Monday, March 31, 2014

US Cozah Leiba le Krihfami Kan Rian



Biahmaithi:
Senriphu chuami makazine ah US cozah leiba kong ka rak tial cang. Cu ca ka lio cu, Pre. Obama cozah chuahka te a si. Cu lio leiba cu, nihin ahcun tam tuk a karh manh cang. US leiba kongkau ah, US ram chung ummi Krihfami hna nih zeidah kan tuah khawh ve lai? Zeidah kan bawmh khawh ve lai? Laimi nih tah US ram caah zeidah kan thathnem ve nak aum lai? Cucu ruahti ding hi, hi capar nih aa tinhmi a si. 
1989 ah, Seymour Durst nih $120,000 dih in, Times Square (New York) ah, "National Debt Clock" timi a tuah i, US cozah nih tangka a cawimi leiba hi a karh he a rel peng. Hi a tuahmi hi, mipi nih US cozah leiba a ngeihnak kong an lung a fian i an fimnak hnga caah a si. Cu lio ah, US cozah leiba cu $2.7 billion lawng a rak si. 2008 ah, US leiba trillion 10 a phak tikah, cu suimilam cu number an chiahmi nih a zo ti lo i, tlawmte aa din. 2013 January ah cu "leiba suimilam" cu an thanchoter than i, "quadrillion dollars" tiang rel kho ding in an ser chap. Cu ni ah, suimilam nih cun, US cozah leiba hi $16.43 trillion ah a chiah. 
Hi leiba suimilam zoh tikah, US cozah nih second pakhat i a cawimi tangka le second pakhat i a karhmi tangka hi, "a tlik bak in an tli" i, zoh ah khuarhuahhar le lungre thei taktak khi a si. Hi tining ngaite asi ah, US cozah hi "Bankruptcy" a phak sual ko lai lo maw?" timi hi ruah lo awk a tha lo. 


Time Square hmai ah aa tialmi National Debt Clock


Sec.1 ah million in a karh cuamahmi khuaruahhar in an zoh lio


US President lakah leiba tambik a cawimi hna

US Cozah Leiba Zeizat Dah Asi?
           Atu ca ka tial lio i, US cozah leiba hi, trillion 17.55 a phan cang. Ram chung minung hi million 317,961,883 an si. Cucaah minung pakhat ah leiba $55,221.71 cio a kiah hna. Septermber 28, 2007 in US rampi leiba hi nikhat ah billion 3.98 lengmang a karth. US cozah nih acheu tangka cu bank ah an cawi; a cheu cu ramdang cozah sinah a si. Tambik tangka a bat mi hna ram (10) cu atanglei bantuk an si.

1. Tuluk                        (1.28 trillion)
2. Japan                        (1.24 trillion)
3. Brazil                        (256.46 b)
4. Taiwan                      (185.86 b)
5. Switzerland               (178.2 b)
6. Belgium                     (167.7 b)
7. United Kingdom       (156.9 b)
8. Luxemburg               (146.8 b)
9. Russia                      (131.66 b)
10. Hong Kong            (120.00 b)

         Hi pin ah ram tampi le bank tampi ah a ba rih. US President vialte lak ah, Obama hi tangka tambik a cawimi a si. Obama President a chuahka te i US cozah leiba cu trillion 10 fai si i, 2013 kum dih ahcun trillion 17 a reng ti lo. An leiba kong tuak lengmang tikah, lung fiannak dingah hitin, mifim mi hna nih an tuak. Nihin ni US cozah leiba hi:-

1. 17.075 trillion (Trillion=1000 billion) asi. 
2. An leiba hi second 1 ah $1 in cham sehlaw, cham dihnak ding caah, kum 440,000 a rau lai. 
3. Ni 1 ah million 10 in cham sehlaw kum 3,800 fai a rau lai.
4. An leiba hi, ni 1 ah billion 4 tluk in a kai chin lengmang.
5.  Cozah nih minute 1 ah dollar 2.63 million do a cawi.
6. 1980 tiang leiba cu billion 907 a si. Kum 30 fai a rauh tik ah, 17 trillion a phan. Alet 16 in  karh.
7. Atu ning tein akal ahcun 2015 i an leiba hi 19.6 trillion a phan lai.
8. 2019 ahcun US cozah leiba a karhmi lawng hi kum 1 ah biliion 900 a phan lai.
9. US cozah nih tangka a tambik cawi siseh tiah ri an khiahmi hi, kum 3 chung ah voi 6 an kaiter cang.
10. Atu US cozah hruaitu hi, avoi 111 nak Congress an si. Hi Congress lawng nih tangka an cawimi hi, a liamcia Congress 100 nih an cawimi nakin atam deuh. 
11. US cozah hmanmmi tangka dollar 1 ah, pia 41 cu cawimi asi.
12. US cozah nih ramdang cozah tangka tambik a batmi cu Tuluk ram a si. Billion 1200 fai a bat.
13. Tuluk cozah a batmi leiba hi, US minung vialte phawt tikah minung 1 ah $10,000 cio leiba an ngei lai.


U.S National Debt Clock tarnak Time Square (New Year Zan)
Docawi Ding Rihma
            US ram leiba hi khuaruahhar a si ko. Tilet thomi bantuk in second pakhat ah thawng tamtuk a karh. Cucaah an cozah hi leiba tamtuk a ngei sual lai tiah an ruah caah, US Congress nih hin docawiding rihma hi, "cuzat lawng cawi siseh" tiah a zat hi an khiah tawn. Cu ri an khiahmi cu an lonh lengmang. Cucaah a lianciami kum 3 chung ah voi 6, cawi dingmi leiba ri cu an kaiter cang. Cucaah January 2012 ahcun, cozah nih leiba cawi khawh dingmi rihma an khiahmi (debt ceiling) cu 16.4 trillion asi. Nihin ni ahcun, trillion 17 renglo leiba an ngei.
          US cozah tangka hman ning ruah tik ah, an leiba hi kilkawi khawh ding dirhmun ah a um ti lo. Cucaah nikhat khat ahcun, tangka zong cawi khawh lo, cawi ciami zong cham khawh lo in, ram chung ah harnak tampi a chuak kho mi a si. Cozahpi zong "bank ruptcy" an phan lai lo ti awk a tha lo. Tahchunhnak ah, motor sehzung tampi a um i, vawleicung khua minthang pakhat a rak si ve mi, Detroit khuapi cu, an cozah bank ruptcy a phan bak ko. Greek Cozah te hna zong EU nih khamh hna hlah sehlaw, a tlu bak ding an rak si.  UA cozah zong tangka hman ding a ngeih lo ahcun, a tanglei riantuannak caah harnak tampi a chuak lai.
            US cozah i  atu lio budget i 40% cu, an cawi mi a si. Tangka an cawi chap lengmang lo ahcun, hi  40% hi cik (cut) a hau. An cik ahcun, US Cozah riantuanmi hna, ralkap, palik riantuanmi hna, cozah sin in  tangka a hmumi agency hna nihlawh pek ding a um lai lo. Lamsul remhnak le eidin bawmhnak (food stamp) le sizung lei riantuannak tampi aa rawk lai. Cozah bawmhnak Social Security, Medicare vialte an pit kho. Sianginn, ralkap, palik le lamsul remhnak ah harnak tampi a chuak lai. Ramdang bawmhnak le ralzammi bawmhnak phunphai vialte a pit dih lai. Tangka an cawimi a karh an pek pengmi hna an pe kho ti lai lo. Cozah he contrat a tuahmi vialte tangka chuah ding an ngei lai lo. Cuticun ramchung riantuannak tampi an ban lai; mi tampi rian lo in an um lai; US sipuazi ah rawhralnak tampi a chuak lai. Ramchung sipuazi zong a tla hrimhrim lai. Cuticun vawleicung sipuazipi zong a rawhter than lai ti a si.


               US leiba tambik batmi hna
US Cozah Leiba Karhnak Bik Aruang?
              US leiba karh tuknak a ruang bik cu, hmuhmi nakin hmanmi a tam deuh caah a si. An hmannak tambik cu ralkap lei he aa pehtlaimi a si. 2011 ah 929 billion a hman. Food Stamps ah billion 80 kuakap an hman; ramdang bawmh ah billion 25-30 kuakap; fim cawnnak ah, billion 50 deng an hman. Hi hna le ngandamnak lei ah tambik an hmanmi an si.
Sipuazi tlak hi leiba a kaitertu thil pakhat asi. An ram sipuazi a tlak tik ah, sifak le rian ngei lo an karh ve.  "Food Stamps" ei an karh.  2011 ah 44.7 million asiloah minung 7 ah pakhat cu "Food Stamps" eimi an si. Cucaah Newt Gingrich nih, President Obama cu "Food stamp President" tiah min a bunh phah.  An leiba kong hi, US ram hruaitu hna zong nih, an buaipi taktak. Leiba tam tuk ngeih; rian a thlaumi tam tuk le sifak karh cu President caahcun "credit" chiatnak hrampi an si hna caah a si.  
Thil pawi ngaimi cu US cozah h, a zertiangmi mipi nih kan eidat fawn. Zeicatiah cozah a hlengmi an tam tuk. An "tax system" umtuning zong a hman lo ti a si. Mirum tuk hna an tax pekmi  a tlawm ngai. Cun   US ram pumpi riantuanmi chung in 51% hi Federal tax an pe theng lo ti asi. Tax petu 70% cu  cozah sin i tax an pekmi nakin,  an hmuhmi a tam deuh. Rian ngeilo bawmhnak (unemployment) ruang zongah cozah sunghnak tampi an ngei.  Cun cozah hngatchan in a ummi "Agency" hi an tam tuk. Hi hna zong hi, tax pe theng tung lo in, cozah sin in lih le hrawkhrol rumro in phaisa lami a si. Hi vialte ruang ah  hin, US cozah leiba a karhnak a si.
Cozah Eihmuar?
          Vawlei ramkip ah cozah eihmuartu tampi um cio a si. US zong ah cozah tangka a sinloning in eihmuarmi tampi an um ve. Cuzong cu cozah leiba chaptertu a si. Voikhat cu US Congress ah bia an rak caih. "Ramdangmi dawr fatete a tuahmi hna nih cozah ah tax an pe lo; US cozah an hlen; cozah tam tuk a kan sunghter" tiah an rak ti. Hi bantuk lah ah Tuluk, Vietnam le Asian miphun zong tampi an i tel ve kho men. Zeicatiah riantuantu employee an hlan nain tax an pekter hna lo.An lahkhah kha a hman ning tein pe lo in, tangka fang in an pek hna. Employee nih tax an pe ti lo. Cun an lahkhah a tlawm tik ah, "food stamp, medicaid le tangka bawmhnak" kha an hmuh chap khawh rih. Cucaah cozah caah sunghnak tampi a chuak.
            Cun mi a cheukhat cu,  "food stamp" le WIC (nu le nau caah eidin cawknak) hi a siloning in a hmangmi an tam tuk ti a si. Tahchunhnak ah, kan umnak khua Columbus lawng ah hin, Somali dawr (2) in, minung 8 cu "Food Stamp" le "WIC" asiloning in hman ruangah taza an cuai hna. Somali miphun hi, thil an tuah sual ruangah, US ram chungah, tazacuaimi an tam ngai cang. 2008, 2010, 2011 le 2012 tiang kum pehpeh in minung tamlak taza an cuai hna. Million tam ngai cozah food stamp ningcanglo in an hman ti asi.
Food Stamp le WIC cu cozah nih sifakmi chungkhar caah atuahmi a si. Eidin lawng cawk khawh a si. Asinain, Somali miphun cheukhat nih cu "Food Stamp" le "WIC" cun "belkheng, eidin, thilri le phone card" tiang an zuar. An ram ah um. Food stamp zong ei rih. Tangka bawmhnak zong hmuh rih. Sizung le sekhan piahnak ah thawng tampi a dih zong ah cozah nih (medicaid) liam piak rih. Cuhnu ah, nau umhnak tiang zong bawmh rih; thilri le eidin dangdang zong bawmh rih. Cucu pin ah tax zong a si lo ning in tuah le cozah tangka lak piak rih. Hi bantuk in mithalo le midinglomi ruang ah US cozah hi sunghbaunak tampi a tonnak asi rih.

 Laimi Tuanvo?
            US cozah nih Laimi a kan dawt. Minung thawng tam ngai a kan lak. Kan phakka ah, heh tiah eidin, tangka le ngandamnak caah a kan bawmh. Mirangca a kan chimh; rian a kan kawl piak. Kan herhnak kip ah a kan bawmh. Mipi zong nih a kan bawmh. Kum dih "tax return" tuah tikah, sifak nih cozah sin tunmi nak tam deuh kan hmuh. 
       Asinain Laimi tampi cu tangka kongah nunning a dik lo. Hakkauhnak a um. Hmuh awk hnga asimi cu hmuh ding asi ko nain, hmuh lo ding zong hmuh duhmi tampi kan um. Tax tuah caan ah Laimi fello a zual. Tax tuah tikah midang fa cawmlomi zong va benh chih an hmangmi an tam tuk ti a si. A cheu Laimi aa hmuhlo mi cu Kawl le Karen hna tiang an va benh hna ti a si. "Mithalo nih a hman lo in miaknak a hmuh tawn" (Phung 11:18) timi khi, Laimi mi tampi dirhmun a si ti asi. Pastor cheukhat cu an Krihfabu tax ningcang lo tuahter an hmang tiah chim zong a tam ngaite.
            Laimi chung ah, "Food stamps" in "belkheng, thilri le zeidang herhhai zong a caw-zuarmi an um ti a si." Zuartu le cawtu kan i tluk. Zuartu nih zuar ngam ding asi lo; zuartu nih a zuar ngam hmanh ah cawtu nih cawk ngam ding asi lo. Zeicatiah "cozah tangka" kan timi hi nangmah le keimah bantuk in, thlantipawt in rian a tuanmi hna "tax petu" (tax payer) hna nih an pekmi tangka a rak si. Cozah nih sipuazi tuah in miakmi an si lo. Minung pumpak pakhat cio nih, harnak tampi tuar in, rian an tuan mi chung in, cozah sin ah an pekmi tangka an si. Cozah le pumpak hmaizah lo hmanh ah, Pathian tal zah ding asi.     
            Krihfami nunzia ah a herhbik mi cu, biatak tanh le lih chim lo hi a si. "Tangka hang cu a kha" an ti. Dinglo in hmuhmi dollar cu kan nunak caah a kha tukmi dollar ah aa chuah kho. Dinglo in hmuhmi tangka le rothil hna hi caan sau an nguh bal lo. .
            Cucaah, atu bantuk in US cozah leiba tam tuk a ngeih lio ah, Laimi mipi nih US cozah hi, zeidah kan bawmh khawh ve lai? US cozah hi a eihmuartu maw kan si lai? Abawmtu dah? Zeitin dah US cozah le ram caah thil tha kan tuah ve awk asi? Kan tuah hrimhrim awk a herhmi cu:-


(1)  Rian kan tuan lai; Tax hman tein kan pek lai.
(2)  Tax dik  tein tuah a herh. Lih le hrawkhrol in midang ngakchia hna benh lo ding.  
(3)  Hmuh ding kan i tlakmi taktak lawng hmuh ding a si. Pek ve ding cu pek ve ding.
(4)  “Unemployment” te hna zong sau tuk ei lo in, rian hmuh taktak zuam ding.
(5)  Azawmi dah ti lo cu, cozah cawmnak ah bochan lo in mah tein aa cawm khomi si zuam ding.
(6)  US Cozah nih a kan bawmh bantuk in cozah caah a thahmem ve mi si a herh.
(7)  Cozah nih tax return tampi a kan pek timi kha uar lo in tampi a tunmi sin tu uar ding.
(8)  Food Stamps a eimi nih "eidin cawknak" taktak lawngah hman ding a si. 
(9)  Zawtnak a fak tukmi le khawndennak tibantuk dah ti lo cu, tangka tampi a dihmi "emergency" te hna ah, cozah nih an liam pat ti in kal lo ding (Mah tangka hman kan sian lo bantuk in, cozah zong nih an siang ve lo).
(10) Hmuhlei lawng duh silo in pek zong a duhmi le a siang vemi Laimi si a herh. Cozah i tax pek tikah vuivai len ding asilo.

Hi bantuk in miphun kip nih, cozah sin in hmuh lei lawngte kan ruah ahcun, "US cozah hi eidat" khawh le "Bankruptcy" ram ah canter khawh a si. Zeicatiah nihin ni ah Greek cozah hna zong an i rawk deng taktak ko. EU nih khamh hna hlah sehlaw cu a lo bak ding an si.
US ramchung mi vialte kan biapi dih. Laimi zong kan biapi tuk.  Cucaah Laimi zong US cozah a eihmuar pengtu si lo in, thathnemnak a chuahpitu si ve kan herh.  
Zeicatiah an leiba a sang tuk cang. Nihin ni an leiba hi, 17.00 trillion a phan. Atu an leiba hi US chuahmi thilri dihlak (GDP) i, 37% a phan cang. 2038 ahcun an GDP i 50% a phan lai. Hi leiba dihlak i 47% cu ramdang mi sin ah, an batmi a si. Hitin asi caah an cozah hi bawkrup in a  um lai lo ti khawh asi tung lo?                US ram mifim pawl tuaknak ah, hitining tein US cozah leiba hi a karh lei a panh peng ko ahcun, pensen pawl, tar le damlomi bawmhnak ah hman deuhmi " Social Security Trust Funds" hi 2042 ah a dih bak lai ti asi. Cubantuk asi taktak sual ahcun, US ram cu sifakmi caah a har ngaingai lai. Greek ram bantuk in buainak tampi a chuak kho ve ko. Kan mah Laimi ca zong harnak tampi kan tong kho. Kan mah chan i kan ton lo zong ah, kan fale chan ahcun an ton hrimhrim dingmi asi.

Biadonghnak:
 US Laimi nih US cozah leiba kong hi, thuk piin ruah a za cang. Kan umnak ram cu kan ram asi. An cozah cu kan cozah an si. An leiba zong kan leiba a si ve. Cucaah hi cozah nih thil tha tampi a kan tuahpiak ve bantuk in, harnak a ton tik ah kan nih Laimi pakhat cio nih fangkhat hnih te zong in cozah caah thil tha tuahtu si ve cio ding hi, kan tuanvo le rian biapi taktak asi ve ko hnga lo maw?  Zeidah US caah kan tuah piak khawh mi aum lai? A caah thathnemnak kan chuahpi lo hmanh ah ah, a caah chiatnak tuahlo ding cu, "Laimi lunput le nunzia asi awk asi ko hnga lo maw?"

Zohchuhmi Ca
1. www.people.howstuffwork.com
2. www.therichest.com



Sunday, March 30, 2014

Mi Tambik Thihtertu Vanlawng Tlaknak


Vawleicung tuanbia ah vanlawng an siam ka tein, vanlawng tlaknak hi a rak um lengmang. March 8, 2014 ah, passenger 227 le acung riantuantu 12 an zate 239 phurtu, Malaysia Airlines' Flight MH37 cu, Kuala Lumpur in Beijing, Tulukram a zuan lio ah, a tlau dup. Zeidah a cang set timi hi, atu ca ka tial tiang theih khawh asi lo. Vawleicung ah thawngzamh a ran tuk cang caah, nihin ni mi tambik relmi cu hi vanlawng a tlaumi kong a si.
Zeibantuk in a si zong ah, a liamcia caan ah vanlawng a tlami ruangah minung tampi thihnak a rak chuahter mi kha,  a kan theihter than. Atanglei ah ka van tialmi hna hi, a liamcia caan ah vanlawng  arak tlami hna kong a tawinak in tialmi an si. A cheu cu pilot palh ruang, acheu khua caan chiat ruang le seh rawk ruang; a cheu i pah sual ruang, aheu cu ram khat le khat huat ruangah bomb puah hnawhmi le meithal in kah ruangah a tlami an si.
                  

                       WTC Vanlawng nih apah lio

Vanlawng tlami vialte lakah, a fak bikmi cu, September 1, 2001 i, USA i vanlawng pali a tlami hna hi an si. Cu ni cu 9/11 tiah min bunh a si. Hi ni ah, New York World Trade Center cu vanlawng (2) nih an pah; Pentagon cu (1) nih a tlak hnawh; Pennsylvania khuate ah pakhat a tla; vanlawng (4)i ah minung passenger 223 le vanlawng riantuanmi 33 an zate 256  an thi. Naih a rak chia tuk. 
1988 ah Pan Am Flight 103 cu Libya mingiatu nih bomb an puah i, Lockerbie, Scotland ram ah a tla. Minung aa citmi 243 le achung riantuanmi 16 le vawlei ummi 11, an zate 270 an rak thi; 1977 ah Malaysia Airlines cu terrorist nih an hijack i, a rak tla i 100 an thi. Tutan Malaysia vanlawng zong hi terrorist ruang ah asi men lai asiloah pilot nih mah le mah thahnak a tuah caah asi men lai an ti.
    Lockerbie Khuapawng ah a tlami Pan Am Flight 103
  

Cuticun, vanlawng hi phun tampi ruangah an tla hna i, minung nunnak hi tampi a liam cang. Hi atanglei vanlawng tlami hna hi, mi tambik thihnak a chuahtermi vanlawng tlami hna an si.

1. March 3, 1974.
Turkish Airlines DC-10 cu, Paris vanlawng tumnak vawlei in a van zuanka ah, thli a chahpan umtuning a that lo caah, Ermeonville, France ah a rak tla. Minung 346 an thi.

                     Turkish Airlines DC-10 tlami

2. March 27, 1977
Los Rodeos Airport (Tenerife, Canary Islands) ah, KLM Royal Dutch Boeing 747 cu, van i zuan aa timh lio ah, vanlawng tliknak lam ah a um rih mi, Pan American World Airways Boeing 747 he an rak i su sual. Vanlawng (2) cung ummi minung dihlak le pilots vialte tel chih in mi 574 an thi.

KLM & Pan Am 747 pah lio (Computer hmanthlak)


3. May 25, 1979
Chicago's O'Hare International Airport ah, American Airlines Flight 191 (DC-10) cu vawlei in a thawh tlawmpal ah aa ningcang lo i, a tla. A cung ummi 275 le vawlei ummi 3 an zate 278 an thi. Federal Aviation Administration (FAA) nih a tlaknak aruang cu, thilri an remh ningcang a chamhbau deuh caah asi an ti.


               AA Flight 191 tlami


4. November 28, 1979
Minung 275 a phurmi Air New Zealand DC-10 cu, Antartica ummi Mt. Erebus tlang a pah sual caah, a tla. An zapite an thi dih. A tlaknak a ruang cu, vanlawng nih lam kalnak aa palh deuh caah asi tiah an ruah.
Air New Zealand DC-10 tlami

5. August 12, 1985
Japan Airlines Boeing 747 Flight 123 cu, Tokyo airport in a van zuan tlawmpal ah, Japan ram laili tlang sannak i a zuan lio ah, a rak tla i, a chung ummi minung 520 an rak thi. Minung 4 tu cu khuaruahhar in an rak nung. Vanlawng accident vialte lakah, vanlawng pakhat ah mithi tambik a si.
                  Japan Airlines Flight 123 tlami

6. May 26, 1991.
Lauda Air's Boeing 767 Flight 004 cu, Bangkok airport in a chuah tlawmpal minutes 12 ah, Bangkok chaklei meng 70 a hlatnak ah a zuang kho ti lo i, a tla. A citmi 223 le amawngtu an rak thi.
                   Lauda Air Flight 004


7. July 11, 1991.
Nigeria Airways DC-8 cu, Jeddah Airport, Saudia Arabia ah a tum lio, pe 10,000 a duh ah a kang i, a chung ummi minung 261 an zate an thi dih.
                   Nigeria Airways DC-8 atlami

8. April 26, 1994.
China Airlines Flight 140 pilot nih, Japan ram Nagoya Airport i control tower cu, "ka tum rih lai lo; phun dang tu in tum ka zuam lai" tiah ralrin a van pek hna. Caan tlawmpal ah, thil chuah sualnak pakhat a van chuak i, Airbus A300 cu a tla. Minung 264 an thi; aa citmi passenger zeimawzat an rak himbawm.

                China Airlines Flight 140 a tlami

9.  July 17,1996.
TWA Flight 800 cu, New York khua John F. Kennedy International Airport in a van i thawh tlawmpal ah, a thli lak ah a puak. Vanlawng dihlak a man in a  man dih i, cu a man mi tete cu Long Island (New York) sang ah an tla dih. Vanlawng chung ummi an zate 230 an thi dih.  NTSB (National Transportation Safety Board) nih, hi vanlawng a puahnak hi, vanlawng thla karlak ah a  ummi "meiti umnak tengki" chungah, electric thazaang (circuit) a va lutmi nih meiti a puahter caah a si an ti. 
            TWA Flight 800 thilri pawl an fonhtonh thanmi 


10. November 12, 1996
Saudi Arabian Airlines Boeing 747 le Kazakhstan Airlines II-76 cu, India ram, New Delhi vanlawng tumnak ah, an i pah sual i, vanlawng pahnih chung ummi minung 349 an thi.



            Kazakhstan vanlawng akangmi

Saudi Arabia Airlines vanlawng a tlami

11. August 6, 1997
Korean Air in Boeing 747 Flight 801 cu Thlanglei Korea ram Seoul vanlawngtual (airport) in a rak zuang i, a tumnak ding Antonio B. Won Pat International Airport (Guam Tikulh) phak hlan deuh vak ah, Asan timi hmun i, Nimitz Tlang a pah sual i, a chung ummi lakah 228 an thi; asinain 26 cu an himbawm.

Korean Air Flight 801 Guam ah a tlami

12. September 26, 1997
Garuda Indonesia Airlines' Flight 152 cu, Indonesia ram, Buah Nabar khua ah a tla. Mi 234 an thi. Ahnu kum thum ah, National Transportation Safety  Board (NTSB) nih, Airbus300 ah electric short (nincanlonak) a um caah, meiti umnak a hei luh hnawh i, cu nih cun meikhu a chuahter caah si dawh a si bik tiah an ti.

                           Garuda Flight 152 tlami

13. February 16, 1998
China Airlines' Flight 676 cu Indonesia in Taiwan ah, khuadawm le ruahsur lakah a rak zuang cuahmah. Taipei International Airport ah ka dang deuh hawih in tum ding ah nawl a hal cuahmah lio hna ah, minung umnak sang pakhat ah a tla. A citmi 196 an zate in le vawlei ummi 7 an thi.



   China Airlines Flight 676 tlami

14. September 2, 1998
Swissair Jetliner Flight 111 cu, New York JFK vanlawngtual in aa thawh i Geneva, Switzerland zuan aa tim. Canada ram Nova Scotia an phak ah, ruah lo pi in rili ah a tla. Aa cung ummi minung 229 an zate in an thi dih. Hlathlaitu pawl nih MD-11 vanlawng nih hin, a tlak hlan deuh ah, vanlawng electric thazaang vialte a loh dih caah asi tiah an ruah.

Rili chung in an charmi Swissair Flight 111 a tlami 

15. November 12, 2001
9/11 terrorist kahnak a dih zarh tlawmpal ah, American Airlines' Flight 587 cu, aa citmi pawl tihnak le phannak in launak he an khat i, cu lio ah Queens tikulh, Belle Harbor ah, a tla. NTSB nih an zoh tikah, mi pakhatkhat nih rawhralnak a chuahpi caah asi lo tiah an ti. Hi Airbus A300 a tlak tikah, minung 260 an thi. Vawlei ummi 5 a thah chih hna. US ah tuanbia ah vanlawng pakhat a tlaknak bak ah mithi tambik a chuahtertu vanlawng tlaknak asi.

American Airlines Flight 587 a tlak lio i inn kangmi

16. May 25, 2002
Vanlawngtual in cungah a zuan hnu minute 20 ah, China Airlines' Flight 611 cu Taiwan Strait (Rili) cung a zuan lio ah, rili ah a tla i, minung 225 an thi. A tlaknak a ruang cu, Boeing 747 taksa i thir kha an baat tuk cang caah le a kah caah a si an ti.

            China Airlines Flight 611 a kangh lio

17. June 1, 2009
France Flight 447 cu, Argentina ram Rio de Janiero  in Paris ah a zuan lio ah, Atlantic Rili hmunhma pakhatkhat ah a tla i, a chung ummi minung dihlak an tlau dih. Ninga hnu ah, Brazil ram rilikam in meng 600 a hlatnak ah, miruak pakhatte an hmuh hmasat. Kum hnih a rauh hnu ah, French cozah nih, cu vanlawng tlaknak cu vanlawng chung thilri tha tein rian an tuan khawh ti lo caah asi tiah an ti.

France Airlines Flight 447 hi hitin rili cungah aa rawk i a tla tiah an ruah

                                          Kah Ruangah Vanlawng Tlami
             Vawlei tuanbia zoh tikah, ram khat le ram khat remlonak le huatralnak ruangah, lunghrinnak a chuakmi nih, khualtlawngmi phurtu vanlawng kah piaknak hi voi (24) a chuak cang. Mi sualmi nunnak tam tuk a liam cang. Acheu cu emergency in an tum i, minung an himbawmmi zong an um. Acheu cu a thimi zong an um. A cheu cu an zate a thimi zong an um hna i culak ah atanglei vanlawng hi minung 100 leng a thimi vanlawng kahpiaknak an si. 
            Politics ruangah ram khat le ram khat huatnak, theih thiamlonak le lunghrinhnak ruangah, sualnak zeihmanh a ngeilomi khualtlawngmi sawhsawh, mah bantuk in an nunnak a liammi cu, ngaihchia taktak a si. Hi bantuk thil hi, hi vawleicung ah a chuahthan ti nak hnga lo, saduhthahnak he hi ca hi ka tial. Sualnak ngeilo in nunnak a liammi mi hna, hi ca hin upat hmaizahnak ka pek hna. 

 1. February 21, 1973
Libya Airlines Flight 114 cu Tripoli, Libya in Cairo, Egypt karlak a zuan lio ah, khua caan a chiat ruang ah le vanlawng thilri a rawh caah, lam a tlau. Sinai Peninsula zawn, Israel ramcung a phak lio ah, Israel F-4 Phantom II fighter pahnih nih an rak karceh; vawlei ah tum an fial i,  aduh lo caah, an kah i a tla. Minung 113 an thi; 5 an nung.

Israel Fighter nih Libya Vanlawng Flight 114 an dawi lio

2. September 1, 1983
Korean Air Lines Boeing 747 Flight 007 cu, Sakhalin Tikulh nitlaklei kap cu, Soviet ramchung ah a va lut i, a zuan sual caah, Soviet SU-15TM fighter nih a rak kah. Acung aa citmi minung an zate 269 an thi dih. Cu ka ahcun US Congressman Larry McDonald zong a rak i tel ve.

Russia vanlawng nih an kahmi Korean Airlines Flight 007

3. July 3, 1988
Iran-Iraq War lio a si. Iraq cu USA nih a rak dirpi lio a si. Iran Air Flight 655 (IR655) cu Bandar Abbas, Iran in Dubai, UAE a zuan lio ah, US Navy tilawng USS Vincennes in, Ticonderoga-missiles in an kah i atla. Acung minung riantuantu le passengers an zate 290 an thi dih. Hi lio ah hin, USS Vincennes hi Iran ram hualmi rili area chung ah a um ti a si. Airbus A300 cu Iran Fighter F-14 ah an ruah caah a si an ti.


 
US Navy nih an kahmi Iran Air Flight 655 a tlami

Upat Peknak
Vanlawng cungah a thimi dihlak hi ca in upat hmaizahnak ka pek hna. An thlarau tal cu, dai tein va din ko seh tiah Pathian sin ah thlaza cam bu in, hi ca hi ka donghter. 

Zoh chihmi ca
 1. Deadliest Commercial Airline Crashes in History by CNN Staffs, March 8, 2014 (www.cnn.com)
2. Hmanthlak cu Bing.com le adangdang in lakmi an si.
3. Online News Phunphun




Monday, March 24, 2014

Hlen Hmangmi Siangngakchia

   
        
            Thau ah sianginn ka rak kai. Kan saya pakhat cu cachimh a fel tuk. A hran zong a hrang. Mi ta zoh a duh lo. Mah thiamnak tein catuah a duh. Mi ta zoh i, palhmi le hmanmi le tuakning aa khah citcet ahcun a celh celh a rak si lo. Innca a kan pekmi a tam tuk. Micheu cu mita zoh an rak hmang tawn. Mita aa zohmi cu, cai ko in a rak tuk tawn hna. Kan hawipa pakhat cu, Cozah nih an chuahmi cauk a thli tein aa ngeih. Cu cauk ahcun, ka naan a phi vialte aa chuah cia dih. Cu pa cu, innca (home work) a kan pekmi a van tuak tawn. A phi cu a hman dih tawn nain a tuakning (pungteni) a dik lo. Kan saya pa nih cun, "Hitin maw tuah ding kan ti? Hihi na nu nih maw an chimh na pa nih?" tiah a raak tawn. Cu kan saya pa cu hlen a duh lo. Asinain siangngakchia tu nih cun aphunphun in hlen kan rak zuam ve.  
            Hlen hmangmi siangngakchia hna ziaza cu, thluak baat an zuam lo; mah nih ca tuah lo in midang tuahter an hmang; mi ca va tlen le mi ta zoh chawm in nun an hmang; thabat le thluak fah huam lo in awn an duh; camipuai ah cafir le mi ta zoh chawm in awn an duh. Hi bantuk siangngakchia hi ramkip ah um a si. USA taangsang sianginn zongah, an tam ngai ti asi.
           Josephson Institute of Ethics nih, high school siangngakchia 12,000 chungah, hlathlainak an tuahmi zatuak ah 74 (74%) nih cun, a liamcia kum chung camipuai awnnak ding le midangn teinak ding caah, hlennak (cheating) kan tuah tiah an ti. A liamcia kum 60 chungah hlennak hi a karh chinchin ti asi.
                                                                                               (Source: www.josephsoinstitute.org)
           A fawinak in catang sang phak duh ruangah le tha thut ngai tung le ca zoh huam tung lo in, catang sangpi phak duh tikah, lihchimnak (cheating) a chuak. Vawleicung sining zoh tikah, siangngakchia hna lihchimnak hi a karh chin lengmang ti a si.  1940 hrawng ahcun, siangngakchia dihlak i zatuak ah 20% lawng nih an sianginn kainak ah hlennak (cheating) an rak tuah. Nihin ahcun 75%-98% nih kar nih hlennak an tuah ti a si. Hi bantuk hlennak hi atuanbia zoh tikah, hitin aum.
            *Siangngakchia hna nih middle school in hlannak tuah an thawk
            *Siangngakchia 10 chungah 9 nih mita kan i zoh i kan i thlen an ti. Asiloah camipuai ah kan i fir an ti.
            * Carfir le mita zoh hi Science le Math ah a tam bik ti a si/
            * College siangngakchia 75%-98% nih an cawnmi pawcawmnak sianginn ah hlennak kan tuah ti a si.
            * College siangngakchia lakah tambik hlennak a tuahmi cu engineering le bussiness major lami an si. 
                                                                                        (Source: nocheating.org)
Hlen hmang siangngakchia ziaza pakhat cu, ramdang i sianginn kai duh tik ah, "certificate alem" le "degree a lem" tuah an hmang. Hihi Kawlram le India te hna zong ah a tam ngai. Tahchunhnak ah Kawlram ah tanghra a awng kho bak lo mi kha, tanghra awnnak certificate alem tuah zau in, India ah sianginn a kaimi tam ngai an um ti asi. Hi te hna zong hi, "Hlen hmangmi siangngakchia" hna ziaza pakhat a si.  
            Kawlram fimcawnnak hi, zeihmanh asi lo; "By-heart" rumro in zohter asi. Thluak ah a kau khol lo tiah kan tit awn. A si hrim ko. Asinain Kawlram fimcawnnak pakhat a thatnak cu, sianginn kai lio ah duh paoh in hlen zong ah, camipuaipi taktak ahcun hlen khawh a si lo. A thiammi awn bak; a thiam lo sungh bak a si ko. Mah thluak, mah thiamnak bak in a awngmi siangngakchia cu, mi zaa le hman awk tlak, le bochan tlak a simi an tam.
            Kawlram sining zoh tik ah, USA fimcawnnak he aa lo cemmi cu MIT sianginn hi a si. Acheu subject cu "by-heart" in tuah a haumi tampi a um caah, cucu aa dan deuhnak pakhat a si.  Subjects cheukhat cu  "assignment" tial, "presentation tuah" le thil pakhatkhat (project) tuah in lim a si ve. Camipuai a um lo. Cucaah Baibal siangngakchia pakhat cu dinfelnak le zuamnak a ngeih lo ahcun, midang thluak in awn khawh a sinak te a um.  
USA taangsang fimcawnnak zong hi, dinfelnak ngeih lo ahcun, mi thluak in awn khawhnak lam tampi a um. Siangngakchia a cheu cu, lihchim bu in a awngmi an tampi. Mi ca zoh le nawlcawn (plagiarism) tuah chawm awng an tampi. Mi hlen riangmang in degree sangsang an lak. Cucaah kokek an sining taktak ah siningtha (quality) a um lo. Hlenthawi bu in camipuai a awngmi hna cu, degree a san zongah a nunnak ah siningtha a um kho lo. Khuaram caah ah hruaitu tha le bochan tlak an si kho lo.   
            USA fimcawnnak (system) hi zoh ah, catang sang cawngmi (high school cung) lei ah hin hlen a tam ngaingai.  USA ah a lar ngaimi cauk “Reader’s Digest , May 2011 pp. 134-141” chuahmi cauk ah, catialtu Ed Dante (minhleng) nih USA ram siangngakchia hna nih an ca in an sianginn an hlennak kong a tialmi rel tik ah, siangngakchia tampi cu hlen chawm in degree sangsang an rak hmu lai timi hi, a fiang ko. Liz McMillen, editor, The Chronicle of Higher Education nih, “Ed Dante” timi nih ca a tialmi hi, fimnak sang cawngmi hna nih rel hrimhrim ding asi” tiah a ti ve. Catialtu Ed Dante riantuannak company hi, lihchim hmang siangngakchia pawl catial piaktu an si I, "Sipuazi tlak lio hmanh ah kan sipuazi a thang tuk" tiah a timi biafang ruah tik ah, siangngakchia tam tuk hi, lih le hlen in sianginn an rak kai timi a langhter.
            Ed Dante hi siangngakchia caah catial piaktu, “Online Company” pakhat ah catialtu rian a tuan. A min hi minhleng a si. Company min zong a tial lo. Amah hi 2004 in  company ah full-time in ka tuan cang i, “Nikum ahcun a zapi tein cahmai 5,000 tluk ka tial piak hna” a ti. Ca aphunphun ka tial piak hna I, khar lai ahcun a tam tuk caah, rian kan lim kho bak lo a ti.
Ca a tialpiakmi hna lak ah, a cheu cu “psychology in master tuah liomi, sociology in Ph. D kai liomi, MBA le sipuazi sianginn kai liomi, ramdang he pehtlaihnak kong cawngmi hna, philosophy, nuncanziaza kong cawngmi, Nichuahlei biaknak, baibal sianginn kaimi , nurse kaimi, cazintlaih thiamnak lei kaimi, history, anthropology, literature, mipi uknaklei zung riantuannak le zeidang phun tampi aa tel. Cahmai 50 tluk chahmi minung 12 thesis a tial piak cang hna.
            Ed Dante nih, minung ngeih khawhnak ding caah, keimah kong an ka hal tik ah, "Sociology in Ph.D na si maw an ka ti tik ah, "yes" ka ti hna. Adang pakhat nih "Sehzung he aa pehtlaimi lei ah psychology in fimthiamnak a ngeimi na si maw?" tiah a ka hal ahcun, "Yes" tiah ka leh. Siangngakchia an lungtlinnak paoh in, "Ka si ko tiah ka leh hna" i, cuticun ca cu ka tial piak hna a ti. Ruah tikah, biaknak ah Pathian rian  a tuan dingmi hna le mipi biacaihtu ding upadi siangngakchia hna nih lih an chimmi cu a pawi taktakmi khi a si.
            Ca tial man hi fak ngai in an lak hna. Ed Dante nih, "Khar lai rian tam tuk caan ahcun, assignment pakhat ah $2000 hna kan lak hna; zatceu cu kan mah zaal chungah kan i sanh" ati.  "Thesis le thesis proposal" tiang in a tial piak hna.  Thlahlawh hi, cu hlan ah zeizat a hmuh a tial lo. Tu kum (2011) ahcun $66,000 hrawng ka hmuh te lai” tiah a ti. Nikhat ah assignment 20 tluk a tuah piak hna. Cu company ah riantuantu hi minung 50 kan um a ti. Catial fialtu siangngakchia an tam tuk caah, minung 50 nih an kan fialmi rian hi kan lim kho lo” tiah a ti. Hi bantuk in midang caah catialtu company dang zong an um len lai. Cucaah America ah mi tuah piak chawm in, degree sangsang a laimi hi zeizat remruam dek an um cang hnga?  
Cucaah New York Times (Summer 2010) nih "College kaimi zatuak ah 61% nih cun, camipuai asiloah assignment ah lih an chim" tiah an ti. Chim duhmi cu, sianginn kai tung in mah te ca tuah lo in, midang nih an tuah piak hna tinak a si. Ed Dante nih cun, "Hi tluk  in thil a simi hi zeihmanh a kong caih a um bal lo. Kei ka pensen cang lai.  America  siangngakchia hi ca an thiam ko ti in lihtawn lengmang hi ka huam ti lo" tiah a ti phan.
            Ca a tial piakmi hna lak hi siangngakchia phun tampi an I tel. Ramdang rami Mirang ca a thiam lo mi; cun ca thiam bak lo mi; cun thathumi mirum fa pawl an tam a ti. Hi chung ah zeidang cacawngmi an I tel hi hi a zia ngai. Baibal sianginn kaimi, upadi cawngmi, nurse le sianginn cachimtu timi pawl hna an I tel mi cu a pawi taktak.
Zeicatiah Pathian rian tuantu ding a simi hna nih mi an hlen ah zeitindah asi khawh lai? Upa cawngmi hna nih midang ca vial upadi suai I mah nih hlen hman cu zeitindah a si khawh lai? Mi zaw tamtertu ding a simi nih nurse nih thiamnak ngei lo in midang thluak in a awn lengmang tik ah zeitindah mizaw damnak a tuah khawh ne hnga? Fimchimtu ding asimi sianginn saya/sayama te nih hlen chawm in degree an lak tik ah, zeitindah siangngakchia cu an cawnpiak ti hna hnga? Hi hna Baibal nih "Farasi, hruaitu mitcaw" atimi hna khi an si ko.
Kawlram fimcawnnak hi, a rawk ngaingai. Ca firchawm le ziknawh chawm in camipuai awn le degree lak a tam tuk cang. Mi tampi cu B.A, B.Sc an si ko nain, thiammi an ngei lo; hman awk tlak an si taktak lo. Zeicatiah an sianginn kai ning le awn ning a dik lo caah a si. Micheu cu rum ruang le tuition kai chawm bak in, mark sangpipi va hmuh i sibawi tibantuk line sang hna an lut ti a si. Duhnak le thiamnak taktak um lo in, sibawi an tuan tik ah, thiamnak zong an ngei setsai lo. An cacawn caan a tawi; Practical an tuahmi a tlawm fawn. Cu bantuk doctors nih mizaw thlawp ding le hlai ding kha tuk a sum.
            Siangngakchia caah sianginn tha le saya tha an biapi tuk. Cu nakin a biapi deuhmi cu, mah pumpak zuamnak le dinfelnak  a si.  Ca fir lo tein le certificate alem hna tuah lo tein awn khi siangngakchia taktak dirhmun a si. Vawleicung sianginn sangbik i kai zong ah, dinfelnak  zuamnak ngeih lo, kokek thluak hman lo le fir chawm hna in awn lengmang ahcun, siangngakchia tha taktak si khawh a si lo.  Degree lak tik zongah lunghmuih ding asi lem lo. Fimnak cawn timi cu theihhngalh tampi khawmhsuat, thluak le lungthin kauhnak kawl le ziaza tha ngeihnak ca a si. Sianginn kai ko nain, theihhngalh  (knowledge) zong ngeih lo; ngeihmi hnihkhat (knowledge) zong hman thiam lo; nuncan ziaza zong that hlei lo; thluak zong a kauh hlei lo ahcun, sianginn kai kha sullam a ngei lo; thathnemnak a tlawm tuk.  

Cucaah Laimi mino hna nih sianginn kai tik ah, cu ram ah sianginn ka kai; cu sianginn ah ka kai timi hi uar tuk lo in, zeitluk in dah ca ka thiam? Zeitluk in dah fimnak ka lak khawh? Zeitluk in dah theihhngalh ka ngeih? Cu ka theihhngalh cu ka nunnak le mipi caah zeitluk dah ka hman khawh? Zeitluk in dah ka ziaza ka remh i dinnak, felnak le biatak ka tanh?  Zeitluk in dah keimah pawcawmnak le khuaram caah ka fimthiamnak hi ka hman khawh lai?" timi hna hi uar deuh aherh. 
Hi ca a relmi LAIMI siangngakchia vialte "ca fir hmangmi", "certificate lem tuah hmangmi" le "Hlen Hmangmi Siangngakchia" si lo in, aa zuammi le dinfelnak a tanhmi siangngakchia tha si hram ko hna seh timi saduhthah bu in….!

             Hlennak Phunphun (Source: Bing Images)

           
                Hitin ban ah tial a si


      
          El ah catlap benh a si

       Mita tlen chawm hman asi. 
A cheu nih calculator le cell phone in hlen asi

Tlei-rawl 75% nih hlennak an tuah zungzal

Hi chung ah nang na tel ve maw?





Monday, March 10, 2014

Tuarhar Thihnak: Kum Tam Nawn Tiang Athih Theihlomi

Biahmaithi:

Thih cu an fak cio dih ko. Kaltakmi caah an fak dih ko. Asinain thih ciocio zong ah a fak khunmi le ngaih a chia khunmi thihnak an rak um tawn. A fak khun in ka ruahmi cu, minung nih tlaihhrem i thahnawnmi hna thih hi a fak khun in ka ruat. Cun kum tlinglomi tlaihrem le thah an tuarmi hi a fak chinchin in ka ruat. Cun a van changtu ah zeitindah a um? Zeitindah a thih? Aho nih dah a thah? ti zong theih lo bak tein an nunnak a liam i, a ruak lawng hna an va hmuhmi hna thihnak zong hi, a thimi ca he, a nungmi ca he, "tuarhar thihnak" an si caah, hi capar zong hi tuarhar thihnak tiah ka tial i, tuarharmi thihnak phunkip te tial ka

Atanglei tuarhar thihnak hi ruah ah ngaihchia te asi,

America hi minung a tlaumi, thahnawnmi, tlaihremmi le zeitindah a um ti theihlomi minung tampi an umnak ram a si. An tuanbia a loh bak in alomi an rak tam tuk.

Naite ah a car cangmi ruak pakhat cu, inn pakhat i motor chiahnak garage chung ummi motor chungah an va hmuh. Cu ruak cu a luanciami kum-6 lio ah a rak tlaumi Detroit khuami nu ruak asi theu lai tiah an ruah.

Detroit i ABC News he aa pehtlaimi WXYZ-TV nih an hlathlai tikah, cu innngeitu cu Pia Farrenkopf asi an ti. Cu nu inn ah naite a innchung motor ah, an hmuhmi a carmi ruak cu, Pia Farrenkopf ruak asi tiah police nih an zumh.

Cu inn cu cozah nih an ting cangmi asi. Mi pakhat cu inn thianhlimh le zohkhenh ding in an hlan i, cu pa nih inn thianh ding in a March 5, 2014 ah cu inn i riantuan dingah a rak ra. Ruak cu motor a hnulei thutnak ah a rak thut ko kha a hmuh. Motor tawh cu a rak i bunh rih ko nain, "off" in a rak um.

Nilini ah an umnak peng ruakhlaitu hna nih a ruak an zoh tikah, khawndennak phunphai an hmu lo. "Hi nu hi a thihnak a sau ngai cang" tiah Administrator for Medical Examiner's Office Robert Gerds nih Associated Press ah a chim. "Zeithil hmanh chiah sawh in kan chiah rih ko. Zeicatiah an hlathlai cuahmah lio a si" tiah ati.

Farrenkopf unaunu, Paula Logan nih WXYZ-TV ah, "Ka unaunu nih hin amah le mah aa thah lai cu ka zum lo" tiah a ti. "Mi pakhatkhat nih an thah ko lai. Garage ah hin mi pakhatkhat cu a rak um hrimhrim ko lai tiah ka zumh" tiah a ti.

Thih sii phunphai ataksa ah aum maw ti an hniksak lio asi caah, zeihmanh pehzulh a um rih lo. Cun a thihnak kong zong hi theih khawh asi te lo men lai tiah ruah a si. WXYZ-TV chimnak ah, a ruak hi a car dih cang caah ataksa ah thi le thihri fatete (tissue) fak tuk in aa rawk cang caah, a thihnak aruang theih khawh lo asi men te lai tiah an ti. Mi pakhatkhat nih sii in an thah ahcun, a thisen le atitsa ah sii a tang kho rih. Atu cu a ruak vialte a car dih cang aah, "thisen le thihri" an um kho ti lai lo tiah ti a si.

Inn le zeidang bill vialte cu saving account ah a rak i chiahmi $54,000 chung in automatic in a rak i pe lengmang ti a si. Amah hi Chrysler company caah tangkalei a tawlrel piaktu hna company ah rian tuanmi asi i, September 2008 ah a rian in an rak phuah. Police chimnak ahcun a riantuanpi hawi hna hi a donghnak a hmutu an si tiah an ti.

A innpa hna nih, "Hi inn ngeitu nu hi, a thlathla le a zarhzarh in khual a tlawng theu tawn i, a liamcia kum khan cun lamhlat ah aa thial cang rua tiah pei kan ruah cu" tiah WXYZ-TV thawnghlatu pawl cu an chimh hna.

Biafunnak:

Hihi tuarhar thihnak ah zeicadah ka chiah tiahcun a ruang 4 a um.

1. Mah innchung i motor chung teah tawh zong i bunh ko bu te in a thi ko nain, kum 6 chung a ruak hmuh lo in um cu a fak tuk.

2. Innpa chakthlang zong an tampi ko nain, America cu individualism (pumpak zawnruahnak ram) asi caah innpa zei a can zongah inn pa dang nih lenkai, zohkhenh le innpa he chonhbiak le lenkai a um lo mi ruangah, kum 6 chung a thi cangmi zong innpa nih zeihmanh theih lo cu ngaihchia taktak a si.

3. Chungkhar zong nih unau thawngpang theihlonak a sau ahcun, an chonh khawh lo zongah a inn tal ah va len le va zoh awk asi. America hi u le nau zong zohkhenh le lenkai ti zong um set hlah. Mah um cio in um i, u le nau thih zong thei fawn hlah. Zeidah kan unau hi a lawh hnga ti zong ruat fawn hlah. Khuaruahhar minung an si. Unau hmanh nih thiruak fim awk a tha ko mi, fimtawl lo in um cu a fak tuk.

4. Har le fe in riantuan i, innte zong a va cawk i, a thih hnu le inn bill aa pek khawh ti lo hnu ah, inn zong ting (foreclosure) ah chiah piak cu, lungfah a zual khun.

5. Atangka $54,000 aa chiahtami te ruah tikah hi nu hi mifel taktak a rak si lai ti cu a fiang ko. Cun bill tete zong "automatic" in payment a rak tuahmi cu mi fel taktak asi tinak a si. A nun chungah, har le fe te in a rak i khawnmi te, a hman hmanh hmang manh lo in le a chungkhar u le nau zong thenpe manh lo tein, automatic in company le zeidangdang nih lakpiak viar cu ngaihchiat taktak asi. "Thih hnu tiang in bill a pek peng rih." Ruah lengmang ah, "Maw America ngaite. Hi maw asi ko?" ti lo awk a tha lo ee.

Cathiang nih, "Minung nih heh tiah a kawl cu an kawl ko lai. Sihmanhsehlaw a cotu cu a ho an si lai kha an hngal lo" timi ceu hi, hi nu a donghnak cu a rak si ko. Hi bantuk in kan nih cio zong kan dong lai lo tiah aho nih dah a chim khawh rua hnga?


HT pia farrenkopf blur h jt 140309 16x9t 608 Mummified Woman in Detroit Suburb Likely Dead 6 Years
                                                       Tanghra a kai lio hmanthlak



Ref:   
Mummified Body in Detroit Suburb Likely Dead 6 Years 
By Gillian Mohney, The Associated Press
March 9, 2014


Thursday, March 6, 2014

USA le RUSSIA: Mitcaw le Mitcaw Hruai?

                                                 
Vawleicung ram fim bik le a thawng bik veve hna mitcaw van ti cu ruah ngam ding hmanh khi as i lo. Asinain theology mit in cun mitcaw an si. Zeicatiah, "an sualpalhnak aa hmu kho lo vevemi an si caah, an mit a caw" mi tinak a si.

Jesuh Krih nih Matthew 15:14 ah, "mitcaw le mitcaw hruainak cu, rawhnak" (khur chung thlaknak) asi kha a kan cawnpiak. US le Russia hi vawleicungah a sang bi, a fimbik, a rum bik le a thawng bik veve an si. An mit zong a tha bik veve an si ko. Mupi bantuk in, an mit a tha; khua an hmu ko nain, hmuh an duh lo mi zawn ahcun khua an hmu kho ti lo. An mit a caw bak.

 Hi ram pahnih hi, midang palhnak cu an hmu kho ngaingai. Midang palhnak hmuh ahcun an mit a tha ngaingai. Asinain, an mah sualnak le palhnak cu pakhat hmanh an hmu kho lo. Cu mah palhnak a hmu kho lo mi cu, Jesuh nih "mitcaw" a timi cu a si. Midang palhnak hmuh tung i, a naibik mah palhnak hmuh khawh tung lo cu, mitcawt lakah a fakbimi mitcawknak pakhat a si.

USA le Russia mitcawtnak hi, vawleicung ah atu le tu hmuh khawh a si. Hi ram pahnih hi, mah sualnak pakhat hmanh hmu lo in, midang palhnak tu kha heh tiah aa hmumi ram an si. "Zawng nih atawkheng aa hmu lo i hawi tawkheng a sawi" timi ah an chuak. Zeicatiah pakhat le khat an mah sualnak hmu lo in, an sualnak tu kha aa hmuh piak peng veve mi an si caah a si.

Naite Crimea ah Russia ralkap an luhmi van zohta u sih. Crimea ah Russia ralkap 20,000 fai an lut timi kong ah, zeitluk in dah an buai? Zeitluk in dah US cozah a zai le a kio? Russia dantat ding in EU he heh khua an khang. NATO ram vialte an thangh dih hna. Cucu thil ding asi maw?

Hillary Clinton le bang nih cun, Russia Pre. Putin cu Hitler he atahchunh phah. Asiah an pa Pre. Clinton cu teh khawika dah a chiah hnga? Pre. Clinton cu Haiti le Serbia dohtu asi ko lo maw kha? 1998 kum i, Monica Lewinski kong buai lio ah "Operation Desert Fox" ti in Iraq a bomb tu; Sudan ram si sernak sehzung "Al-Shifa" sullam ngeilo in bomh tlak hnawhtu le Afghanistan kaptu kha Pre. Clinton asi lo mei? Pre. George W. Bush cu teh khawidah a chiah? Afghanistan le Iraq kaptu asi ko mei? Lih fangfak tawn bu in Pre. Bush nih Iraq a kah lio (2003) ah a rak dirpitu zong Hillary Clinton a rak si ve lo mei? Asiahteh an nih sualpalhnak vialte teh khawidah a chiah dih kun? Ahodah Hitler a lo deuh hnga?

Angaingai tiahcun, Crimea ah mi pakhat hmanh Russia kut in an thi rih lo. Russia meithal le bomh a puak rih lo. Asiah Iraq le Afghanistan ah minung thawng zeizat dah an thi cang? Preisident Bush le Pre. Clinton sualpalhnak vialte hmu tung lo in, Crimea i Russia ralkap an luh ruangah, Puti zong Hitler he tahchunh cu zeidah a lo kan ti hnga? Iraq an tuk lioah, ram kip nih lam an zulh le an au lio vialte kha, US le UK nih pakhat tal an ngai maw? An thei maw? Crimea kong ah Ukraine dah ti lo? Khawika ram hmanh lam an zul rih lo.

Cucaah US sining zong hi a ding ti awk a tha lo. An mah nih dinfelnak an timi lawng an tanh i, midang nih dinfelnak timi cu biapi ah an chia ve hlei lo. Cucu zeidah a lawh?

"Mah mit chung i thingphel hmuh tunglo in, midang mit chung i hnawm fate hmumi" timi a si ko.

Amah USA nih, International Laws le UN Charter cu duh paoh in buar le lonh a hmang tung, ram zeimaw te nih a duh lo ning in thil an van tuah ahcun, UN min le NATO hmang in heh tiah dantatnak ding khua a khang. Cucu a ding kan ti kho lai lo. International Laws zong cu ahodah asertu a si? A sertu zong an mah, a buar biktu zong an mah. USA hi mah nih le upadi duh poah buar, midang le upadi zulh fial fawn. Cu zong cu "mi mit chung hnawm fate hmuh" thiamthiam asi.

Asiahcun, vawlei tuanbia a kal cangmi zoh rih u sih. Russia nih vawi zeizat dah International Laws a buar hnga? Ram zeizat dah a tuk cang hnga? USA nih tah voi zeizat dah a buar ve hnga? Ram zeizat dah a tuk ve cang hnga? Aho ram hi dah a puarhrang deuh? Ning canglo in khua a sa deuh?.

USA hi zalawnnak a hmuh kum 1776 in nihin ni tiang ah ram 70 chungah ral a tu cangt ti a si. Vawlei Ralpi II hnu ah USA nih a tukmi hna ram cazin kan zoh ta lai.

1. Libya----------------2011 (NATO min)
2. Iraq------------------2003
3. Afghanistan---------2001
4. Serbia (Kosovo)---1999
5. Bosnian War--------1995
6. Haiti-----------------1994
7. Kuwait--------1991
8. Panama--------1989
9. Grenada-------1983
10. Dominican Republic--1965
11. Cuba-------------------1961
12. Vietnam-----------------1975
13. North Korea------------1950-1953 (UN min)
14. Japan -------------------1945 (Ralpi II Nak)

Russia Nih Ramdang Atukmi

1. Georgia-------------------2008
2. Afghanistan---------------1979
3. Czechoslovakia-----------1968
4. Hungary and Poland------1956
5. Austria le Nichuahlei German-1945 (Ralpi II Nak)

Hi acunglei sining vialte zoh tikah, Russia nakin USA nih ramdang hi vawi tam deuhpi a tuk ti kha hmuh khawh a si. USA tuanbia zoh tikah, Ralpi II nakin kum 58 chungah ram 14 a tuk cang. Cucaah abuaktlak in tuak tikah, "kum 4 ah ram pakhat lengmang akah" tinak asi.

Hi 58 chungah Russia nih ram 5 a tuk ve. Abuaktlang in tuak tikah, kum 11 le cheu ah ram pakhat a tuk ve tinak asi.

Cucaah hi ram 2 caah zei international laws hmanh aum lo. An zul bal lo. An tuah duhmi kha an tuah ko. Cucaah "USA le Russia cu mitcaw le mitcaw aa hruaimi an si." An mit chung ah a ummi thingphel kha hmu tunglo in midang mit chung ah a ummi hnawm fate kha, nganpi in a hmumi an si.

Cucaah hi Super Power ram (2) hna hi, khur chungah an tla sual te lai maw timi ruat bu in!!



                         USA                                                  




                            Russia








Sunday, March 2, 2014

Crimea: Russia Ram Maw asi? Ukraine Ram Dah?



Biahmaithi:
Crimea hi Ukraine ram thlanglei hriangbik ah a ummi, mah tein a ukmi ramkulh pakhat a si. 1954 i Ukraine an pek hna hlan cu, Russia ram chung ah rak um. An ram hi, fingtlang a tam. Nelrawn zong tam ngai a um. Lungpang, tibual, tupi, tiva dawhdawh le pangpar dawhdawh an umnak hmun a si. Rili Nak (Black Sea) timi chung ah a va fonghleimi tikulh a si. Russia ram he rili meng 5 tluk akaumi nih a dan hna. Ukraine ram he tlang fate nih a peh hna.


                       Crimea ram aa dawhnak bik hmun pakhat

Chinchiah Ding 
Min:            Autonomous Republic of Crimea (ARC)
Khualipi:    Simferopol
Milu:          1,977,1967 (2013 est)
Area:          10,038 Sq meng
Miphun:       Russia-60%; Ukraine-24%; Muslim Tartar-12%; others-4%
Official language:      Ukrainian language
Russian Speakers:     77%


                                          Crimea Map


           Crimean Tlangthluan

     

                    Simferopol khua rilikam



                    Simferopol Khua


          Simferopol Tiilawng Dinhnak

Crimea Tikulh fonghlei hi, vawlei tuanbia zoh tikah tuanbia a ngei ngaingaimi tikulh fonghlei pakhat asi. Hi tikulh hi nihin ni vawlei tuanbia ah a linsa bikmi tuanbia pakhat ah aa cang. Zeicatiah cu ka tikulh fonghlei cu nihin ni ah, Ukraine ram ah a um nain, Russia cozah nih kan miphun umnak asi i kan runven hna a herh timi bia tlaih in, ralkap tampi an luhter hna caah a si.

Hi Crimea ah hin, minung 2 million tluk an um i, cu chungah 60% tluk cu Russia miphun an si. Ukraine ahcun a um ko nain, an nih hi independent ram bantuk dengmang in, parliament zong an ngei ve. Crimea hi vawleicung tuanbia ah a biapi taktakmi hmunhma pakhat a rak si. Vawlei Ralpi II lio ah, "Big Three" timi Russia hruaitu Stalin, UK Prime Minister Winston Churchill le US Pre. Franklin D. Roosevelt hna, an rak i tonnak hmun asi caah, tuanbia ah min a ngeihnak khun asi.


             Crimea Conference (1945)
L-R: Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt, Joseph Stalin




        Crimea Tikulh Fonghlei le pawngkam ram hna



                              Crimea Map

Hi Crimea ah, Russia ralkap an luh tikah, nitlaklei ram an thin a hung. NATO le EU chungtel pawl zong, an thin a hun lawng siloin an thin a phang. Cucaah US le Nitlaklei ram hna nih Russia cawlcangh ning cu, an duh lo i, Russia cu an mawhchiat. Sect. John Kerry le bang nih cun, Crimea in na ralkap na chuahter hna lo ahcun, "G-8 in Russia kan in chuah lai; sipuazi pehtlaihnak kan phih lai; nan bank tangka kan phih lai; visa kan in phih hna lai" tiah a ti. Russia president Putin nih cun, "Cucu biapi ah zeihmanh a chiahpiak ve lo." Nan mah US nih international law vawi zeizat dah nan buar timi tu hi, va ruat ko u tiah ati ve.


                                    Crimea rilikam hmun khat

Asiahcun hi tikulh fonghlei hi, Russia ta ding maw asi? Ukraine ta ding timi khi, pumpak cio nih ruah cio ding a

1. 1783: Russia nih Crimea kha an ram ah a khumh. Ottoman le Crimea ummi Tartar pawl cu Russia nih raltuknak ah an rak tei hna.

2. 1853: Crimean War timi kum 3 chung raltuknak achuak. Russia cu, Ottoman Empire le hawikawm ram asimi France, Mirang le Sardina he an i kap. Russia ral a sung. Crimea tu cu Russia ram ah a um than. Hi raltuknak ah hin, vawleicung nurse riantuannak ah minthangmi Florence Nightingale tuanbia aa thawknak asi. Russia ral a sungh caah, ningzahnak le hmaichiatnak a rak tong.

3. 1917: Crimea hi caantawite aluatmi ram pakhat a rak si. Russia ramchung kahnak a um lio ah, Bolshevik ralkap pawl a rak dohtu, White Army timi pawl nih umnak sakhan ah an rak hman.

4. 1921: Crimea cu, Crimean Autonomous Soviet Socialist Republic timi min in Soviet Union ramchungah a um.

5. 1942: Hitler hruaimi Nazi Germany nih Crimea an rak uk.

6. 1944: Joseph Stalin nih Crimea i a ummi Muslim Tatar miphun, 300,000 tluk cu, Ralpi Pahnihnak lio ah, Hitler nan dirpi timi in sual a phawt hna i, Crimea in a rak pawnchuah hna. Asia ram laifang ah a rak dawi hna. Hi Tartar pawl hi 1980-1990 kum ah an rak kir than.

7. 1945: Ralpi II nak adih tikah, Autonomous Soviet Republic timi kha an hrawh i, Crimean Oblast timi min in, Soviet Union chung ramkulh pakhat ah a cang.

8. 1954: Russian Premier Nikita Khrushchev nih Crimean Oblast cu Ukraine ram chungah a rak chiah. Mitampi chimnak ah, hitin Khrushchev nih  a tuahnak cu, Ukraine ram cungah dawtnak ngeihnak a langhgter duhnak lungput ruangah a si an ti. Russia Empire chungah kum 300 nan um cang caah kan i lawm tinak caah an pekmi hna a si ti asi. Khrushchev zong cu Ukraine hnahthlak pakhat a rak si ve fawn caah asi ti zong ah a timi an um. Crimea cu 1954 hnu lawng in, Ukraine ram ah a rak um. Hi lio ah USSR rampi cu a kuai lai tiah an rak ruat kho lo. Nihin ni ahcun, Russia nih an hruh man an cawi cawk ti lo.

9. 1991: Soviet Union rampi aa rawk. Minung tampi nih cun, Pre. Boris Yeltsin nih hin, Crimea hi Russian Federation caah a lak than te theu lai tiah an rak ruah. Asinain Ukraine cozah he an rak i caihkhan lio ah, cu kong cu ka khat hmanh a rak chim ti lo. Caan tha a rak liamter ve than.

10. 1997: Russia le Ukraine nih cachoh an rak tuah i Crimea ah Russia ram nih tii lei ralkap sakhan chiahnak nawl an rak pek. 2009 ah nitlaklei ram a uar deuhmi Ukraine president Viktor Yuschenko nih Russia tilei ralkap sakhan hi 2017 hrawng ahcun nan chuak te men lai tiah ralrin a rak pek chung hna. 2010 ah Russia a uar deuhmi Viktor Yanukovych president ah a tlin tikah, cachoh an tuah than i, Crimea i Sevastapol khua ah, Russia tiralkap sakhan 1942 tiang chiahnak nawl a ngei.

11. Tuchun: Tartar miphun hi Crimea ah 12% an um. An nih cu Ukraine an duh deuh hna. Crimea hi Ukraine ah um seh ti an duh.

12. 2014: 2013 Ukraine buainak ruangah Pre. Viktor Yanukovuch cu a zam. Minung 100 hrawng thihnak ruangah, tlaih ding in order an chuah. Russia ram chungah a um. Crimea cu Russia miphun tamnak asi caah, an thin a hung ve. Cucaah Russia ralkap tampi Crimea runvennak caah tiin, an lut. Crimea ah Russia a duhmi le duhlomi buainak tampi a chuak. Russia Pre. Putin cu mi za taktak KGB hruaitu a rak si caah, tutan hi caan tha lak in, Crimea hi Russia ah luhter than a duh timi cu ruah khawh a si. An hruh man an cawimi kha a miak hmuh than a duh cang.

13. 2014: March 6 ah Crimea Parliament nih Russia ram ah fonh ding in, vote an pek. US nih Russia sipuazi phih ding, visa phih ding le Russia tangka vialte phih piak chung dingin, timhtuahnak an ngei. Hi hnu ni 10 (March 16 hrawngah) ah Crimea ram chungah mipi duhnak laknak (Referendum) an tuah lai i, Russia ram ah kawmh an duh ahcun, Crimea cu Russia ramkulh pakhat ah aa chuah than te ding asi. Hi bantuk thil sining hi, US le EU nih an doh tuk ve caah, aphi cu zeidah a lawh te lai.


Russia tii lei ralkap sakhan umnak Sevastopol khua


               Russia ti ralkap sakhan


           Russia ti ralkap tiilawng




Sevastopol ummi Russia tilei ralkap tii lawng pawl


Hmailei Crimea?
Crimea hi hlan lio chan in vawlei tuanbia ah minthang pakhat a rak si. Aruang cu ral voi tampi an rak i tuknak tikulh asi caah le Bid Three meeting an rak tuahnak khua asi caah a si. Ralkap sakhan, tilei ralkap sakhan umnak ah a rem tuknak hmun a si. Black Sea i kutka bantuk asi caah, hi ram a ngeitu cu vawlei tuanbia ah a biapi taktak dingmi an si.

Hi ram hi NATO nih an ngeih khawh ahcun, Russia ca ahcun "bawm chung khumh le hren bantuk" asi ding asi. Russia nih an ngeih ahcun, NATO nih nichuahlei ah duhpaoh in an cawlcangh khawh lo nak ding caah, "hauhruang bantuk" asi ding a si. Hi tiilawng sakhan hi, Russia ram nih ramkip buainak a um tikah a hman bikmi ralkap, hriamnam, eidin le zeikip thilri an luhchuahpinak khua a si. Atu Syria a buai tik zongah hi tii lawng dinhnak hi, thilri le hriamnam tambik kuatnak ah an hmanmi sakhan a si caah, Russia caah a biapi tuk.

Cucaah USA zong atu bantuk in buainak a chuah tikah, Crimea hi independence a lak sual lai i, Russia lei ah aa bek sual lai ti a phan tuknak asi. Russia zong Crimea hi 1954 tiang bak aram arak si komi kha, midang kut ah kal thai ding a duh ve lo. Cucaah tutan Ukraine buainak hi, Russia caah cun, caan tha pakhat asi.

Hmailei ah Crimea ah zeidah a cang lai? Russia maw asi thai lai? Ukraine dah asi than lai? Asiloah mah te a ukmi zalawngmi ram ah dah aa chuah lai timi cu zoh cio rih ding asi ko.

Crimea Referendum
Acunglei ca ka tial hnu March 16, 2014 ah, Crimea referendum an tuah tikah, Crimea mipi 96.8% nih Crimea cu Ukraine in chuah ding in vote an pek. A thaizing March 17 ah, Crimea cu Ukraine in Independence a lak i, Russia ah fonh ding in bia an khiah i, Russia ramchugn ah tel ve ding in an sawk colh. Russia cozah nih March 18, 2014 ah an cohlan hna i, President Putin nih "Crimea cu Russia ram pakhat asi" tiah thawng an thanh.

Cu tikah, Ukraine zong a cawl kho ti lo. EU zong a cawl kho ti lo. USA le adang NATO ram chungtel pawl zong nih zeihmanh an ti kho ti lo. March 27 ah, U.N General Assembly ram 193 chungah, Moscow nih dirkamh in Crimea nih referendum an tuahmi hi,  adik lo tiah biakhiahnak an tuah. Cuka ahcun, ram 100 nih vote pek; 11 nih an doh; ram 58 nih vote pe duh lo in an um. Crimea ruangah Russia zong US, Canada le EU nih sipuazi phihnak an tuah. Sipuazi an phih tikah Russia caahcun harnak le sunghnak tampi a chuak ko lai nain, caan sau ca tuak ahcun Russia caah a miaknak asi thiamthiam te ding a si.

Zeicatiah Crimea cu Black Sea caah a biapi tukmi tiiralkap umnak le NATO ram pawl duhpaoh in cawlcangh khawhlonak ding caah a biapi tukmi hmunhma asi caah a si. Cu hi Crimea Referendum nih Russia caah naingaizi a miak a chuahpi chapmi cu, Ukraine nichuahlei ummi, Russia holh hmangmi hna pahnih ah, tapung thawhnak le Ukraine in chuah duhnak le Russia ah i fonh duhnak a chuahter than i, cu buainak cu atu ca ka tial lio ah hin a buai cuahmah lio asi. Cu ram pahnih zong cu Ukraine in an chuah i, Russia ah an i fonh ahcun, cucu Russia ram caah Russia Empire thar dirh tluk asi cang i, amiak tuk dingmi asi thiamthiam.

UN, EU, Canada le US nih "Crimea Referendum cu a diklo" tiah ti ko hmanh hna sehlaw, Russia cu zeitin an ti kho hlei fawn lai lo. Sipuazi an phih tik zong ah Russia rawhnak taktak a chuak kho fawn lai lo. Cun Russia sipuazi phih cu EU ca zong ah a fawi ding asi hlei lo.

Cupinah, February 17, 2008 ah, Kosovo ramkulh fate pakhat nih, Serbia ram in independence a lak lio ah, EU ram tampi, US le Canada hna nih an cohlan. 2014 ahcun ram 109 nih an cohlan ko. Cu independence alak lio ah, International Court of Justice (ICJ) zong nih, "Kosovo nih independence a lakmi nih international law a buar lo" tiah an rak timi bia a um tikah, Crimea kong zongah Crimea Parliament le Russia nih cucu aa tlaih ve cang. Nitlaklei ram zong an ka a pit. Holhnak an thei ve ti lo. Cucaah Kosovo ni independence athanh tik i US, EU le vawlei ram tampi nih an cohlan ko ahcun, Crimea nih independence a thanh tik le Russia ram i aa fonh than tikah, cucu an mah nawl asi ve awk asi ko hnga lo maw tiah mi tampi nih an ruah ve.


















Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....