Thursday, January 26, 2017

Jesuh Vailamtah Caah An Hmanmi Thing?

Jesuh vailamtah caah zei bantuk thing dah an hman hnga? Khawika dah an lak hnga? Khawika ram ah dah a keumi a si hnga? Vailamtah sertu hi a ho dah a si hnga? Hi biahalnak hna hi, a liam cia caan kum tampi lio in, mi tampi nih an ruah lengmangmi biahalnak an si. Hi hna lak ah hin, vailamtah thing hi zei thing dah a si hnga? timi hi mi nih theih an duh ngaingaimi a si.

Bible zoh tik ah, Biakam Thar ah vailamtah timi biafang hi voi (24) a lang nain, Jesuh vailamtah thing hi zei bantuk thing dah a si? A rit maw a zang? A ho dah a sertu a si? Thing hi khawi dah an lak?" timi a um lo. Jesuh thih hnu ah hi vailamtah thing zong hi, "Khawidah a um? Zeidah a cang?" timi theih khawh a si lo. .

Vailamtah hlanlio miphun cheukhat nih hremnak ah an rak hman tawn. Joshua zong nih Ai khua siangpahrang le Ammorite siangpahrang panga ruak hi vailamtah ah a thlai hna (Josh 8:29; 10:26). Siangpahrang David nih Beerothite mi Rimmon fapa hna ruak kha vailamtah ah a rak thlai ve hna (2 Sam 4:11-12). Persians, Phoenicians le Cathaginians miphun hna nih vailamtaha thah hi an rak hman ve. Rome cozah nih B.C 63 ah Palestine an tei tik ah, vailamtah mithahnak hi tam taktak an hman. Asinain Greek mi hna ni cun, a thangchomi le a fimmi ah an i ruah caah, vailamtah cu hruh bia ah an ruah (1 Cor. 1:23).

Image result for roman cross
Vailamtah kong hmanthlak suaimi (Rf. Newsweek)

Rome ralkap nih, mi tam tuk hi vailamtah ah an thah hna caah, vailamtah siam cu an thiam tuk lai tinak a si. Jesuh vailamtah zong an mah nih an sermi a si ko lai. An hmanmi hi thing hi, Palestine ah a keumi hmuh a fawimi thingfek pakhat khat cu a si lai tiah ruah a si. Tuanbia cu a phunphun a um nain, Catholic Krihfabu (RC) nih an chimmi hi, theihtlei ngai tuanbia pakhat a si.

Jesuh vailamtah hi mi tampi nih, Oak thinkung bantuk in a lianmi Dogwood in an ser tiah tuanbiaphan (legend) ah a um. Dogwood cu vailamtah thing caah aa hman caah, a ning a zak tuk i, "Chiat ka serh u tiah a fial hna i, zeitik hmanh ah sang kho lo ding le thang kho lo ding chiat aa serhter hna" ti asi. Krih zong a hna a tla. Asinain a par tu cu upatnak a pek i, parsen dawh taktak in a par; a par cu par-teng (petals) pali a ngei i, vailamtah bantuk tein a um. Cu a parteng cu a laicer ah "hling-luchin bantuk in hling nih a tuam; a partengmi pakhat cio zong cu, thir khenh bantuk tein hmaneh an i thei" ti a si. Hi tuanbia hi aa dawh ngai nain, Vailamtahtung hi Dogwood cu si dawh a si lo. Zeiatiah Holy Land ah a keumi a si lo caah a si.

Image result for dogwood flower
Dogwood pangpar

Vailamtahtung ah an hmanmi thing dang pakhat cu, "Aspen" a si kho men tiah an ruah. Cu thing cu Israel ram ah a keu tam ngaimi a si. Cu thing cu a than a duang; a neno i, thli dinte a hran hmanh ah a hnah aa thui ti a si. Cu aa thuinak cu Vailamtahtung caah an hman caah a ning a zak i a thin a phan caah, a thernak a si tiah an ti. Hebrew holh in, cu thing cu "baca" ti a si. Psalm 84 ah, cu biafang cu a hman i, a sullam cu "Tahnak Nelrawn" (Valley of Weeping") a si.

Catholic Encyclopedia ah, "Kum zabu 19 nak ah, Jesuh Vailamtahtung hi farthing in an sermi a si" tiah Charles Rohault de Fleury nih a tial. De Fleury hi a minthang taktakmi pungsan suaitu (architech) a si i, vailamtahtung kong thilhlun (relics) an hmuhmi hlathlainak a rak tuahtu a si. A catialmi cu "Memoire sur les instruments de la Passion" timi asi i 1870 ah a rak tial. Cu a hmuhmi vailamtah thing hlun (relics) cu microscopic (thing ummi rungrul) an zoh hnu ah, "Vailamtahtung hi far in sermi a si" tiah a tinak a si.

Hakha le Thantlang ah, far thing a tam caah far cu a herhnak kip ah kan hman bantuk in, Jerusalem khua hrawnghrang zongah far hi a rak um ve caah an rak hman ngaimi a si. Cucaah Jesuh vailamtah thing hi far le cedar thing an si kho men. A lawh zong an i lo. Zeicatiah hi thing hi Jerusalem hrawng ah a tam ngaingaimi an si.

Image result for trees in Jerusalem
Jerusalem khua cedar thing (Rf. The Times of Israel)
Cun, Rome khua i a ummi Rome's Basilica of Santa Croce in Gerusalemme timi ah a ummi suaimi hmanthak (mosaic) tangah aa phahmi thing hlun (relic) pakhat cu 1492 ah an hmuh. Cu thinghlun ah ca aa tialmi cu "titulus cruces" (the "title of the cross") ti a si. Cu hmanthlak a tangphah ahcun, lehmah 10x5 a saumi thing ahcun, a cheu cu Aramaic holh, Greek le Latin in aa tial ti a si.

Cu ca cu "Nazareth Jesuh, Judah Siangpahrang" tiah vailamtah cung i an rak tialmi thingphal par i, ca a cheukhat kha si dawh a si tiah an ti. Cucu carbon caan tahnak (carbon-dated) in an tuak tikah, an ruahnak aa dang. A cheu nih "kum zabu pakhatnak thing a si" tiah an ti; a cheu nih Kum Laiva (Middle Ages) thing a si an ti. Asinain a thiammi vialte an hmuhning aa khatmi cu, cu thing cu 'walnut" thing a si tiah an ti.

Tuanbia a dang a lar ngaimi a ummi cu, Jesuh vailamtahtung hi thing phun (3) in an ser i, cu hna cu far, cedar le cypress thing an si tiah an ti. Cucaah Lenten matins timi (zingka thlacamnak cauk) ahcun, Eastern Orthodox churches nih vailamtah upat peknak an rel tawnmi cu hitin a si:

"Krih vailamtah cu, cypress thing bantuk in a nemmi tlaihchannak; cedar thing bantuk in a thlummi zihmui bantuk le far thing bantuk in a thiangmi dawtnak he, upat-hmaizahnak pe u sih law, cu thing cungah thirkhenh chihmi kan Khamtu cu, sunparnak pe hna u sih." (Hihi Thawhthan lai Nithumni ah an cam tawnmi a si).

Cu bantuk vailamtah thing tuanbia kong cu Isaiah Cauk chungah hitin aa tial: "Labanon sunparnak cu na sin a phan lai-juniper, far le cypress thing hna cu hmun khat ah an umti lai i, ka biakinn thiang dawhtertu ding caah le hi ka umnak hmun thiang sunparnak caah" (Is. 60:13).

Vailamtah thing kong he pehtlai in, Isaiah nakin a hlun deuhmi tuanbia kal ahcun, tuanbia cheukhat cu Abraham tupa, Lot tiang a va phan kho. Jerusalem ah a ummi Monastry of the Cross timi ah hmanthlak an suaimi pakhat cu, "Lot Thingkung Titoih Lio" timi a um. Cucu Orthodox pawl nih an hmuhning a si. Cu thing tii toihtu pa cu, tarpa a si. Cu thingkung pi cu hram pakhat lawng a ngei nain, cu hram cun thingkung phun thum an chuak.

Tuanbia chimmi cu hi tin a si. Abraham nih mileng pathum (Gen 18:1-15) a rak cohlan hna. Mileng an kal lai ah thiangthunh pathum an pekta. Thiangthunh pakhat cu cedar a si; a dang cu far le cypress an si. Cu hna cu Abraham nih Lot a pek; Lot nih a cin hna i, cu a cinnak hmun cu Biakam Ram (Promised Land) ti a si i, cu thing tii an toihmi tii cu Jordan tiva in lakmi tii a si. Cu thiangthunh pathum cu thingkung pakhat ah an cang i, a hnu ah cucu vailamtah thing ah a cang.

Tuanbiaphan (legend) pakhat ahcun vailamtah thing he pehtlai in Adam muisam tiang khin vailamtah thing kong ah aa tel. Cucu "The Golden Legend" timi chanlai (medieval) chan 1275 i tam bik zuarmi cauk ah aa tial. Catialtu cu Jacobus de Vorgaine a si. Cauk ahcun hitin Adam tuanbia aa tial:

Adam cu a tar tuk cang i a thih dengmang cang caah, a fapa Seth kha Eden dum ah a hei thlah i, dumcawngtu cherub kha "velngeihnak thauhang" (oil) kha rak ka pe tiah a va nawlpatter. Adam nawlpatnak cu a rak al i a pe lo. Asinain Nunnak Thingkung (Tree of Life) in thlaici pathum Seth cu an rak pek. Cu thingkung ci cu Adam kaa chungah an chiah. A thih tik i an vui tikah, thingkung pakhat a kei i, nge lianpipi pathum a ngei. Cu thing cu, Noah le Siangpahrangnu Sheba hna zong tel chih in-mi tampi nih an hmuh hnu ah, cu thing cu Krih vailamtah caah an hman.
Jerusalem khua ah St. Helen nih "Vailahtah Taktak" (True Cross) nih A.D 326 ah a hmuh tikah, cu vailamtah cu a burmi hnahhmui burbuk tangah a va hmuh. Cu caan lio ah, cu hnahhmui cu a min an rak thei lo i, Greek holh in "basil" (basileios) tiah an auh. Basil (Greek) ti cu "siangpahrang" tinak a si. Tuanbia cheukhat ahcun "cu hnahhmui (basil) cu vailamtah thing hrimhrim in a rak chuakmi a si" tiah an ti.Vailamtah nih cu hnah cu a hmuiter tiah an zumh. St. Helen nih vailamtah thing a hmuhnak hi, Golgotha timi he aa hlat lo ti a si.

Image result for Mount of Calvary
Jesuh vailamtahnak hmun Luruh Hmun timi Golgotta
Nichuahlei Krihfabu (Eastern Churches) hna-Byzantine Catholic le Orthodox Christian an pahnih tel in-a Thianghlimmi Vailamtah puai (feast of the Holy Cross) an tuah tik paoh ah, hnahhmui (basil) cu aa tel peng. Latin Catholics nih a Sunglawimi Ningani (Good Friday) an hman bantuk in, hi a Thianghlimmi Vailamtah puai ah hin, vailamtah kha upat hmaizahnak an pek. Cu upat peknak an tuah hlan ah, vailamtahtung cu hnahhmui nge le hnah an phahmi ihkhun cungah an ihter hmasat i, biakinn chung ah an put hmasat. Cu hnu ah hnahhmui cu thluachuah an pek i, zumtu tampi nih cun Bawipa zanriah an hmanmi thil thiang bantuk in an i chiah. Cuticun mi pakhat nih vailamtah thing pelpawi a co khawh lo zongah, vailamtah nih thluachuah a phurhmi, hnahhmui i a carmi a nge le hnah an co khawh i, an i lunghmuih ngai tawn.

Hihi vailamtah tuanbia Roman Catholics le Orthodox Christians pawl nih an ngeihmi tuanbia a si.

Tuanbia cu tampi a um nain, fekfuan ngaingai in theih khawhmi tuanbia taktak a um kho rih lo. Cucaah Jesuh vailamtah ca i an rak hmanmi thing hi, zeithing dah a si hnga? timi hi tuanbia thiammi tampi nih cun an ruat peng rih ko lai!!!

------------------------------------------------------------------
Zohchihmi Ca Hna

1. “The Catholic Encyclopedia”; “The Garden Way of the Cross” atcampus.udayton.eduCommunion.stblogs.orgarmenianchurch-ed.net

2. Greek Orthodox Archdiocese of America  goarch.orggodsagardener.com;Creationtips.comfisheaters.com

3. the Russian Orthodox Church in America web site at www.roca.org

4. “A Study of the Folklore of Plants in Palestine;” Orthodox Christian Education Resources at illumination-learning.com; and seetheholyland.net.

5. "Cross." Mercer Dictionary of the Bible, 1990.
5. Hi ca hi Patricia Kasten nih a tialmi "What wood was Christ's cross made from" timi ca chung in hrampi lakmi asi. http://www.thecompassnews.org/2015/09/what-wood-was-christs-cross-made-from/

Monday, January 23, 2017

Pastor le A Chungkhar Nun Bawmtu

Ni kum December ah Orlando i Pastor a tuanmi Isaac Hunter cu a lungre theihnak nih a tei tuk i amah le amah ai thah. Cu Thawng an theih in Rick Warren le a nupi nih, a thi chungkhar hna sinah thil sining biatak te in an hei hlat hna. A ruang cu an fapa Mathew zong amah le mah aa rak that bal ve caah asi. 

Pathian riantuantu le an chungkhar ah lungretheihnak a tam tuk maw timi cu linsa ngain a kenkip ah caihcuahmah a si (Church Leadership Post). Pastor pawl an blog i ca an tial cio mi lakah, Thom Rainer nih Pastor pawl lungre a theihtertu thil (7) hi kan ton ciomi a si hnga maw?

(1) Midang thazang petu lawng si lengmang i mah ca thlarau thazang  petu neih lo.

(2)  Nunnak, thazang le a caan i zat lo tiangin tuan seh tiah mipi nih rak ruahchan peng.

(3) Thangthatnak um bal loin soiselnak lawng te i huah.

(4) Khrihfabu rian in vacation caan lak khawh bal lo.

(5) Innchungkhar ngan dam lo.

(6) Nunnak caah a herhmi medical insurance, a dang bill caah phaisa i zat lo.

(7)  Mipi nih midang bu le pastorte he cuaithlai lengmang.

A cunglei pakhat khat ruangah lungrethei, thilrit in a ummi kan um ahcun a tanglei ca hi van rel law thazang van la ve.

(1) Nihin nan nunnak ah hna an hnawh tinak hnga lo, a luanciami thil kha cu dai te in liamter ko cang.

(2) Mi nih na kong an chim i an caih mi kha cu anmah rian ah va chiah piak ko hna.

(3) Zeizong vialte hi a caan nih a liam pi dih ko hna. Damnak caah caan na pek ve hau.

(4)  Na nunnak kha mi dang he cuai thlai hlah, mi dang zong kha an bia caihpiak hna hlah. Zei boruak he dah an nun khual an tlawn cio ti na thei lo khah.

(5) Faktukin khua ruat hlah, thil theih thlu khawh lo ah a poinak a um lo. Na hngalh herhmi cu anmah tein an chuak te ko lai.

(6) Nangmah nai nuamhnak ding caah mi dang tuanvo an nei lo. Nangmah caah nangmah na si peng.

(7) Tha nuam tein um ko. Na buainak hi cu vawlei buainak lengluang lakah pakhat hnih lawng a si.

(Qoute: "I can't believe  it" FB Photo)

-------------------------------------------------

Siherhnak he,

Chan Thawng Lian
Chicago, IL

Chinchiah: Hi capar hi capar tha ngai a si. Catialtu nawlpeknak in ka khumhmi a si. 

Monday, January 2, 2017

Chicago Ah Zei Ca Dah Mithah Lainawn A Tam?

Image result for chicago
Chicago Downtown

Chicago khua hi aa dawh taktakmi khua a si nain, USA ah tihnung bik khua 10 thim tikah Chicago hi pakhat ah aa tel ve. Asinain a khua dihlak pi in tih a nung tinak a si lem lo. Chicago ah mithah lainawn a tam biknak cu Nitlaklei le Thlanglei ah a si i, cuka nih Chicago hi min a chiattertu an si. A ruang zei ko dah a si hnga?

Chicago khua kong ah "Chicago ah minung hi zat hi thah an si te lai" tiah palik le FBI nih an tuak chungmi vialte an palh dih. Zeicatiah an ruahdamh chungmi nakin tam deuh an thah hna caah a si.

December chuakka ah "2016 chungah Chicago ah minung 726 an thah te hna lai" tiah palik nih an rak ti chung. 2016 a dih zan ahcun "Minung 762 an thah hna i, Chicago tuanbia ah minung tam bik an thah hna kum pakhat a si" tiah an ti. Khua chungah meithal kahnak 4,331 a chuak ti a si.
,
Chicago Metropolitan area ah minung 9.4 millions an um i, USA ah lianh ah pathumnak a si. Asinain Chicago hi buaibainak (Problem) ngan taktak an ngeih caah, amah nakin a lian deuhmi -New York le Los Angeles-khua hnih komh nakin, Chicago ah minung tam deuh an thah hna. Cu thil nih "Chicago hi thil aa ningcang lo" timi a a langhter.

2015 le 2016 epchun tikah, 2016 ah meithal kahnak 1,100 tam deuh a chuak tiah Chicago Police Department nih an ti. 2015 ahcun 485 an thah hna i, 2016 he epchun tikah mithah a karh ning hi, kum 60 chungah a sang bik a si an ti. Cucaah Chicago ah zei bantuk buaibainak (problem) dah an ngeih hnga? An khuachung ah zeidah thil ningcang lo in a um hnga? timi ruah a hau.

Police zung nih an ruahmi cu Chicago ah hin "license" lo in a lutmi meithal a tam tukmi hi a ruang pakhat ah an puh. Cun gangs hna nih an mah i vennak ah meithal an ngeih tukmi hi a si tiah an ruah. 2016 chungah Chicago khua chung ah a thliruk in a lutmi hriamnam 8,300 an tlaih i, cucu zatuak ah 20%  karh ti a si. Tlaih khawhmi hmanh cu zatzat a si ahcun, tlaih khawhlomi zeizat remruama dah a si lai? Gang kut ah meithal zaizat remruam dah a um rih hnga?

Palik Suprintendent Eddie Johnson timi nih, "US ah hin mithah lainawnnak hi khuapi tam nawn ah a karh deuh i, Chicago zong aa tel ve. Cun palik meithal in kah le thah hi a tam chin lengmang i, Chicago zong hi palik thahnawnnak a tam cemnak khua pakhat a si. Cu zong cu a ruang dang pakhat a um. Chicago ummi Mirang palik pakhat nih minak tlairawl pakhat kha voi 16 meithal in a kah i, cu a kah lio cu video an thlak caah palik huatnak a karh i, thahnak zong a karh chih" tiah a ti.

Chicago mithah lainwnnak a cannak hi sang (5) ah a si. Chicago ah police district (22) a um i,  district (5) hi kahnak a tam cemnak a si. Cu district 5 hi, Chicago Nitlaklei le Thlanglei ah a ummi an si. Cu districts (5) lawng bak ah hin, 2015 ah meithal kahnak 2,426 a chuak i, 2016 ahcun 3,5550 a chuak. Cu sang panga sining an zoh tik ah, minak an tam deuhnak hmun a si i, an zapite ngacha in sifak mi an si. Cu area cu "gang" an umnak le cawlcang tuk ti a si (Hi sang 5 cu Laimi zong nih hrial a herh; khualtlawn tik i meiti rawn hmanh ah hi area ahcun ralrin a herh).

Thahnawnmi tam deuh 80% tluk cu, an tuanbia zoh tik ah, "gang an si lo hmanh ah hlan ah gang cawlcanghnak ah a rak i pehtlaimi i thlaihkhih zong a tongmi an si hna" tiah palik nih an ti.

Chicago major Rahm Emmanuel nih nikum ah "Chicago ah palik a thar in 1,000 kan chiah chap hna lai" tiah a rak ti. Atu lio ah hin, "Zei ca dah 2015 ah khan meithal kah kha a zor deuh i, ruah lo pi ah 2016 ah hi tluk in a karh hnga?" timi zong palik nih an hlathlai cuahmah lio a si.

Johnson nih a nolh thanmi cu, "Mithah hi tluk a karhnak a ruang pakhat cu, November 2015 ah, Laquan McDonalh (K.17) minak pate, Mirang palik pa nih voi (16) meithal in a kah. Cu a kah lio video kha kan chuah piak u tiah, mipi nih, Chicago city kha an ti hna. Thin hungmi mipi tampi lam an rak zul i, buainak nganpi a chuak. Police Superintendent Garry McCarthy zong a rian a rak i bang. Lam an zulhmi ruangah "ramkulh cozah le federal cozah kha cu kong hlathlainak tiang a rak chuak" tiah a ti.

Cucaah Johnson zong rian har taktak aa khinh. Mipi le palik karlak ah zumhnak umter ding; palik thazaang cahter deuh ding a si. Atu lio ahcun palik kha an thazaang a der ngai caah, minung an tlaihmi hna zong an tlawm ngai ti a si.  

"Misualmi an tlaihmi hna an tlawm deuhnak a ruang a dang pakhat cu, a dintuai deuhmi ritnak si-ai (drug) tawngthammi cu an tlai ti hna lo i, ningcanglo meithal ngeimi le meithal in sualnak (gun violence) tuahmi lawng kan tlaih hna caah a si" tiah Johnson nih a ti.

Asinain sawiseltu (critics) tampi nih, "McDonalh an kahnak video an chuah hnu ah, a kaptu Mirang palik pa kha 'lainawn hmuh' in taza an cuaimi ruangah, palik nih an rian ah an i biatak kho ti lo" tiah an ti. Cucaah "Gang pawl an sual chinchin i, an mah le mah an i kahnak a si ko" tiah Chicago i tihnung bik Nitlaklei sang i pastor riantuanmi Rev. Marshall Hatch nih a ti.

Eddie Johnson nih, Associated Press sinah a chimmi cu, "Viral video" thlakmi bantuk buainak kha palik bawi dang nih kan tong ve sual lai timi an phang i, palik officer pawl hi an i ralring ngai. Cun palik nih minung pakhat motor an dirter hmanh ah, catlap phih ding a sau tuk. Cu catlap cu court ah judge nih fak pi in an zoh rih; cucaah a phupha tuk lo ah palik nih minung dirter an duh tuk ti lo i, misual tlaihi an tlawmnak a si" an ti. "Palik nih motor dirtermi a tlawm deuh; tlaihmi le thawngthlakmi an tlawm deuh tikah "meithal kahnak" a karh ti a si.

Hi bantuk thil tampi-sifah, gang, ritnak sii, palik huatnak le palik zumhlonak le palik nih ralchiatnak an ngeihmi vialte-  Chicago ah mithah lainawn a karh i, 2016 ah minung 762 thahnak tiang a phan.

Biahalnak ngan taktak pakhat cu, "Hi a cunglei buaibainak (sifahnak, drug, license lo meithal) tibantuk hna hi doh lo ahcun, mithah lainawn hi a zor kho lai maw?" timi hi a si.

Cun pin ah, hi pin lei zongah Chicago hi zeidah a lawh te lai? Meithal le ritnak-si a luh peng ko le palik nih thil fate "drug" ruang ah an tlaih hna lo ahcun thil pipa deuh, meithal kahnak a um hnu lawng i an tlaih hna ahcun Chicago ah mithah lainawn hi a zor kho te lai maw? Palik hi mipi nih an huat-ral hna i palik le mipi karlak ah zumhlonak a um bu ahcun Chicago ah zei palik nih dah ral tha tein an rian a tuan khawh hnga? Cuti an tuan khawh lo ahcun gang pawl an sual hmun an sual ko lai. Cu tin gang duhpaoih khua an sak ahcun, Chicago mithah lainawn hi a zor kho te hnga maw?" timi ruah ah, khing a rit ngaingai ko!!!!


-----------------------------
Chinchiah

Associated Press nih an tialmi "1 of Chicago's Bloodiest Years Ends with 762 Homicides" timi ca zoh chih in tialmi a si.

http://www.msn.com/en-us/news/crime/1-of-chicagos-bloodiest-years-ends-with-762-homicides/









Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....