Vawleipumpi Lumnak & Rilikam Khuapi Hna Dirhmun

Pathian nih hin, vawleicung thil a rak ser tikah ningcang tein a rak ser ko hna. Khuacaan zong hi ningcang tein a rak ser ko. Sihmanhsehlaw minung tuahsernak ruang le thil dangdang ruangah, cu ningcang tein a ummi vawleipi cu duhsah tein ningcang lo in a kal chin lengmang i, cu lakah aa ningcang lo bikmi cu "vawleipumpi lumnak" a kai tukmi nih vawleicung khuacaan a thlen tukmi hi a si. Cucu "Global climate change" (vawleicungpumpi khua caan thlennak) tiah an ti. Cucu vawleipumpi lumnak in aa thawkmi a si.

Nihin ni khuacaan lei thiammi scientist pawl an lungre a theih bikmi le UNO pi zong nih aa buaipimi cu "global climate change" a si. Vawleipumpi lumnak theipar hi, nihin ni ah mit hmuh le kut tongh in ram kip nih, a theipar an co cuahmah cang. Cu a theipar cu a phunphun in an lang cang hna. Asia ram le Pacific Rilipi cung tikulh ram ah tambik an lang khun.

Philippines ah Typhoon Melor hran lio 

Vawleipumpi lumnak ruangah, vawlei a cunglei le tanglei ummi tikhaltlang (glacier) kha an ti i, rilipi tii an thang. Khatlei ah tlangcung ti harsatnak a chuak i, tlangtlangcung tivate le tivapi tii an car chin lengmang. Cerh an ko chin lengmang i, hmun kip ah tii harnak a chuak. Hmun tampi ah tlang tibual lianlian an car i, tibual tampi cu tii an zor chin lengmang. Hurricane, cyclone, typhoon, tornedo le thlipi zong a tam chin lengmang ti a si. Khatlei ah ramtang meikangh zong a zual chin lengmang i, thinkung zong an thi chin lengmang ti a si.

Cu lakah tihnung bikmi cu, tikhaltlang an tit ruangah rilipi tii a thanmi a si. Nihin ni ah Pacific rilipi hi, kum khat ah 1.2 centemeter in a thang i, tikulh tampi cu rili tilet nih a khuh lengmang cang hna. Vawleipumpi lumnak hi aa khirh lo ahcun minung million tampi umnak rili kam khua hna hi, hi hnu kum 100 kuakap ahcun rili tilet nih a khuh hna lai i an rawk lai ti a si. Cun Pacific Rili, India Rili le Atlantic Rili cung ummi tikulh ram fatete hi tii nih a khuh dih lai ti a si.

2100 ahcun tii nih a phum khawh timi Mali khua

Cu tikulh ram hna lak ahcun-Maldives, Karibati, Tuvalu, Marshall Islands, Solomon Islands-timi hna hi an niam tuk caah le an fat tuk caah, harnak tam taktak an tong lai i, tlangram ah refugee in zam an hau lai tiah an ti cang hna. Hi ram hna hi, "vawleipumpi lumnak nih nih a chuahpi refugees hmasat bik an si lai" ti a si. Solomon Islands kuakap ah hin kum khat ah rili tii hi 7mm a thang i, tikulh 33 a um chungah 5 cu rili tii nih a khuh dih cang.

Cucaah a cheu ram cu khawi dah kan zaam te lai tiah tlangcung ah ram cawk an kawl cang hna. Maldives nih cun Australia ah vawlei an cawk i, an ram aa rawh tikah zam ding in timhlamhnak an ngei cang. Rili tilet nih a khuh caah, Maldives ram tikulh 14 tluk cu an chuahtak cang.

Kiribati ram khua cheukhat cu rili tii nih hitin a kai hnawh hna

Cun naite ah Kiribati tikulh ram Pre. Anote Tong timi hih Fiji tikulh ram i tikulh lian bik pahnihnak-Manua Levu tikulh-ah ram killi meng 8 a kaumi hmun an cawk. Cu tikulh cu Kiribati in meng 1,200 a hla. Pre. Anote Tong nih, "Hi ram bite ah hin minung vialte cu kan chia kho hna lai lo, asinain chiah ding a herh taktak ko cang ti a si ahcun kan chiah khawh ko hna lai" tiah a ti.

Kiribati tikulh ram cu tikulh niam taktak 33 tluk a um i, cuka ahcun minung 100,000 an um. Kili meng 313 lawng a kaumi ram a si. Nihin ni ah rili tilet thomi nih a huai peng hna i, lungretheihnak in an khat cang. Tikulh tam nawn cu, rili nih a phum cang i, minung nih an chuahtak cang hna. "Kiribati hi hi hnu kum 40 in 60 kar ahcun minung umnak a tha ti lai lo" tiah an ram mfimmi nih an ti.

Tuvalu le Marshall Islands hi ram cawk ding a kawl nain a hmu kho rih lo. Khawika tal ah an hmu kho te hnga dek maw? An hmuh khawh lo ahcun, an ram a rawh tikah ramdang ah zaam an hau lai i, an ram le miphun zong hi an lo te kho men. An dirhmun hi tih a nung taktak cang.

Marshall Islands khualipi thlanmual tii nih a khuh cang

Tikulh ram lawng siloin, a niamnak hmun ah a ummi ram pawl-Bangladesh, Netherland, Libya le Denmark te hna zong hi, tii a kaimi ruangah harnak an tong kho ngai ding an si. Thailand le Vietnam ram cheukhat zong tampi harnak tong kho an si.

Rili tikulh ram lawng siloin rili kam khualianlian zong hi, thinphan dai lo an si ve cang. Typhon, hurricane, cyclone a hran caan ah, rili kam khua tampi cu tilet nih fak chin lengmang in a den cang hna. USA zong hi a niammi khua an rak tam ngai i, hmailei ahcun harnak fak pi in an tong kho ve.

Atanglei hmanthlak hi, hmailei kum tam nawn ahcun, New York khuapi zong hi, tii nih hitin a phum khawh timi mifimmi nih an ruahmi a si. Nihin ni zongah New York khua hna hi, rili tilet nih a den ning a fak deuh chin lengmang cang tiah an ti.

Atu lio New York khua

Riliti Thangmi nih hi tin a khuh khawh te lai ti a si

Vawleicung ah Global warming nih a chuahpimi ruangah fawi ngai in rawhnak an tong kho tiah ruahmi khua hna cu-New Orleans, New York, Boston, Miami, Bangkok, Venice, Guongzhou, Shanghai, Ho Chi Minh, Haiphong, Amsterdam, Dhaka, Tokyo, Alexandria, Kolkota, Mumbai le Havana-hna an si. Boston zong hi tihnung ngaingai mi an si ve. Hi khua hna hi vawleipumpi lumnak ruangah harnak a tong hmasat dingmi khua an si hna. Rili tii lehmah pakhat a kai tik ahcun, minunng umnak caah an har ngaingai lai ti a si.

Hi bantuk rilikam ummi khua niamnak khua hna hi, rilipi tii a kai lawng siloin a cheu khua cu an mah hrimhrim hi an rih tuk caah duhsah tein an pil ti a si i, rilipi tii nih a cheu cu a phum te hna lai ti a si. Abik in Italy ram Vanice khua le Thailand ram Bangkok hna hi, tih a nung ngaingai dirhmun ah an um cang. Hi khua pahnih hi tii a tam taktakmi khua an si i, tii cung ah tlakmi bantuk an si. Bangkok hna hi tii a tam tuk caah, Nichuahlei Vanice tiah min an sak. A ronh tuk pin ah a niam tuk caah, a tu hmanh ah tilian a chuah tikah harnak tampi an tong lengmang cang.

Tii cung ngacha ah a ummi Vanice khua dawh

Add caption

Nichuahlei Vanice timi Bangkok khualipi

Cucaah vawleipumpi lumnak nih, vawleicung khuacaan hi tampi a thlenter i, abik in rili tii a thantermi hi vawleicung pumpi caah tih a nung taktak. 
Cucaah vawleipumpi lumnak hi, mi vialte nih biatak tein buaipi ding le doh a herh. Abik in vawleipumpi a lumtertu bik "Greenhous gas" tambik a chuahtu ram hna nih, biatak tein doh a herh cang. 

A pawi bikmi cu seh riantuannak a thangchomi ram hna-Tuluk, USA, Europe ram (EU), Russia, India, Canada, Japan- tibantuk ram hna hi, greenhouse gas tambik a chuahtu an si nain, hi hna ram nih hin an ram sipuazi a tum lai ti an phan caah, greenhouse gas hi tam an thum duh lo. Hi hna hi vawleipumpi lumnak kong ah, mawhphur bik dingmi ram an si hna. 

Vawleicung Greenhouse Gas chuahtu hna 

Cu bantuk thumh a duhlomi ram ah-Tuluk le USA-hi a zual bik an si. Pre. Trump le bang nih cun, "Vawleipumpi lumnak timi hi hoax" (phuah cawpmi lih) a si tiah a ti. White House website in biafang "climate change" timi hmanh hi an hloh cang ti a si.

Hi bantuk ram rummi hna ruangah, ram sifak tete nih vawleipumpi lumnak theipar chia hi zun a si hmasat. Hi pin lei zongah an zun chin lengmang lai i, an temtuar lawng siloin sunghbaunak zong an tong chin lengmang cang. 

Hi ram sifak hna changtu ah vawlei ram kip nih tuar a si ve te lai. Abik in rili kam khuapi (16) hna nih an tuar hmasat lai. Cu tik ahcun, "Vawleipumpi lumnak hi, hoax a si lo" timi kha vawleicung mi vialte an i fiang te lai!!

Maldives Cozah Nih Rammi Zaamnak Caah Vawlei An Cawk

Maldives khualipi "Male"

Maldives ram hi Indian Rilipi cungah a ummi tikulh ram fate a si. Ram dawh taktak le tourist tampi an kalnak ram a si. An ram ah tikulh fatete 1,200 a um i, cu tikulh vialte i zatuak ah sawmriat (80%) cu, rili nakin pe 3 tluk lawng a sang. Vawleipumpi lumnak ruangah tikulh 14 cu rili tilet nih a khuh caah, umnak a tha ti lo i an chuahtak cang.

UNO hruainak in tuahmi Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) nih an tuaknak ah, vawleipumpi lumnak (global warming) ruangah a ra laimi kum zabu chungah rili tii hi lehmah 23 a thang lai tiah an ti. Cucu pe (2) dengmang a si. Cucu a dik ahcun Maldives Ram cu rili tilet nih a phum dih cang lai tinak a si. Pakhat hmanh a him ti lai lo. Cucaah hi ram hi vawleipumpi lumnak nih a chuahtermi a pakhatnak bik ralzaam "refugees of global warming" an si lai ti si.

Maldives ram fate nih hin vawleicung khuacaan aa thlengmi he pehtlai in zeihmanh an tuah khawh dingmi a um lo. Rilipi tii a kai i tilet a thawh ahcun an ram kha chuahtak in zaamtaak ding lawng a tang cang. Ram le miphun ka tlaihchan tiah hngah awk zong a um ding a si te lai lo. An ram kha zaamtaak hrimhrim a hau te ding a si.

Cucaah Maldives rammi 350,000 tluk minung hna an zaamnak ding caah, an President Mohamed Nasheed nih vawlei sannak hmun ah ram cawk ding a kawl. A pakhatnak ah an mah he vunhawng le nunphung aa lomi India le Sri Lanka ah vawlei cawk ding aa tim nain, a donghnak ah Australia tu ah a cawk. An cawknak tangka cu Maldives ram i tourism in an hmuhmi chung in an khawnmi a si. A ruahmi cu an ram aa rawh tikah, rammi kha mi ramdang ah deu le thlam bantuk in kum tampi refugees in umter a duh hna lo caah a si.

Pre. Mohamed Nasheed khuaruahmi le thil tuahmi zoh tikah, ram le mipphun a daw i vision a ngei ngaingaimi hruaitu a si a fiang ko. Vawleicung scientist tam deuh le IPCC scientists hna nih, vawleipumpi lumnak hi a taktak (real) a si i, a ra laimi kum zabu chung ah, rilikam khua tampi cu rili tii nih a khuh lai an ti.

Tuvalu khualipi "Funafuti"

Abikin, tikulh ram fatete a si mi, Tuvalu le Kiribati hna zong rilipi tii nih a khuh chin lengmang hna i, tlang sannak ram ah ram cawk ding hi an i zuam lio a si. An mah zong nih Australia hi an dawr lio hna a si. Maldives Ram tu cu an President a fim tuk caah Tuvalu le Kiribati ram nakin hmai deuh ah kar an rak hlang manh cang i, Australia ah ram kau ngai an rak ngei cang.

Nihin ni ah, India Rilipi le Pacific Rilipi hi tii hna hi kum khat ah 1.2cm in a than caah, Maldives, Tuvalu le Kiribati ram hna hi rawhnak le sunghbaunak tampi an tong cang. Hi ram (3) hi vawleipumpi lumnak fak bik a tuarmi hna ram an si. A dang rili cung ummi tikulh ram (7) zong hi harnak tuar ngai ding an si rih.

Ka dang ah ram an cawk khawh rih lo caah, Kiribati ram President Anote Tong nih an ram in 2,000km a hlatnak Fiji ram tikulh pakhat Vanua Levu timi ah, a rammi zaamnak ding caah vawlei 20 SqKm kaumi a cawk ve. Hi ram hruaitu hna hi, hmailei techin fapar chan ca a tuakmi mifim ngai an si. A pawimi cu Fiji ram zong cu a rili tikulh ram a si ve caah, harnak a tong ngai ve mi a si thiamthiam nain, Kiribati nakcun a san deuh caah ruahchannak a um deuh tiah an ti.

Kiribati khualipi "Tarawa" sang pakhat

Kiribati khualipi "Tarawa"

Vawleipumpi lumnak hi Green House Gas (Carbondioxide (C02), Methane, Nitrous Oxide) ruang ah a si. Hi lak ah 76% cu Carbon Dioxide a si. CO2 cu thingram khanghmi in 11% a chuak i, lungmeihawl khu, sehzung, mortor, vanlawng, tlanglawng, tilawng khu tibantuk ruangah 65% a chuak. Hi lakah lungmeihol hi a zual bikmi a si.  Vawleicung ah Green House Gas tambik chuahtu hi Tuluk (28%) le USA (16%) an si. Hi ram pahnih nih vawleipumpi Green House Gas i 44% an chuahter i, thli thurhnomhtertu bik ram an si.

Green House Gas pawl hi Tuluk, USA le seh riantuannak ramthangcho hna nih an thumh lo ahcun, vawleipumpi lumnak cu a kai chin lengmang lai i, rilipi tii than ning zong a rang chin lengmang lai. Cuticun Maldives le a dang tikulh ram fatee zong tuan deuh ah rilipi tii nih a phun khawh te men hna.

Pathian nih vawlei a rak ser ka ah zeidah aa tinhmi a si hnga timi cu ka thei kho lo. Asinain Pathian nih Noah sinah bia a rak kamhmi cu hihi a si:

 "Vawlei cu zeitikhmanhah chiat ka serh than ti lai lo...a tu i ka tuah bantuk (buanchukcho) hin zeitikhmanhah thilnung vialte kha ka hrawk than ti hna lai lo" (Gen. 8:21)

Pathian nih raithawinak rimthaw a theih caah Noah sinah bia a rak kam ko nain, minung nih chuahter chawmmi Global Warming ruangah rili tikulh ram cheukhat le rilikam khua tam nawn cu, buanchukcho bantuk in rili tilet nih a khuh pah ziamah cang hna i rawhnak tampi a chuak kho dingmi dirhmun ah an um cang.

Asiahcun, "Global Warming hi Pathian khuakhan kan ti lai maw, minung tuah sualmi ruangah a chuakmi a si kan ti lai dah" timi cu careltu pumpak cio nih ruah ding a si ko cang!

---------------------------
Zoh Chihmi Ca

1. Maldives Buying Land in Australia as Preparation for Mass Migration by James Burges. Oilprice.com. Jan 10, 2012, 4:43 PM CST

2. Besieged by the rising tides of climate change, Kiribati buys land in Fiji by Laurence Caramel. https://www.theguardian.com/environment/2014. June 30, 2014. 

Obamacare in Trump-Doen'tCare Insurance Ah

1997 ah USA ka phan. Sianginn ka van lut. Sianginn nih "Healh insurance lo cun sianginn na lut kho lai lo" an ti. Scholarship ka hmuhmi chung tein insurance an ka cawk piak. Voikhat cu sekhan ah ka va piah. Insurance cu ka piah hna. Deductible 1,000 a si i 1,000 tiang cu nangmah nih na liam a hau an ti. Bill a ra i, 200 a dih. Sii ah tlawmpal ka dih. A zapi tein ka liam. Cu insurance cu kum 2 chung ka chiah nain, hman awk a thami a si lo. Tangka lawng ka liam.

Mah bantuk health insurance hi USA ah minung zeizat remruam nih dah kan i tlaih hnga timi ka ruat.  Hman khawh tunglomi le man a ngei tuk lo mi insurance ngeih cu zeihmanh a thathnemnak a um lo. Fak pi in zawt sual i, tangka tam tuk dihlawng ah hmannak um ding a si. Cu hmanh ahcun 80% lawng liam piak ding a si. Cun a liam khawhlo dingmi tampi a um rih. Ka ruat than. Health insurance hi mirum hna caahcun suikhur bantuk a si i, sifakmi caahcun "ping-sanh le awngthlet bantuk" a si.

USA ah health insurance ngei lo in um cu tih a nung ngai. Damlo sual ahcun nikhat hnih ah kum kuahra kawlmi a dihd kho. Cozah bawmhnak hmuh lo sual ahcun chan chung leiba ngeih khawh a si caah health insurance ngei lo in um cu risk lak taktak a si. Asinain a man a fah tuk caah tangkalut a tlawmmi sifak caah cun ngeih ding a fawi lo. Cuticun 1999 in 2014 tiang kum 15 chung Insurance lo bak in khua kan sa. Pathian nih vel a kan ngeih i, voikhat hmanh kan nupa in kan zaw hraw lo. Pathian ka thangthat.

USA ah har ka ti cemmi cu, health insurance ngei lo in um i, doctor piah duh zong ah piah khawh lo hi a si. Dam lo zongah mah tein i zoh le intuar ko hi a har ka ti. Zawtnak fak ngei u sih law zeitindah kan si lai? I khawngdeng u sih law zeitindah kan si lai? Sizung kai sual u sih law zeitindah kan si lai? timi ruah ah lungre a thei ngai. USA hi a nuam ngai ko nain, Kawlram bantuk in cozah doctor le sizung hna an um ve lo nih, minung hna a ngamter lo. Alakka in piah khawhmi sibawi le sekhan a um set lo caah, minung million tampi cu lungrethei le khingrit taktak in khuasak a si.

Cu thil nih minung lungthin hi hna a ngamter lo. Lungre a theihter peng. Mipi lawng siloin cozah hruaitu zong an lungre a theihter hna. Cucaah ObamaCare zong a chuahnak a si. ObamaCare nih aa tinhmi cu "Insurance ngeilomi vialte deng deuh in insurance an ngeihnak hnga caah" a si i, cucu "Affodable Care Act" tiah an ti. Cucu March 23, 2010 ah U.S Congress nih an rak nunter.

ObamaCare an van tuah hnu in, kei le kan nun zong kan i cawk i, 2014 in health insurance kan ngei kho ve. Mah hlan ah health insurance kan ngei kho bal lo. Laimi cheukhat zong ObamaCare an ngei i an caah thathnemnak tampi a um. ObamaCare hi income hawih in a kalmi a si caah, sifak santlailomi kan caah a tha ngaingai. Abik in mizaw caah a miak i a tha khun.

ObamaCare um hlan ah U.S.A ah insurance ngeilomi 47,000,000 an um. Cu chungah keimah zong ka rak i tel ve. Nihinni ah insurance a ngei kholomi tampi cu, ObamaCare tang ah insurance an ngei cang hna. Nihin ni ah ObamaCare ngeimi 24,000,000 an si cang ti a si. Cozah nih an tuaknak lengpi in mipi nih an cawk ti a si.

ObamaCare a thanak cu:

1. Income a tlawmtam hawih in a man khiahmi a si.
2. Zawtnak ngei ciami le operation tuah ciami zong nih cawk khawh a si.
3. Zawtfah le operation tuah zong ah insurance man a kai lo. Income a kai lawng ah a kai kho mi a si.
4. Emergency le sekhan kal tikah mah nih liam dingmi tangka a tlawm.

Acunglei bantuk in thil a si tikah, ObamaCare hi mizaw caah a tha i a miak. Cucaah mi tamtuk nih an cawk tikah Private Insurance company tam tuk an sung. Cun Private insurance pawl zong, "Precondition" (hawihlan a ngandamlonak) ruangah insurance zorh lo in nan um hna lai lo, tiah cozah nih phung an ser tikah harnak tampi a um. Cucaah ObamaCare hi company caah a tha tuk lo i, mi tampi nih an huatnak zong a si tiah doctors tampi nih an ti.

ObamaCare um hlan ahcun insurance tampi cu "zawtfah sual le operation tuah suals ahcun an man a kai thluahmah." Cun kum upat deuh paoh ah an kai than hawi. Cun zawtnak fakmi le dam a harmi zawtnak-HIV, AIDS le Cancer- a ngeimi hna cu insurance an zorh duh hna lo. Cozah tu ah bawmhnak dangdang sawk a rak si. Cun insurance ngeimi kha ruahlo pi in, a dam kho lo dingmi zawtnak hna a ngeih sual ahcun insurance man a kai taktak i, insurance man hmanh kha an pe kho ti lo i, an insurance a thi tawn. Cucaah mirummi nih insurance hi, sipuazi lente celh bantuk in an i celh.

ObamaCare tang ahcun zeibantuk zawtnak-AIDS, HIV le Cancer- ngeimi an si zongah an income hawih in an zoh hna i, insurance cawk khawh a si. A zawtnak ruangah a insurance a kai kho lo. Cucu mizaw caah a that khunnak a si.

ObamaCare a thatnak a tam tuk. Hlan ahcun mizaw cheukhat cu, medicaid an ngei kho ti lo. An zawtnak le zohkhenh peng an hau fawn. Cucaah NGO bantuk agency nih an bawmh hna i, agency nih tangka an dih tuk. Cucaah Agency nih ObamaCare tu an cawk piak hna i, an herh zat in zohkhenh le thlop an si. Khua pakhat ah, Laimi pahnihthum cu ka hmuhmi hna an um. An si din pengmi hi thla khat ah $3,500 tluk man a si. Doctor piahnak le thilak man ah tam tuk a dih rih. Asinain Agency nih ObamaCare an cawk piak i, thla khat $75 lawng an liam piak. Cu nih cun zeizongte a liam piak viar.

ObamaCare hlan i insurance cu mirum ukmi company an si. An man a fah caah, income tha mi lawng nih ngeih khawh a si. A zawmi le sifakmi nih ngeih khawh a rak si lo. Mirum pawl nih, a zaw lem lai lo ti deuhmi lawng insurance an zorh hna. A zaw ciami le a zaw men ko lai timi caah cawk a fawi lo. Cucaah hlanlio insurance cu mirum caah an tha i, "Mirum bawmhnak company" tluk a si.

ObamaCare kan ngeihmi hi aa lo cio lo men lai. Kei ka ngeihmi cu thla khat ah $101 ka liam. Co-pay $10 lawng a si. 2016 ah, voi (2) minor surgery ka tuah. 2017 ah voi (2) sizung ah ka um. Tangka a dihmi a tam ngai nain, Emergency kalnak $600 tluk le co-pay a zapite $60 tluk ka dihmi dah ti lo cu, ka insurance nih a liam dih. ObamaCare um hlah sehlaw, sizung bill nih a ka hloh bak lai. Nihin ni ah, ObamaCare rak um hlan sehlaw, keimah tel chih in USA mipi tampi harnak kan tuar lai.

US cozah hi a rum tuk ko nain, US nakin Kawlram te hna, Canada, Cuba le Europe ram te hna an nuamh deuhnak le mipi an hna a ngam deuhnak cu "sibawi free in zoh khawh a simi le sekhan/sizung ah free in piah khawhnak an ummi hi a si." Hi kong ahcun USA cu a nuam lo ngai. Insurance ngeilomi caahcun, USA hi lungthin hna a ngam lo i khing a rit taktakmi ram a si.

Pre. Donald Trump nih campaign lio ah bia aa kammi cu, "ObamaCare cu rawhralnak (disaster) a si. President ka tlin ahcun ka hrawh (repeal) lai" tiah a ti. Campaign biakammi tlinter kha aa zuam i, ObamaCare hrawh hi rian pipa taktak ah aa chiah cang. Asinain million tam tuk nih an cawk cang tikah, hrawh taktak cu a ngamh taktak lo i, thlen (replace) tu tuah ding aa tim. US cozah upa hna nih, thaizing Nilini ah bia an khiah cang lai. Democratics nih ObamaCare hrawh an duh ve lo. Republican nih hrawh/tlen an duh. Zeidah an lawh te lai?

An thlen i a tha deuhmi "healthcare system" an chuahpi ahcun, keimah ca zong a tha lai i, midang ca zong a tha ve ko lai. Pre. Trump nih a chuahpimi policy hi a chia deuhmi a si ahcun, keimah ca zong a chia lai i, midang 24,000,000 ca zong a chia ve kho men. A thlen thlen siloin a hrawh in an hrawh ahcun, thaizing in cun minung 24,000,000 cu insurance lo in an um than lai tinak a si. Cucu Pre. Trump le GOP hruaitu hna caah "risk" taktak a si.

Minung 24,000,000 hi health insurance ngeilo in an um ahcun, cu hna pawl caah ahcun lungfak takak ding a si. Pre. Trump nih "Zei a kan rel lo" (Doesn't care) tiah an ti ding a si i, an caah thil harnak tampi a chuak kho. Atu lio hmanh ah, GOP pawl an kalnak kip ah, mipi nih an kutdong in an rak sawh cang hna.

Cucaah catialtu pakhat nih cun "Pre. Trump nih ObamaCare hi a hrawh ahcun ObamaCare a ngei ciami 24 million cu, Insurance lo in an um than colh lai. Cucaah ObamaCare hi Trump-Doesn'tCare ah aa chuah kho" tiah a rak ti. Pre. Trump nih mah zatzat minung hi biapi ah a chiah hna lo ahcun, "Trump-Doesn'tCare" ah aa chuah taktak ding a si.

Cucaah ruah a haumi thil cu hihi a si. Hlan i insurance zong a rak ngei kho ve lo mi minung million 24 hna kong hi, US ramhruaitu hna nih biapi ah an chia hna maw? An mah Party policy awngmin nak dah biapi deuh ah an chiah? Cucu mipi nih ruah taktak a za.

Thaizing ah zeidah a phi a chuak lai timi cu aa thei kho rih lo. Republican hruaitu cheukhat nih Pre. Trump chuahpimi policy hi an dirpi lo. GOP hruaitu zong an lung aa rual lo ngai. Cucaah House ah teinak hmu hmanh hna sehlaw Senate ahcun an sung thiamthiam lai tiah ruah a si fawn. Cu pinah, Pre. Trump i healthcare policy hi, mipi tam tuk le doctors tam tuk nih an doh caah awn ding hi a fawi lo.

Asinain USA cu "Party ram" a si. Congress ah Republican an cah caah, an duhmi paoh tuah khawhnak caan tha an ngeih lio caan a si. Democracy zong hi, thimnak a dih taktak hnu ahcun hruaitu nih mipi awka an ngai theng lem ti lo. An mah party ca thatnak kha biapi deuh ah an ruat cio ko. Cucaah Republican hruaitu tampi nih Pre. Trump healthcare policy hi an dirpi ve thiamthiam i, teinak hmuhnak lam a um ve thiamthiam rih.

ObamaCare Policy hrawh ding asiloah thlen ding hi, Pre. Trump cozah zeidah a lawh tiah hnisak (test nak) hmasat bik pakhat a si i, Pre. Trump caah a biapi taktak. Hihi a tlam tlinh ahcun a hruainak a cak ngaingai lai. A tlamtlinh lo ahcun a ra laimi kum 4 chung Pre. Trump hruainak khi, a tha a der ngaingai lai timi a langhtertu testnak pakhat zong a si caah, ObamaCare hrawh le thlennak kong hi, US politics ah a biapi taktakmi thil a si.

Cucaah, Pre.Trump nih Republican hruaitu pawl hi tin ralrin a pek cang hna: "Atu White House policy hi nan ka dirpi lo ahcun 2018 Election ah a man nan cawimi a dintuai te lai lo" tiah a ti hna (Cucu "Nan sung te lai" a ti duhnak a si).

Acunglei kong vialte hi van fun ahcun, "ObamaCare hrawh timh hi, Pre. Trump le GOP hruaitu pawl caah cakei mei tlaih bantuk a si cang." An hrawh khawh zong ah huatu tor in an ngei lai i, an hrawh khawh lo a si le huatu tor in an ngei than lai. ObamaCare hi, zeiti an tuah hmanh ah an luat ti lo.

Thaizing cun bia a fiang cang lai. ObamaCare hi an hrawh ahcun thaizing cu, ObamaCare insurance ngei ciami minung 24,000,000 caahcun insurance an sung ni a si. An nih caahcun, "ObamaCare hi Trump-Doesn't care" ah aa chuah ni a si lai.

ObamaCare hi Trump-Doesn'tCare i aa chuah ahcun, hi mi vialte caah, Pre. Trump hi zeibantuk President dah a va si te hnga? Nang careltu teh ObamaCare a ngeimi va si ve law, zeitin dah na ruah ve hnga?
---------------------------------------------------------

U.S-Mexico Ramri Vampang Hi An Chong Kho Lai Maw?

U.S-Mexico Ramri (Rf. bbc.com)

Pre. Donald Trump nih campaign ah bia a rak chim pengmi cu "Mexico ramri ah vampang (wall) kan chawn lai. Mexico cozah nih an liam lai" tiah voi tampi a rak chim. Ruah awk a um ngaingai.

"Na innpa nih an mah tein an inn an kulh duh caah an kulh tikah, nangmah kha na liam lai in ti hna sehlaw na duh hnga dek maw? Na liam huam hnga dek maw? U.S zong nih an mah himbawmnak caah ti'n an mah duh tein an kulhmi vampang (wall) ca i  dihmi tangka vialte, Mexico nih liam seh timi cu, Mexico nih an duh ve hnga maw?"

Pre. Trump nih bia a chimmi le khua a ruahmi khi, "Khuaruahhar khuaruahnak a si." A chim rihmi cu, "Cawi ternak a lam a phunphun a um ko" tiah a ti. Cun "Ramri tax tuahnak zong in liamter khawh a si ko" tiah a ti. Ramri tax khawn cu U.S lawng nih a thiammi a si fawn lo, Mexico zong nih a thiam ve thiamthiam ko. Ramri tax an khawn ahcun an ram hnih ning in thil man a kai ding a si. Nihin ni ah Wal-Mart le store dawr nganpipi a cheu khat cu, Mexico eidin ah aa hngatchanmi an si i, an buai manh ngai cang Ramri tax a um ahcun US thil man a kai lai i, mi tampi caah a fawi ding a si lo. Cucaah "Vampang man hi a ho nih dah a cawi lai?" timi hi biahalnak ngan taktak a si.

U.S-Mexico Ramvi hruang chonmi

Pre. Trump nih hin U.S-Mexico ramri hi vampang chon ding tiah January ah Executive Order a chuah. Mexico-USA ramri hi hlanlio kum tam nawn in khamnak hruang (fence) cu an sak cuahmah peng ko. Thil thar a si lem lo. Pre. Trump chan ah, a chimmi bantuk vampang hi sak an thawk kho rih lo. Thawngpang tialtu cheukhat nih, "An sak cuahmah cang" tiah an timi hi, a dik lo. Pre. Trump nih a timi phun an sa rih lo. Hlan i an rak sak pengmi "hruang" (fence) lawng a si rih.

Satu dingah min tampi nih an pek nain "Zei company nih dah an sak lai?" timi hmanh an thim kho rih lo. Pe zeizat dah a sang lai? Pe zeizat dah a thuk lai? Tangka zeizat dah dih lai? Phaisa khawika in dah rat lai" timi hmanh hi an tuaktan kho rih lo.

Hi ramri hi, meng 1989 a sau. Tiva, horkuang, lungpang, ramcar, thingkung le burbuk lak in a kalmi a si caah, vampang chon hi a fawimi a si lo. Cun saram le thilnung tam tuk an thi lai, carbon dioxide tam tuk a chuak lai; kokek ram ngeitu pawl i an pipu ram vialte aa cheu dih lai" tiah an ti i, buainak tampi a um rih.

U.S-Mexico ramri hi kum khat ah minung million 350 nih cozah theih tein an tanmi a si. Atu an kham dingmi hi cozah theihlo in a lutchuak um hna hlah seh tinak ca a si i, vampang nih hin Mexico-U.S pehtlaihnak zong ah tambi zumhlonak le huatnak a chuahpi ve.

Ramri khamnak ding hi tangka zong tam tuk dih ding a si caah le Mexico cozah nih an duh lo ngai caah, an lim kho taktak bal lo. Cun an sak ciami nih minung hi a kham kho ngaingai hna lo ti a si. Vawleitang hna in an vih i, an rak lut lengmang ko.  Atu ah vampangpi chong hmanh hna sehlaw, an lut thiamthiam ko lai a timi tampi an um ve rih.

Trump nih Januarya ah "Executive Order a chuah i Homeland Security nih an ngeihcia mi tangka chung in sak ding" tiah a ti. Sak zong cu an thawk nain, milllion 20 lawng an ngeih. Tangka a ciasa a um lo. Vampang chonnak ding caah, tangka a za in an ngei lo.

Cucaah Department of Homeland Security (DHS) nih billion tampi a dih dingmi rianlian (project) a si caah, U.S congress i budget tuaktantu hna sinah a herhmi ca vialte an pek dih cang hna.

DHS nih an timi cu "Tangka million kul hi cu, contractor pawl nih zei bantuk vampang dah kan hman lai?" timi tuktak tuaktannak ca lawng a za lai i, vampang taktak chonnak ding cu thawk khawh a si lai lo tiah an ti. Asullam cu vampang chonnak ding ca taktak ahcun, White House nih U.S. Congress kha vampang caah tangka a dang tein budget suaiter ding in an dirpik khawhnak hnga an lungthin pemh a hau tinak a si.

Pre. Trump nih, President tuanvo ka lakni thawk in, ni 100 chungah Mexico-US ramri vampang kan chon kan thawk lai...vampang dawh taktak a si lai...tiah bia a rak i kammi cu, Congress ni budget an chiah hlan chung ahcun, a si kho ding a si ti lo. Campaign lio i biachim cu a fawi tuk nain, tuah taktak cu a fawi lo. U.S cozah chungmuru thil sining a theimi nih an tuak ning kha, Reuters nih an ruahdamh piak hna i, ramri vampang chonnak ding caah hin, $21.6 billion a dih lai ti a si. "Hruang" (fence) in an chawn ahcun meng khat ah $9.3 million a dih lai i, vampang in an chon ahcun meng khat ah $17.8 million a dih lai ti a si.

Pre. Trump nih a timi cu "Atu a ummi tangka nih a daih lo ahcun Congress nih tangka chuah ding in ka chimh hna lai i, kan dihmi hi Mexico nih a hnu deuh ah a kan cham than te lai" tiah a ti. Mexico nih cun, "Kan cham hrimhrim hna lai lo; hi vampang an chonmi nih ram hnih kan i pehtlaihnak le theihthiamnak tu a hrawh deuh lai" tiah an ti ve. Nihin ni ah "A ho nih vampang man a liam lai?" timi hmanh aa thei kho rih lo.

Republican House Speaker Paul Ryan nih cun "Vampang caah $12 billion in 15 billion a dih lai. Vampang chawnnak hi hmai kum tangka kum (fiscal year) budget ca ah kan suai chih te lai" tiah a ti. Paul Ryan chimmi a dik ahcun, 2017 ahcun vampang cu an chong lo hrimhrim lai timi a fiang i, Pre. Trump nih ni 100 chungah ka tuah lai timi cu, chun mang bantuk khan a si cang ding a si.

A ngaingai tiahcun hi tluk in tangka a dih dingmi Mexico-US ramri vampang chonnak ding caahcun President Executive Order lawng cun a tlamtling kho ding a si lo. President Trump nih hin, zei poah hi "executive order" a tuah khawh dih dingmi a si lo.

Republican upadi suaitu tampi nih "Cozah nih tangka an dih dingmi tampi an thumhmi nih vampang chawnnak a liam khawh lo ahcun, tangka tam tuk dih ding in vampang chawn hi kan duh lai lo" tiah an ti ve. Zeicatiah U.S cozah tangka lutmi nakin a chuak dingmi kha a tam deuh tuk caah a si.

DHS nih Congress i an tialmi ca ah, $5 million cu Naco, Arizona i hruang khamnak caah kan hman lai i, a dang million 15 cu ramri ummi trucks cung chiah ding camerca caah kan hman lai tiah an ti. Cu ti a si ahcun, atu an kut a tangmi million 21 fai cu a dih ding a si than. Ramri vampang chawnnak ding cu a hnathial hmanh a tang ti lo.

U.S-Mexico Ramri hruang chonmi 

Camera bunh dingmi kong ah Virginia ummi Tactical Micro kha contract an pek hna i a dang contractors pawl nih duhlonak an langhter tiah DHS nih ca an tial. DHS nih hin $376 million lawng hi, ramri in hruang khamnak ca le innlo saknak le technology caah an halmi a si. Cu an tangka cu zeidang ah hman ding in Congress nih nawlpek ding hi kan hal than ti hna lai lo an ti ti a si.

Contractors nih hin vampang hi zeibantuk dah a si lai timi a fian hlan, March 6 hlan cu zuamnak an ngei kho rih lai lo ti a si. Assinain contractors a hme he a lian he 700 hrawng nih vampang saknak ah zuam kan duh ve tiah ca an tial ti a si. U.S cozah nih pe 30 sang in kan kham lai tiah an ti. Blue Print zong suai pah a si cang nain nihin ni tiang cu, tangka a dih dingmi zeihmanh a tla kho rih lo ti si.

Zeihmanh va sisehlaw Pre. Trump nih ni 100 chung ah tuah dingmi timi ahcun Mexico-U.S ramri vampang cu catlap cung lawngah a ummi saduhthahnak nganpi a si ko rih. Ni 100 tlinnak ding ahcun April 30 in a tling lai i, cu tik ahcun Mexico-U.S Ramri vampang aa chong maw chong lo timi cu, kutdong rel in zoh cio rih ding a si ko cang!

---------------------

1. Julia Edwards nih Washington Post i a tialmi ca zoh chih in tialmi a si.

Lairam Tii A Tamak Ding Caah

Vawleipumpi Linhnak ruangah, khua zakip ah khuacaan rawhnak, khuahremnak, tii reunak le meikanghnak a chuak chin lengmang. Tivapi te in tivapi le tibual lianlian zong tampi an car cang. Thetse ramcar le tlang sannak hmun ah tii harnak an tong hna. Tlang sannak ah a ummi Lairam zong hi a rauh hlan ah tii harnak kan tong kho ve. Cucaah duhtim tein tii kan ngeih khawhnak ding caah vanruah hi zeitindah kan khawnning ve lai timi hi ruah a cu cang.

Tlangcung tii zor ruangah a chuakmi harnak

Vawleicung ah tii kan hmuhnak hrampi cu vanruah le vur an si. Vawleipumpi linhnak ruangah vanruah surning a hman ti lo i, vur zong a tlawm chin lengmang. Africa continent, Australia, Central Asia, Tuluk, Middle East le India ram cu tii lei ah harnak tampi an tuar. South America ahcun tii a um ti lo caah khua tam ngai an chuahtak. USA nitlaklei zong khua a hrem caah le vur a tlami a tlawm tuk caah tivapi cheukhat cu an reu i tibual lianlian zong an car cang hna.

Tiva tii a zor tikah tlangcung tibual zong a car. Vawleicung tibual lianh ah palinak a si mi Aral Sea cu, a min hmanh ah "sea" (rili) ti asinain minung nih laa cinnak caah tivati tam tuk an hman caah, cu tibual cu 90% a car cang i 10% lawng a tang cang. UN Gen. Sect. Banki Moon zong cu tibual cu a va zoh i, "Hi tluk kokek rawhralnak ka hmuh i ka lau tuk" tiah a ti.  Ngatlaihnak le nuamhnak hmunhma vialte aa rawk dih cang i, tilawng lianlian zong an kaltak dih hna.

Aral Sea a car caah tilawng an kaltakmi 

Nihin ni ah Galilee Rili le Caspian Rili hna cu tii a zor tuk caah, nga an tlawm pin ah an hme chin lengmang i, minung pawcawmnak zong a zor ngaingai ti a si. Kawlram i Inlay Tibual le Indawkyi Tibual hna zong tii an zor tuk cang. Tii a puanh tuk caah le a hnomh tuk caah zeitindah tii him tein a um khawh lai timi kongah tuanvo ngeitu zong an lungre a thei ngai cang. Rih tibual zong kum hnu kum khat tii a zor i, tha tein kan zohkhenh lo ahcun, hi hnu kum 100 ahcun a car kho mi tibual a si.

Lairam Tii Tamnak Ding Caaah 

Lairam cu tlang a sang. Fingtlang a cheng. Cerh le tivate tii bochan deuh in nihin ni tiang khua kan sa. Kan ram a phawn chin lengmang pin ah, vawleipumpi linhnak ruangah tii chuak a zor i, kan tihna an hme chin lengmang. Hi tining tein a kal ahcun, a ra laimi kum 50-100 ahcun tii harnak fakpi in kan tong kho.

Laitlang in a rak kan tlawngmi hna nih, "Thantlang le Hakha zong tii kan i za ti lo. Kan tihna an hme tuk. Tii a har ko. Thal ahcun motor hna in than a hau tawn" tiah an ti. Naite a phanmi hna nih Hakha Thar an tlakmi tii harnak kong an chim tikah ngaihchia ngai a si. Cucu Hakha Thar caah thil pawi ngai a si. Tii harsatnak teinak ding caah, cozah le mipi nih biatak tein tuanvo lak a hau cang. Zeihmanh kan tuha lo i, um sawh in kan um ahcun, tii harnak hi kan ram thanchonak dawntu a si kho.

Lairam tii a tamnak ding caah le duhdim tein tii kan tonghtham i, kan sipuazi zong a that i, kan ngan a damnak ding caah, a tanglei bantuk in Lairam ah cozah le mipi nih riantuan kan herh cang.

(1) Lai Tlang Tii Aa Semnak

Lai tlang tii vialte an i thawknak cu vanruah in a si. Vawleicung khuacaan aa thleng i, vanruah sur ning a dik ti lo. Ruah a tlawm caan ah a tlawm tuk. A tam caan ah a tam tuk. A tam tukk caan ah rawhnak a chuak i, a har caan ah harnak a chuak than hawi. Cucaah ruah a tam caan i a surmi ruah kha tha tein khawn i, Lairam vawlei ah tii a tamnak hnga ding in riantuan a herh.

(2) Tii Dor Khat Hmanh Vaivuanh Lo Ding

Tii harnak kong hi tliantlaiternak ding caah, vawleicung ramkip ah "Vanruah hi zeitindah kan hman lai" timi hi fimnak a phunphun an chuah. Vanruah hmannak kongah Israel ram hi zohchunh tlak bik ram an si. Israel ram ahcun vanruah dor khat hmanh lohtlauter lo ding le man ngei tein hman hi an i zuam. Lairam zong ah Israel nih vanruah an khawn ning le hman ning hi zohchunh ve kan herh.

(3) Vanruah Khawn Ningcang 

Lairam ahcun vanruah kan khawng theng lo. Biapi tuk zong in kan chia lo. Asinain hmailei caan ahcun vanruah hi kan khawn thiam le hman thiam a biapi ngaingai. Tahchunhnak ah, Israel ram ahcun Negev these ramcar hi a car taktak. Vawleicung ah ruah a tlawmbiknak le rocar biknak hmun pakhat a si. Negev cu a rawn. Thingkung a tlawm. Cu hmun ahcun, "Water Harvesting in Negev" an ti i, vanruah hang hi a theipar hman zia an thiam. Jordan tiva in tii an lak i, an pek pin ah vanruah hi sunglawi tein an hman caah, 1965 in thingram cin hram an thawk i, kum 50 a rauh tik ahcun, Negve thetse ramcar cu hmun tampi ah hring dildel tein an tuah khawh.

Negev Desert ah tii an khawn ning

A dang zohchunh tlak pakhat cu, India ram khuate Hiware Bazar timi khua hi a si. Khua a hrem caah an khua cu tii a har; cinthlaknak a rawk i mi tampi nih an chuahtak. Khuami an i zuamnak thawng in an khuapawng tlang vialte cu vanruah khawhnak caah, tanphei in an cawh i cangdonh leikuang bantuk in an ser. Thingram an cin i vanruah kha an donh. Kum tam nawn a si tikah,  tlangpang ah vanruah aa khongmi cu cerh le tivatii ah an cang. Pawngkam a hninghno than. Cinthlaknak le zuatkhalhnak an tuah than. Nihin ni ah, inn 216 umnak khuate asinain dawng 50 cu kum chiar in million lengmang in tangka an hmu ti a si. Atanglei ah Hiware Bazar nih an ram an thlenning cang langhtermi a si.

Hiware Bazar a rak rocar lio cu hitin a rak si (1980)

Hiware Bazar nih an fingtlang ah vanruah an khawn hnu (1990)

Nihin ni Hiware Bazar cu hitin a si

Hiware Bazar khuate nih nih an tuahmi hi, Lairam fingtlang sining he aa tlak bik a si. Laimi nih kan i cawn awk ah a tha. Hi khua nih vanruah tii an hman ning a that tuk caah, "India ram pumpi ah model village ah an rak thim." Mipi zuamnak le riantuannak hi khuaram sersiamnak caah a biapi tuk. Hiware Bazar zong sersiamnak zong hi, mipi zuamnak in an thawkmi a si.

4. Vanruah Zeitindah Kan Khawn Lai?

 Lairam zong hi, fingtlang a sang. Tlang an cheng. Vanruah a sur tik ah, caan tawite chung ah a niamnak ah an lan viar. Vawlei chungah an lut manh lo i, kan vawlei ah tii aa zawi kho lo. Vawleipumpi a linh chin lengmang tikah, vawlei chung tii kha tikhu in an chuak i, cerh le tivate ti an zornak a si. Kum khat hnu kum khat, a hlatnak chin lengmang ah tii lak a hau cang. Atu lio kan tihna hna hi, tha tein kan ram kan zohkhenh lo ahcun, an reu than lai. "Khi tikah khawidah tii kan lak te lai?" timi hi ruah le timhlamh chung a herh.

Lairam i tii a tam khawhnak ding caah cun, kan ram cungah a surmi vanruah hi, kan fingtlang ah zeitindah aa dil khawh lai i, tii a tan khawh lai? timi hi Laimi nih kan ruah le tuak taktak a hau. Cucaah atanglei bantuk in thil hi ruah le tuah a herh ve:

1. Cerh umnak hmunhm paohpaoh ah area kaupi in zuah i thingram cin ding.

2. Ramtang hmunkip ah tibual fatete ser ding le pawngkam hninhnoter ding.

3. Tivate le tivapi ah tiidil phun siam le furpi tii tam deuh khon ding.

4. A biapi cemmi cu, kan fingtlang vialte ah, tanphei in cawh i cangdongh leikuang bantuk in sersiam i, cu hmun ahcun thingkung le thingram cin ding a si. Cucu Israel ram le Hiware Bazar nih an tuah bantuk in vawlei chung ah vanruah khon ding a si. Cu vawlei chung tii cu cerh le tivahna ah an cang lai.

Lairam Tii Kan Tamter Kho Lai Maw?

Lairam ah vanruah tam deuh surnak cu kan tuah kho lai lo nain, a cunglei thil (4) hna hi kan tuah ahcun, Lairam ah tiichuak a tam deuh hrimhrim lai.

Tahchunhnak ah, Thantlang kan zoh lai. Thantlang tilaknak tlang-Vamkham Tlang-vialte khi cangdonh leikuang bantuk in a dotdot in tanphei in kan cawh lai. Cu hmun ahcun thingkung le ram kan cin lai. Mei duah lo in kan um lai i ram kan hmawnter lai. Vanruah surmi kha, tilu in chengbalang ah luang ti lo in, cangdonh leikuang le thinkung hram ah an lut lai i vawlei chungah an taang lai. Vawlei a daam lai i, thingram a hmawng lai i a hninghno lai. Tlangcung vawlei chungah tii tampi aa khong lai. Cucu cerh le tivate hna ah an cang lai. Minung thazaang in tangka dihlo in tuah khawh a si. Hakha Thar hna zong ah hi bantuk tuah ahcun vawlei a feh deuh pin ah a hninghno deuh ngaingai lai.

Hi a carmi khua hi hninhnoter a herh (Rf. Chinland Post)

Hiware Bazar nih an tuahmi hi cozah nih an bawm hna lo. An mah thazaang tein an tuah. Laimi zong nih kan ram caah riantuan le thadit kan huam ahcun kan tuah khawh ve. Cozah lawng bochan lo in, mah le khua cio in lungrual tein thazaang chuah cio ahcun, kan tuah khawhmi thil a si.

Laimi hi khua kan ruah lo, timhlamhnak kan ngeih lo i kan i zuam lo le kan ram hi kan zoh sawhsawh ko ahcun, dintii caah tiva le cerh umnak kip, kan dawi cawk te lai lo. Zeicatiah tii kan laknak tiva le cerh hna hi, kan zohkhenh hna lo ahcun, hi hnu kum 20/30 ahcun kan tihna tampi cu, an car kho men.

Tii cu minung nunnak caah a herhbikmi pakhat a si. Kan ngandamnak le ram thanchonak caah tii tampi a herh. Cucaah Lairam cozah le mipi hna nih, thaizing kha hngaklo in Lairam ah tii a tamnak hnga ding caah khulrang tein riantuan thawk a herh.

Hiware Bazar bantuk in kan i zuam ahcun, Laitlang cu a let tam tuk in tii a tha lai. Lairam ah tii a that ahcun kan ram in millionaires le billionaires tiang an chuak kho ve ko lai. Cucaah "Lairam tii a tamnak ding caah" zeidah kan tuah ve lai timi hi Chin State Cozah le mipi nih ruah taktak a herh cang!

--------------------------------------------------------------------------------------------

Chinchiah

1. Israel ram nih zeitindah vanruah an hman ning a si timi theih duh ahcun, Water Harvesting in Negev timi kha google ah zoh law tampi a lang ko lai.

2. Hiware Bazar nih rian an tuannak kong, "The Water Miracle Village" kong hi atanglei Youtube ah zoh khawh  a si.

https://www.youtube.com/watch?v=9hmkgn0nBgk

A Thi Ngachami Franklinton Sang Nunternak Caah

Columbus ah hin Franklinton timi sang pakhat a um. Columbus downtown area ah a um nain, a tumchuk ngaingai i cu sang cu, a thi ti tluk a si. Cu sang cu zeitindah kan nunter khawh lai tiah city cozah nih chan khat hnu chan khat an i zuam nain, nihin ni tiang ruahning tluk in a nung kho lo. Zu, nu, ritnak sii, firtlei, awkhlawh le gangster an umnak a si. Cu sang ahcun mirum deuh le mi si kho deuh cu an um duh lo. Sipuazi a ummi hnihkhat hmanh an chuak i, inn zong man a ngei lo ti tluk a si.

Franklin sang cu Sioto River le Olentangy River aa tonnak in nitlaklei kam nelrawn ah a um. Cu sang cu Commonwealth of Virginia rantuantu Lucas Sullivant nih 1795 ah a rak hlat hmasat. 1797 ah innhmun 220 a halh. Tleicia Pre. Benjamin Franklin min chuankhan in, Franklinton tiah min a sak.  1798 ah cu hmun cu tilian nih a khuh dih caah aa rawk. Franklin min chuankhan in, cu peng cu Franklin County tiah 1803 ah an rak auh.

Franktlinton cu hlan lio ahcun, a hlunghlai ngaingai i khua nuam ngai a rak si. Tilian ruangah khua hi rawhnak a tong pah lengmang ti a si. Cucaah Scioto River in nichuahlei ah khua an van tlak i cucu Columbus tiah an ti i, 1812 in Ohio khualipi ah a cang thai. Cuticun Columbus downtown cu a van thangcho i, Franklinton cu tumchuk hram aa thawk.

Columbus Downtown (Rf. columbuscityhomesearch.com)

Nihin ni ahcun, Columbus downtown cu innlo le lamsul a tha. Minung an hlunghlai. Sipuazi a tha i office tampi a um. Asinain a ralchan te Franklinton sang cu a tumchuk tuk caah, minung zong an um tuk lo. Innlo zong a chiakha ngaingai i, Columbus downtown taktak le Franklin sang cu van le vawlei bantuk in aa thlau. Ka ruat tawn. Sualnak nih sifahnak a chuahter. Sifahnak nih sualnak a chuahter than. Cu thil pahnih cu an umti hnu ahcun, "Khuaram tumchuknak le rawhnak bak a si ko" timi kha Franklinton sang ah hmuh khawh a si.

Khua pakhat i sang pahnih tivate lawng nih a danmi cu tluk dan khawh cu khuaruahhar a si. Columbus downtown sining cu nihin ni ah hi tin a si:

Minung 8,100 an um. Apartment innkhan 97% hi an khat. 2019 ahcun 10,000 an um lai ti a si. Riantuanmi 84,367 an um i office 12% lawnglawng a lawng. Downtown kam ah college le university 5 a um i siangngakchia 33,000 an um. Grand Hospital, Nationwide Hospital le OSU sizung lianlian he naih tein in an um. 

Nihin ni ah Columbus downtown cu USA pumpi ah apartment tambik an sak cuahmahnak khua pakhat a si. Atu lio ah office le apartment an sak cuahmah mi hi, $734 million man a si. Dot-25 a si i killi pe 400,000 kaumi Millenium Tower zong an sak cuahmah. Atu lio ahdowntown ah crane 8 a dir. Caan tlawmpal ah million 1,000 man tluk hi sak chap ding in timhlamhnak a um. Parking an i zaat lo caah parking 4,000 tluk a chambau ti a si. 

Scioto Penninsulla a si (Rf. Columbus Underground)

Cu tluk in Columbus downtown leiah development a tam lio ah, Franklinton sang cu 1913 ah tii nih a rak khuh nakin atu tiang khua rawpcak bantuk ah aa chuah. Zoh ah ngaihchia khi a si.

Cucaah Franklinton sang hi zeitindah kan nunter lai timi hi chan tam ngai an ruat cang. Mayor pakhat hnu pakhat an chuak nain thanchonak lam an hmu kho lo. Company pakhat an lut i an chuak than. Eidin dawr le motor dawr an lut i an chuak than. Sualnak a tam caah, an sang hi mit a thi lo tuk. Cucaah nitlaklei democracy mirumram ah "Downtown ah sifakmi umnak sang a chua" timi hi, Franklinton sang ah a dik ngaingai.

Franklinton sang nih Columbus hi a zoh a chiatter ngaingai. Cucaah hi sang nunternak ding hi Columbus khua cozah nih biapi taktak ah an chiah. Innlo kan remh lai i, khua kan nunter lai ti a si. Thil khuaruahhar ngai a simi cu, khua thangcho seh ti duh ahcun inntha le innlian sak hi a si an ti ti i, Franklinton sang a nunnak ding ah atu hi innlo lianlian an sak ding in project lianlian an chiah.

Lunglawmh awk ngai a simi cu, Franklinton sang chung, Scioto River aa kuaihnak zawn hi Scioto Penninsulla tiah an ti i, cuka hmun ahcun acre 21 a lawngmi vawlei ah 3.1 million square a kau i, dot 30-35 karlak a sangmi inn sak ding in timhlamh a si.

Cu inn ahcun minung umnak apartment, eidin dawr, thilri dawr le office tampi aa tel lai tiah an ti. Hihi Columbus i project vialte lakah project lian bik pakhat a si. Hi innsang nih hin Franklinton sang hi a nunter lai i, thanchonak tampi a chuahpi lai i, Franklinton sang hi a nunter lawng siloin a thanchoter than lai tiah an ti. Atanglei cakehlei kap innsangpi in suaimi khi dot 30-35 kar a sang dingmi 500 million man inn ding cu a si.

500 million inn sang sak dingmi (Ref. Business Journal)

Hi innsang pawng ah hin Scioto River Park zong an sak cuahmah i, cuka hrawngah dot 8, 9 le 12 apartment le office zong sak chap ding an timh lio a si. Cupin ah Veteran Memorial Building le a dang lianlian zong an sak lio a si. Cun Mayor nih Sioto River an khamnak dampi cu a bohter hna i, tivakam ah park nuam taktak a ser hna. Cun COSI timi science museum tha taktak zong an sak an kauh chin thluahmah.

Cuticun a thi ngachami Franklin sang nunternak ca ding ah, Columbus City cozah hi an i zuam cuahmah lio a si. Atu i innlo tharthar an van sakmi hna thawng in, a rauh hlan ah Franklinton sang cu a nung than lai i, a thangcho lai tiah ruahchannak a um. Hi hnu kum zeimawzat ahcun hlanlio chan bantuk in a hlunghlai than lai tiah mi tampi nih ruahchannak nganpi an ngei ko.