India Ram Dinti Harnak An Tuar

Minung kan nunnak ah a biapi bik pakhat cu ti a si. Asinain vawleicung minung tam deuh cu a thiangmi dinti a za in an hmu kho ti lo ti a si. Ram rampi cu a ra lai mi kum tlawmpal ah dinti an har cang hna lai tiah UNO nih an ti.

Cu bantuk in ti harnak a tuarmi ram vialte lak ah, India hi a tuar bikmi ram pakhat a si ve. India ram hi vawleicung ah minung tam ah pahnihnak an si. Sipuazi than a rang bikmi ram pakhat ah aa tel. Innlo an sak tharmi, khua thar an tlakmi le lamsul an remhmi a tam ngaingai. Innlo le lamsul thar sakmi ruangah, thingkung ramkung a rawk ngaingai. Vawlei a lum chin lengmang caah le tii ningcang lo in an hman caah, 2018 hi India tuanbia ah dinti an har bik kum a si an ti.

Ti a harnak a ruang bik (5) a um:

(1) Pawngkam ummi thingram a rawh tukmi ruang
(2) Vawleipumpi a lin chin lengmangmi nih vawleitang le leicung ti a cartermi ruang
(3) Innlo le lamsul tam tuk an sakmi ruang
(4) Minung an karh tukmi le ti an hmanning a tam tukmi ruang
(5) Mipi nih hnawmtam ningcanglo in tiva ah an hlonhmi ruangah tiva an rawhmi ruang

India ram hi nihin ni ah vawleicung ah ti a hnawmtam bikmi ram pakhat a si. Mipi nih ningcang lo in tiva le kuar kip ah hnawm an hlonh. An biaknak ruangah ruak le hnawm tam tuk an hlonh. Cu tiah tiva hi an hnawm taktak ti a si. An ram hi hnawmtam le zunek in a khat ngacha. An tiva tampi cu hnawm in a khat i, a cheu cu an i rawk cang. Tii zong an um ti lo. A cheu cu an hnawm tuk i, din ngam ding an si lo nain, ti din awk um lo caah an din thiamthiam ko. Kholhnak ah an hman thiamthiam. Tiva le tibual cheukhat cu an hnomh tuk caah nga zong tam taktak an thi ti a si. Cu bantuk tiva zong cu an din thiamthiam ko. Minung caah zeitluk in dek tih a va nun hnga?

Nga hmanh nih an celhlomi tivapi ti zong din a hau ko cang 

Ti lei tuaktanmi mifim pawl nih an tuaknak ah, "India minung million 600 hi dinti tha tein an hmu kho lo i, lungrethei ngai in an um" tiah Composite Water management timi hlaihlaitu bu nih ca an tial. 2030 ahcun India mipi dihlak i 40% cu a thianghlimmi dinti an hmu kho ti lai lo ti a si.

India cozah nih eidin le dinti kong hi biatak tein rian an tuan lio, an ruah lo le tan an lak lo ahcun, India mipi hi nikhat khat cu eidin tirawl ah harnak nganpi an tong lai tiah an ti. India ram i dinti 40% cu vawleitang in dawpmi an si. Cu vawleitang ti cu a a zor tuk caah hin, rinh chan awk tlak lo ding in an zor cang ti a si. Vawleitang tii hi zei ah an rel lo i deng tuk in an ruah caah duh poh in hman sual a fawi ngai i, cucu a pawi taktakmi thil a si an ti.

Atu lio ah India ram khuapi 20 renglo cu dinti an har taktak cang i, cu khua lakah New Delhi, Bengaluru le Chennai hna zong an i tel i, hi khua khua thum hna hi 2020 ahcun vawleitang tii dawp awk tlak lo in an har cang lai. Cu chung ah minung million 100 tluk dinti har an tong lai tiah an ti.

India ram i cintlaknak seiku (agriculture baskets) timi ramkulh ah hin minung 50% an um i, cu hna cu dinti an har ruangah eidin harnak nganpi an tong kho tiah an ti. Chungkhar tampi cu dinti than awk caah nihlawh tampi an leng. Rian an tlolh. A cheu khua ahcun, tikhur kha chun nitlak le zan khuadei in hngah hnu lawngah chungkhar eidinnak ti hmuh khawh a si. A cheu khua ahcun a hnawm taktakmi tivapi ti kha an din. A cheu khua cu cozah le company nih ti an zorh hna. A cheu khua cu a lakka in an phawt hna. Hi tining tein India hi ti a har ahcun an ram ah hin nunnak a har ngaingai te lai ti a si.

Nu he pa he tikhur ti than an i cuh lio. Chun nitlak ti than a hau

"India ram ah hin dinti an har te lai tiah a liamcia kum 15 ah an rak chim chung cangmi hi a dik taktak i a tu hi a zual chin lengmang ko" tiah India ram i "Waterman" (Ti-mipa) tiah an timi Rajendra Singh nih a chim. Hi pa hi 2015 ah Stockholm Water Prize a hmumi a si.

India ram dinti dihlak i 70% cu an hnawmtam i, ram pumpi chungkhar 75% nih cun an innchung ah tii an i thlak kho lo; khuate 84% cu tidong ti an ding kho lo ti a si.

Hi bantuk a si caah Rajendra Singh nih a chimmi cu, "Ti hi tam chin lengmang in chuahnak nih kan buainak hi a zorter lai lo; ti hman zia tu kan thiam a herh. Ti man hi kan kaiter hmanh ah mirum le milian le company nih cun an hmanning a kai chin lengmang thiamthiam ko lai nain, sifak caah dinti an hmu kho lai lo" tiah a ti.

A cheu khua ahcun hi tin truck in ti an phawt hna

Cucaah tii hi hlan lio chan i vawleitang i an khawn bantuk le tivakam i an khawn bantuk in hmun kip ah khawn a hau.

India ram ti zornak hi minung an karh tukmi, innlo an sak tukmi, lamsul an tuah tukmi, thingram a rawh tukmi, sehzung ca tam tuk an hman ruang le vawleipumpi a linh chin lengmang caah le ruah sur ningcang aa thleng i, khuacaan a rocar chin lengmangmi nih hmun kip ummi ti a zorternak a si tiah scientist nih an ti.

Hi ti ning tein a kal ahcun 2030 ah India mipi 40% cu dinti thiang an hmu kho lai lo i, ti harnak ruangah India cozah GDP 6% cu ti ruangah a zor lai tiah an ti.

Ti har ruangah khua cheukhat ahcun nu zong lamzulhnak an ngei i, buainak zong tampi a chuak. Nai zarh zong ah Morbi khua, Gujarat ramkulh, ah fak ngai in lamzulhnak le buainak a chuak. Narmada tivapi i dinti khonnak pahnih chung ummi ti, phawtzamhnak ruang ah buainak nganpi zong a chuak than. Gujarat cu a tu lio India Prime Minister Mr. Modi ramkulh a si.

Tu kum March thla ah, Gujarat cozah nih dinti a har tuk caah, tiva ti bochan in leikuang tuahtu pawl zong, tu kum cu thlai cing hlah u tiah upadi a chuah i a kham hna. India ram i ramkulh 11 cu tiva dinti ruang ah fak ngai in voi 7 taza cuainak le buainak an tong cang.

Karnataka le Tamilnadu ramkulh pahnih zong Cauvery Tivapi ti an i cuh ruangah buainak a chuak i minung zong tam ialte an rak thi. Ramchung ah an buai lawng siloin Tuluk, Pakistan le Bangladesh he zong ramri ummi tiva ti ruang ah bia elnak le buainak an ngei peng fawn.

Mipi nih sikan ngeilo in an hlonhmi hnawm ruangah tiva tampi an an lo

India ram ah khua a hrem ruang ah a tu kum June 2018 chung ah hin, minung million 330 tluk hi harnak an tong ti a si. India ram i khua minthang taktak Shimla khua hna zong ah ti harnak fakpi an tong. Khuacaan degree 90 nak cung a lin fawn i, hotel an reserve ciami 30% cu June chungah an cancel ti a si. An tangka lut zong tampi a zor i, ti zohkhenhtu hi mipi nih an buai tuk hna ti a si. A cheu sang ahcun ti hi ni 20 chung pipe in a tla kho ti lo ti a si. Hi khua tipipe pawl hi Mirang chan lio a liamcia kum 70 kuakap i an rak tuahmi a si.

India hi vawleicung sipuazi thiammi hna nih an zoh tik ah, hi tining tein a than ahcun 2040 hrawng ahcun vawleicung ah GDP sang bik a ngeimi ram an si te lai tiah an ti nain, an ram khuacaan aa rawh tukmi le a tu bantuk in dinti an harmi te hna hi, cu dirhmun phanh lo nak ding caah dawnkhantu an si kho ngai. Cun ram ah pawngkam a rawh tukmi le a hnomhtamh tukmi hna zong hi, dinti a hartertu an si i, cu zong cu India ram thanchonak ah dawnkhantu ngaingai an si.

Pale Ni

"Hringtu Pa Ni" cu America ah hringtu pale upat peknak caah hmanmi ni sunglawi a si. Mi tampi nih Hringtu Pa Ni tiin kan tial. A cheu nih Hringtu Pale Ni ti in kan tial. Father's Day ti asi ko caah, Pa Ni ti in auh ding a si nain, Laica le holh ah a laklawh deuh caah, Pale Ni ti tu in ka van tial.

Pale Ni aa thawknak cu, thil a ruang pahnih a um:

 (1) Kum zabu 20 thawkka hrawngah Mother's Day kha USA sunhsak le tuah a van si. Ziah Mother's Day tuah asi ahcun Father's Day zong cu tuah ding pei asi ve ko cu tiah a ruanak a chuak.

(2) 1908 ah zunngaihnak ni (memorial day) an tuah. Cu ni ngakchia tampi cu December 1907 ah Monongah, West Virginia ah leitang thilri an cawhnak ah, lungkua chungah puahnak a chuak i nunnak a liammi pa le hna i an fale an si. Cu Memorial Day ah aa telmi hna thinlung ah, Pale Ni tuah ding a rak chuak.

Hi lio caan ah, Sonora Dodd (Feb 18, 1882-March 22, 1978) timi nu mi za ngaingai pakhat a um. Cu nu cu a nu nih a thihtak hna. Unau 6 an si. A pa cu William Jackson Smart a si i, Civil War pension pakhat a si. A nupi a thih hnu ah, nupi dang thi ti lo in a fale 6 cu a hmaihpi hna i, tha tein a zoh hna. Cu lio caan ah hi bantuk pahmai hi an rak har ngai. A cheu cu an nu le nih an thihtak hna ahcun, nupi dang an thi asiloah an fale kha chungkhar dang sinah an rak chiah tawn hna. Sonora a pa cu nupi dang thi lo tein afale tu a hmaih pi hna.

Sonara nih a pa nih a dawtnak hna le azohkhenhnak hna kha a hmuh tikah a pa upat pek a duh. Ziah Nule Ni zong tuah a si ve ko i, ziah a kan hringtu kan Pale Ni kan tuah ve ding a si timi ruahnak a ngei. Anna Jarvis nih Mother's Day a rak tuahpimi hna nih thazaang tampi a van pek. Ruahnak tha tampi a pek fawn.

Sonora Dodd (1882-1978)

Cucaah Sonora Dodd nih cun, America ram pumpi ah, Father's Day tuah ding kha heh tiah hmunkip ah chimrelnak a van ngeih. Hringtu kan pa le hi a kan zohkhenhnak hi, theihhngalhnak le upatnak pek an tlak ko tiah a ruat. Cuticun 1908 in Father's Day hi rampumpi zungkharni siding in a rak i zuam hmasat.

Cuticun Washington State, Spokane khua ah,  a voikhatnak bik, Pale Ni cu  June 19, 1910 ah arak tuahpi hna. Cuticun Father's Day tuah cu, khua khat hnu khuakhat, kum khat hnu kum khat in a karh deuhdeuh. Krihfabu kip nih tuah an van thawk ve cio.

Cuticun, Pale Ni tuahnak cu duhsak tein a thang ceumau i, 1972 ah Pre. Nixon nih Father's Day cu cozah nih theihhngalhnak a rak tuah. Cu caan thawk in nihin ni tiang, Pale Ni tuah a sinak a si i, Sonora Dodd zong cu Father's Day a thawktu tiah minthatnak an putter.

Sonora Dodd le a pasal John Bruce Dodd an rak umnak Spokane, WA inn

Sonora Dood thlan

Father's Day aa thawknak Spokane, WA khua

Biatlangkawmnak

Kei mah zong Thau ka um lio ah, Pale Ni tuahnak ah ka rak i tel kho ve. Rev. Dr. C. Duh Kam nih a rak kan tuahpi. Ka nulepa zong biakinn ah lupawng ponh bu in kan rak pumhpi hna. US ka phak tik zongah, Pale Ni ahcun kan chungkhar tein dawr ah rawl kan ei tawn ti tawn.

Atu Pathian nih fapa (5) le fanu (2) thlua a kan chuah tikah, Hringtupa pakhat ka sinak in Father's Day hi ka uar chin lengmang. Ram le miphun caah "pasaltha" kan si khawh lo zongah, mah le chungkhar ca tal ah pasaltha si ding hi, Bawipa nih  akan duhmi asi. Cucaah ka fale caah pasaltha si ding hi, kei zong ka lungthin in ka nunpi chihmi le sehchihmi thil pakhat a si.

Cun Sonora bantukin kan nih cio zong nih, kan pale hi sunhsak, upat, dawt le zohkhenh ding hi kan rian a si. Pale cawisangtu, minthatnak petu, sunparnak petu ding le pale dirkamhtu ding cu fale kan si awk a si. Pale kan lawmhter hna ahcun mit hmuhlo Pathian zong aa lawm ve. Zeicatiah vawlei pale cu mit hmuh Pathian an si i, Pathian cu mit hmuhlo in thlarau kan Pa a si ve caah a si.

Lairam Motor Lampi Hi A Chia Bik An Si Lo

Lairam kan um lio ah, Kalaymyo in Aizawl tiang lam ka zul. Kalaymyo in Hakha-Thantlang motor lam ka zul. Gangaw in Hakha lam ka zul. Kan Lairam lamsul hna hi, an chukcho, diltlang a sang, hmunhma a chen caah tih a nunnak le a chiatnak tampi a um. Tihnung bik a si ko rua tiah ka ruahmi lam hna cu, Falam-Lungbang lampi cung i Parte khuataw lam hi a si. A van changtu ah Laituk khua nitlaklei ummi min le Laitui nichuahlei Runva chuk zuangmi lam hi an si. Cun Taingen thlang lam le Zawngkong hrawnghrang zong tih an nung ngai hna.

Lairam motor lampi hna hi, kan vawlei a chen ruang le vawlei a fehlo ruang le ruahsur ruangah a min mi le tihnungmi zong tampi a um i, "Lai Tlang cu kan lamsul a chia tuk ee" tiah kan zai lengmang tawn. Kan ram te khi heh tiah kan mawhchiat i ka zai hnawh tawn.

Asinain ramdang tampi sining zoh tik ah, Lairam lampi hna hi vawleicung ah a chia bik an rak si lem lo. Tihnung bikmi lam zong an rak si lem lo. Lairam nakin a chia deuh i, tih a nung deuh tukmi lampi tam tuk a rak um. Minung hi kan thih lo ahcun nun a herh caah, kan nunnak ding caahcun tihnung taktakmi lam zong cawh le zulh hi a rak herh ko.

Tihnung ngai a simi Lairam lampi pakhat

Vawleicung lam chiachia tampi hna cu bus le truck lianlian nih an zulh ko hna. Ram cheukhat ahcun tihnung taktak a simi hmunhma cheng le lungpang lakah motor lam lianlian an cawh i, bus le truck hna an kal ko ahcun, Lairam lampi khawika hmun hmanh ah, bus le truck kal khawhlonak ding lam a um cawh khawh ding a rak si ko.

Kan si a fah tuk caah le kan ram a rum lo ca tu ah, kan fingtlang hna hi kan tei lo tuk i, cucaah kan lamsul hna hi a chia tukmi an rak lo. Kan thazaang a rak der tuk ca tu ah, kan vawlei kan rak tei lo tuk bia tu a si. Laimi kan thazaang a der tuk pin ah, cozah nih thazaang a kan pek lo tukmi le kan ram thanchonak caah zeihmanh a kan tuah piak lo bia tu a rak si.

Kawlram cozah hi rum in cak sehlaw, Chin State cozah zong hi, cak sehlaw cu Lairam cu lamsul thatha le hrawn a nuam tukmi lam dawhdawh in, hmun tam deuh cu aa co kho viar ding a si. Kawlram a si a fah chinchap ah, Kawlram cozah nih hin Gen. Ne Win chan (1962) in Pre. Thein Sein chan tiang hi, Lairam caah tangka a chiahmi le a hmanmi hi a rak tlawm tuk.

Lairam i Kawlcam cozah nih budget a chiahmi hi a tlawm tuk caah, an rak chim tawnmi cu, "Chin Ramkulh budget nih hin Yangon saram zuatnak dum budget hi a zat lo" tiah an rak ti tawn. Nihin ni NLD cozah chan zong ah hin, Chin State budget hi a tlawm taktak ti a si. Cu tluk in Lairam hi, Kawlram cozah nih biapi ah a rak kan chia lo. Zei ah a rak kan rel lo. A rak kan philhmi le hnawnmi ramkulh kan rak si.

Cucaah, "Kattaya lam a um lo nak ramkulh cu zei ram kulh dah a si?" tiah an ti ahcun, "Chin State a si" tiah an rak ti tawn. Cu tluk in kan lamsul hi a rak kan ruahkhan piak lo. Cucaah Lairam hi lam cawh ding an tha tuk ko. An rem tuk ko nain, kan lamsul hi an rak tha lo i, tih zong an rak nunnak a si.

Lairam ka um lio ah tih a nung bik in ka ruahmi lam hna cu, Laitui phak lai Runva cho motor lam, Lungbang khua le Parte khua thlang motor lampi le Timit tlak lai motor lam hna hi an si. Taingen thlang lei deuh lam zong hi tih cu an nung pah.

Asinain ramdang-Nepal, India, Bhutan le a dang tlang sannak ram-motor lampi cheukhat he epchun ahcun Lairam motor lampi hna cu nelrawn lampi bantuk an rak si.  Cucaah Laimi mino hna nih, politics ah luh le Lairam kong hi biatak tein ruah hi a herh. Lairam ah kan thancho khawhnak ding caahcun, dinfelnak cu a hrampi a si nain, mithmuh le kuttongh in thanchonak kan herhmi cu, "lampi tha ngeih hi a si."

Kan Lairam fingtlang hna cu an rem tuk. Horkuang zong an thuk tuk ko nain, motor hlei tlawmpal donh ahcun pal khawh dihmi horkuang an si. Kan lungpang zong chimh khawh lo ding le motor lam cawh kho lo ding tiang in, a kan khamtu an um lo. Thazaang le fimnak tam deuh chuah lawng kan herh.

A tanglei motor lam hna hi zoh hmanh u sih. Hi bantuk hmunhma chia hmanh ah, motor lam an pemh khawh i, bus le truck lianlian an kal ko ahcun, Lairam motor vialte a zapi tein bus le truck lampi ah ser khawh dih ding an si. A biapimi cu cozah thazaang le Lairam mipi zuamnak kha hrampi ah chiah a herh. Kan i zuam le cozah nih tangka a kan chuah piak ahcun, Lairam ah motor lampi thatha kan ngei kho ve te ko lai.

Leu lai phan a um tuk

Kan fingtlang le horkuang hna hi, vawleicung ram ah a chia bik an si lo bantuk in, kan khua hna zong hi a chiakha bik an si hrimhrim lo. Kan Lairam motor lampi hna zong hi a chia bik an si naisai lo. Lairam lamsul nakin lamsul chia deuh hi rel cawk lo ngacha in an um ko. Kan Lairam lampi hna hi a chiakhami an si lo. Cozah tu a chia i, an uknak a chiat ruang tu ah, kan lampi a chiatmi an si. Cucaah Lairam motor lampi a chia tuk tiah, kan Lairam te khi mawhchiat lo in le kan fing le tlang hna khi mawhchiat lo in, a chung ah a ummi Laimi nangmah le keimah tu khi i mawhchiat u sih law, a kan uktu kan ram cozah le hruaitu tu khi mawhphurh ding an si ko.

Zeicatiah a tanglei fingtlang chiat tuk nak hmanh ah pei, motor lampi thatha an ser i, bus le truck lianlian an kal ko ahcun, Lairam motor lampi ahcun vawleicung motor paoh a kal kho ding an si ve ko lai!!!

Zanmang hmanh ah hrawn ngam ding a si lo

Thihnak lampi zulh tluk a si mi motor lam

Thih a duhmi lawng nih cit dingmi bus 

Hi a cunglei motor lam tihnung pawl hna hmuh hnu ahcun, "Lairam motor lampi hi a chia bik an s lo" timi mipi kan fiang ko lai. Hi lampi hna epchun ahcun, Lairam lam cu "Nelrawn kalmi lampi bantuk an si." A chung ummi Kawlram cozah le Lairam cozah tu nih biatak deuh in tluak chuah le tangka thazaang chuah ahcun, Lairam khuapi dihlak hi lampi thatha le a himbawmmi lampi an si kho ko lai.

Laimi nih kan ram le miphun kan dawt ahcun cozah upa rian a tuanmi hna nih "dinfelnak" an i tlaih i, eihmuar , ziknawh le nincanglo in tangka ei an hman lo i, cozah nih tangka an chuahmi zat in Lairam lampi hna hi an cawh le remh ahcun, Lairam lampi hna cu zulh le hrawn a nuam tukmi lam lawngte an si dih ko lai. Chun zan hlan in kal khawhmi lam nuam an si pin ah, Laimi mipi himbawm tein khual kan tlawnnak an si kho ko lai. 

Pastor Hna Ruahlopi Thihnak

Bible nih minung hi, khuadawm, thaw, minmei, pangpar, thlahawm le hnahchawl bantuk he a kan tahchunh. Kan nunnak hi a tawi ngai i, zeitik caan paoh le khawika hmun paoh hi thihnak a rak si ko. Cu thihnak nih cun zei bantuk minung hmanh hi a kan dang lo i, a kan hrial lo. Cucaah ngakchia zong an thi i, tar zong an thi. Mifim zong an thi i mihrut zong an thi. Midawh zong an thi i muichia zong an thi. Mithawng zong an thi i mider zong an thi. Cucaah thihnak cu khuaruahhar awk a rak um lo.

Asinain khuaruahhar awk a simi cu, ruahlo tuk pi in ruah lo tuk caan i thih hi a si. Cu ruahlo tuk thihnak lak ah sarthih cu ruahlopi in a cangmi a si caah khuaruahhar ding a si lo. Khuaruahhar ding a simi cu dam ko le cawlcangh cuahmah bu i ruahlopi in thih hi khuaruahhar a si.

Cu khuaruahar thihnak ahcun minung tampi an i tel ko cang hna. Cu lakah khuaruahhar ngai a simi cu, phungchim lio ah a thimi pastor cheukhat an si. Thutlio ah, ih lio ah, kal lio ah tibantuk thih cu a zia ngai. Phungchim cuahmah lio le mipi nih a bia ngaih cuahmah lio thih cu, khuaruahhar ngai a si. Ngaihchia zong a si,. Launak taktak zong a si, Mipi caah "arnak" zong a si.

May 6, 2015 ah New Orleans i Greater Saint Mary Baptist Church i an pastor Kenneth Green (56) cu Psalm cauk chung thawngtha a chim lio bak ah a tlu i, a thi. Khuaruahhar ngai a simi cu, "Bawipa nih a ka kawh ahcun ka manh ko cang" timi a chim dih bak ah a tlu i a thi. Thawngtha chim a ngai cuahmah mi hna cu an ai i, an tap i, mitthli he khua an rak sa hna.

Laimi si ahcun, kan sonhtarh men lai. Asinain mi pakhat a thih tikah "zei ruang dah a thih hnga?" timi cu nun chung ahcun theih awk a har. Pathian lawnglawng nih a theih dingmi a si.

Mipi nih an dawt ngaingaimi Texas i pastor pakhat, Rev. Darryl Edwards (K.55) cu mithi ruak thlahnak i thawngtha a chim cuahmah lio ah, February 23, 2015 ah a rak thi ve. Khuaruahhar ngai a si ve mi cu, thawngtha a chim lio ah mipi kha ralrin a pekmi hna cu, "thih ding ah ready si u" tiah a ti lio bak ah, a tlu i a thi ve.

Cu ve bantuk in USA ah hmun tam nawn ah, pastor cheukhat cu thawngtha an chim khawh bak ah an thutdan cungah an thi hna. A cheu cu pulpit cungah an tlu i an thi ko.

February 8, 2012 ah Virginia i New Jerusalem Church of God in Christ an pastor pakhat Bishop Barnett K. Thoroughgood (k.62) cu phung a chim dih bak ah pulpit cungah a tlu i a thi. Cu a phungchimmi tlangpi cu "I am here to do battle" (Hi ka hin raldoh ding ah ka um) tiah timi a si.

Southern Baptist evangelist Mickey Bonner zong June 5, 1997 ah Knoxville, TN ah The Advanced Training Institute of Conference lio ah speaker ah an sawm i, minung 14,000 hmai i bia a chim cuahmah lio ah a tlu i a thi. A phungchim tlangpi tar cu "Prayer: The Forces that Moves the Hand of God" (Thlacamnak: Pathian kut a thial khomi thazaang) timi a si.

Sermon a chim cuahmah lio, "Krih lungput ngei in thla kan cam awk a si; cu Krih lungput cu Amah (Pathian) hmai ah, thinlung thumh le toidor tikah a rami a si; kan thinlung a kehkuai hnu lawngah Krih lungput cu a ra kho.." tiimi a chim dih bak ah a thi.

February, 2014 ah Middlesboro, Kentucky i Full Gospel Tabernacle in Jesus Name i an pastor Jamie Coots cu aa lampimi rul "rattlesnake" timi a sivai a pin taktakmi nih a cuk. Inn ah a lawi. Sii in kan in thlawp lai an ti nain, a duh lo caah a thi colh ve. An nih Krihfabu hi Penticostal church an si i, "rul nih a kan cuk zong ah kan thi lai lo" timi bible cang a pawmmi le rul aa lampimi Krihfabu an si.

Cuticun Pathian riantuantu tiah ruahmi pastor lianlian zong hi, thihnak nih cun a ngaithiam hlei hna lo. A hrial hlei hna lo i, an mah le caan le hmunhma zawnte ah an nunnak hna an rak liam ve tawn. "Thihnak le thlanmuan nih hmunhma le caan a thimlo" timi Mirang phungthluk hi a rak dik tuk.

Acheu nih cun, "Pulpit cungah kan thih awk a si lo; biakinn chung cu Pathian nih a humzualmi hmun a si i kan thih awk a si lo" tiah an ti. A cheu thawngtha chimtu nih cun, "Thawngtha chim cuahmah bu bak in thih hi kan duh" an ti ve. Pawm ning aa lo cio lo.

Voikhat ah Pangkhua pa nih, "Kei cu thih tik ah sarthih thih hi ka duh i ka uar. Ram a vaihnak ah lungpang in a tla le thi; ram a vai i cakei nih a seh; raltuknak ah ral kut in a thi.." timi thih hi pasal thih a si i, a sunglawi. Thih lai te hna i, tang hna khamh bu, mah te hi van ei ta hme, van ding ta hme ti i, domhtlaih bu thih cu ka tih tuk. Thih vekvek ah pasal cu sar thih in thih hi uar a um..." tiah a rak ti. A cheu nih, Pangkhua pa bia cu pasal bia ngaingai a si an rak ti.

Thihnak cu hmun kip, caan kip le pungsang kip le a ruang kip in a ra kho mi a si ko. Cu thihnak nih cun hmunhma, caan, ningcang a thim lo.

A cunglei pastor mi za takak an thihnak hna hi cu, pul thih an si i, a fah tuk ko bu le ngaih a chiat tuk ko bu zong ah a zia ngai ko rih. Ethiopia ram pastor pa thihnak ko hi, ngaih a chia i, tih zong a nung i member caah lungfak taktak a si ka ti.

Ethiopia ram a thlanglei ah, Protestant Pastor Docho Eshete cu June 3, 2018 Zarhpini zingka te ah minung 80 tluk, Lake Abaya tibual ah tipil a pek hna. Minung pakhat tipil a van pek. A dang tipil ka pe than lai an van ti lio bak ah, tibual in tisartlam a rak chuak i, a ke, a ban le a keng ah heh tiah a van seh.

Tipilin kalmi mipi hna le an pawng i a ummi ngatlai pawl hna nih, an sur in pastor pa taksa kha khamh an i zuam nain an khamh kho lo. Pastor pa ruak cu tibual ah tisartlam nih aa kalpi. Member vialte cu mitthli le hnapduk he inn ah an lawi. Cu kong cu BBC nih thawngpang ah an chim.

Cutibantuk in Jesuh zultu pawl hna zong hi, pul thih hmanh in an rak thi lo. A tam deuh cu sar thih in an thi ti a si. Pastor si ruang ah, evangelist si ruang ah, Pathian riantuantu dangdang si ruang ah, sar thih le pul thih hna in luat viar a si lem lo. A cheu cu kan chim cia bang in, phung an chim lio bak ah an thi. A cheu cu an chim hlan deuh ah an thi. A cheu cu an chim dih bak ah an thi ko hna. Cu ve bantuk in Ethiopia pastor pa zong mipi tipil pek lio bak ah tisartlam kut in a thi ve ko. Midang zong seh ding tampi an dir ko nain, pastor thengmang seh zong cu khuaruahar ngai a si.

Cu thihnak vialte ruah tikah, "Pathian hi zei tin dah khua a khan hnga? Ziah Amah riantuantu hna hi cu tin an nunnak  donghter hna hnga? Ziah thihnak hmun dang le caan dang a tampi ko tung. Ziah phungchim lio thengmang i thih? Tipil pek lio ngelcel i thih cu?" tiah ruah len awk in a um. Asinain Pahtian kan ton hlan chung vialte cu, thihnak kan ton fate, "Zei ruang dah a thih hnga?" timi biahalnak lawng a um i, a phi hmanmi hngalh khawh a si lai lo.

Job nih cun, "Minung nih a lonh khawhlomi ramri na ser piak?" tiah a timi te kha a tlinnak a si ko. Pathian nih kan lonh khawhlomi ramri hi a kan ser piak cio. Cu ramri cu khawika hmun le khawika caan ah dah kan phanh lai ti bel a ho hmanh nih theih khawh a si lo.

Cucaah a cheu cu, kan ramri hi rian kan tuannak hmun sehzung hna a rak si. A cheu cu Pathian kan thangthatnak hmun biakinn hna a rak si. A cheu caah night club le zudawr hna an si. A cheu caah nuamhnak park nuamnuam hna an rak si. A cheu caah kan eimi ti le rawl hna haak ruang ah an si.
A cheu cu kan ramri hi ihkhun a rak si; a cheu cu motor lampi a rak si; a cheu cu rili le tiva ti hna an si; a cheu cu vanlawng le motor accident in dongh ding kha kan ramri a rak si. A cheu cu innchung ah, a cheu sizung ah, a cheu sianginn ah, cu ti cun hmun khat ka khat ah kan nunnak hna hi an rak dong ko.

Minung a simi paoh, kan lonh khawhlomi ramri hi a rak um cio. Pastor le evangelist le Krihfabu hruaitu thatha zong, Pathian nih a hlei in an ramri a sauh piak theng hna lo. An mah duhnak hmun ah an ramri a um kho lo i an thih caan zong an mah duh caan ah a si kho hlei lo. Cucaah a cheu pastor cu an ramri kha pulpit cung hna a rak si ve ko i, a cheu cu sivai a pinmi rul hna hi an ramri donghnak an si i, a cheu cu tibual i tisartlam hna hi an rak si ko.

Nang teh khawidah na dongh ve te lai? Cucu na ruat bal maw? Cu na dongh tikah na caah vawlei hi sullam le man zeihmanh a ngei te lai lo. Cucu hawidawt careltu nang na ruat bal ve maw? Cucu ruah ahcun Krih Jesuh zumlo in nun cu tih a rak nung tuk timi hi fian a herh ko cang lo maw?

Vawleipumpi le USA Ramchung Ngaktah Hna

Ngaktah timi biafang hi, phun hnih in ruah khawh a si. Pakhat cu nulepa pahnih asiloah pakhatkhat nih thihtakmi khi ngaktah taktak te an si. Cun "nungna ngaktah" timi a um than i, cucu "a nulepa an i then ruang ah maw? Asiloah nulepa sifah santlaih lo tuk ruang ah maw? Thawngtlak ruang ah maw, nunning a thatlo caah cozah nih lak piak ruang ah maw?" tibantuk in a phunphun ruangah nulepa sin ah um kho ti lo in, midang nih cawmmi hna khi ngaktah khan an si ve. Nulepa an ngei nain, "Nungna ngaktah" timi cu an si. Hi bantuk hi vawleicung ah a tam khunmi ngaktah an si.

Bible zoh tikah, "ngaktah" (orphan) timi hi voi 30 hrawng a lang (KJV ah). A caan ahcun "pa-ngeilo" (fatherless) tiah a tial. Pa ngeih lo hi bible nih a fak tukmi ah a rak chiah. Nu ngeihlo nakin pa ngeih ngeih lo hi, ngakchia an rak vaivuan deuh ti a si caah, Bible zong nih "fatherless" timi hi a hman theu tawn. Ngaktah (orphan) timi biafang hi, Exodus 22:22-24 kar ah a voikhatnak bik kan hmuhmi biafang a si. Hi ngaktah asiloah nungna ngaktah hi nihin ni ah an karh chin lengmang i, a bik in raltuknak ram ah kan karh khun ti a si.

USA le vawleicung ramkip ah ngaktah sinak hi an hlathlai tikah a tanglei bantuk in thil an hmuh

Thil pakhatkhat ruang ah, nulepa sin um lo in midang sinah a ummi ngakchia hna hi, nulepa sin i um than hi a har ngaingai cang ti a si. Mifimmi nih an tuaktan tikah, thla 12-18 kar hi, nulepa inn chuahtak in midang sin an um hnu ahcun, mi sin umnak in chuah than ding a fawinak hi, a zor ngai cang ti a si. Thla 36-42 kar mi sin an um ahcun, mi sin umnak inn in chuah hi a har deuh chinchin cang i, chuah thannak lam a um tuk ti lo i, nulepa he then thai a fawi ngai cang ti a si (Cucaah nulepa nun ko ahcun fale hi mi sin ah sau tuk umter lo ah a rak tha deuh).

Vawlei cung pumpi ah ngaktah timi hi million 153 an um. Cu hna an umnak cu, ngaktah inn asiloah lamcung ah a si. Mah bantuk ngakchia hna hi, zohkhenhtu an ngeih lo caah, tha tein zohkhenh le ngandam tein an thannak ding a herh taktak. Zohkhenhtu ngeilomi ngaktah hna hi, an taksa ah dat zong a bau deuh i, zawtnak le thih zong a fawi deuh ngaingai tiah UNICEF nih 2011 ah ca an tial.

USA zong hi, ram rum le ram thawng tuk a si ko nain, thil pakhatkhat ruangah ngakchia 397,122 hi nulepa sin um lo in, "foster care" timi zohkhenhtu sin ah an um. Hi chungah ngakchia 101,666 hi zohkhenhtu an ngei i, 32% cu zohkhenhtu ngeihnak ding caah kum thum chung hngah a hau ti a si.

USA ah innlo ngeilo a ummi kum hi an tuak tikah a buaktlak cun kum (9) an si ti a si. A cheu cu kum kua tang an um. Atu lio ah hin, USA ah innlo ngeilo le inn in a zammi ngakchia 1.3 million hi lamcung ah an um ti a si. Inn in dawi hramhrammi ngakchia an i tel rih lo ti a si. Cu chungah ngaktah tampi an i tel ti a si. A cheu cu cawmtu nih an thawlmi hna an si.

US ah inn ngeilomi ngakchia 1,000,000 renglo an um (US Dept of Education)

USA ah nulepa sin um lo in zohkhenhtu inn i a ummi ngakchia hi, miphun kip an i tel. Cu chung ah 42% asiloah zatceu dengmang cu Mirang an si; 26% cu Minak an si; 21% cu Hispanic (Spanish cithlah) an si. A dang a taangmi  9% chung ah, 6% cu kahpia an si; 2% cu American Indian an si i, 1% cu Asian an si. Midang cawm chawmmi ngakchia hna hi an kum tuak tikah, a buaktlak in 8 a si. Ngakchia dihlak 50% cu kum 10 leng an si.

US ahcun ngakchia zokhenhtu hna chungkhar nih, an cawmmi ngakchia caah an dihmi eidin, thilri, ngandamnak ca le haa ca le cawnpiaknak ca tibantuk vialte hi, cozah nih an cham than hna. Asiloah tax an file tikah tax ah zuh khawh ding in an tuah piak hna.

Nikum 2017 ah mi sin ummi ngakchia 51,000 cu zokhenhtu nulepa hna nih fale ah an i ser hna. Ngakchia dihlak i 54% cu zohkhenhtu nulepa lila nih, fale khan an an ser hna.

Kum thum tang a simi ngakchia hi, nulepa tello in cozah nih tuahmi ngakchia zohkhenhnak inn i chiah tikah, an thluak le zeidang thanchonak ah a fum deuh ngaingai tiah Europe ram i ram 32 chung study an tuahmi ah an hmuh. Ram 19 ah ngakchia 3,800 thluak an hlathlai tikah, ngaktah inn i a ummi hna hi zokhentu inn i a ummi nakin an IQ 20 a tlawm deuh ti a si. Cucaah ngaktah inn le ngaktah sianginn i chiahnak cha cun, zohkhenhtu inn i chiah hi an thluak caah a tha deuh ti a si.

2012 ah, USA ngaktah 23,396 cu an kum a tlin cang caah zohkhenhtu inn in an chuahter hna. Cu hna cu an herhmi lungthin le tangka lei in dirkamhnak um lo in a chuakmi an si. Cu hna lak ahcun an hlathlai than tikah, zatceu nawn cu innlo ngeilo (homeless) ah an i cang. 60% cu sualnak fak ruangah thawngthlak an huah; 48% lawng hi rian an tlai kho ti a si. Hi mino lakah i nu 75% le pa 33% cu an nunnak ding caah cozah bawmhnak ah an i hngat than i, mino 50% cu ritnak sii an tong i, nu 17% cu va ngeilo in nau an pawi.

Ngaktah mino 25% cu High School asiloah GED degree an ngei lo ti a si. 6% lawng nih zohkhenhtu inn in an chuah hnu ah kum 2 asiloah kum 4 college degree an hmuh. Mi sin ummi ngakchia 70% nih cun college kai duhnak lungthin an ngei ti a si.

2012 ah hin ngakchia 58,000 cu zohkhenhtu inn in cozah asiloah abu in zohkhenhnak inn ah an thial than hna. Zohkhenhtu inn ah um lo in cozah nih zohkhenh an si.

Zohkhenhtu inn i a ummi ngakchia 22% nih cun, cawmtu nulepa ngeih hi an duhmi le tinhmi cu a si nain, cozah nih ngakchia caah tangka an siangsenmi chung in 1.2-1.3% lawng hi, cawmtu nulepa pa kawl piaknak le training peknak caah a hman ti a si. Cozah tangka hi an hmang thlu kho lo.

Ngakchia pakhat cu cawmtu nulepa a ngeihnak ding caah, kum 3 tluk zohkhentu inn in hngah chung a hau. Ngaktah ngakchia 55% cu an upat hlan ah hmun 3 asiloah hmun 4 ah inn an i thial ti a si. An hlathlai i an hmuhmi cu ngakchia 33% cu primary sianginn an kainak hi voi (5) asiloah voi (5) nak tam an i thial ti a si. Cucaah midang he pehtlaihnak a cat i, an cathiamnak zong a zor ti a si.

USA i kum 18 tang ngakchia dihlak tuak tikah, mi nih fale can ah an i lakmi hna ngakchia hi 2% lawng an si. Asinain an ziaza, lungput le nunning kongkau cawnpiaktu sibawi sin kuatmi ngakchia 11% cu cawmmi ngakchia hna an si. Cawmtu hna nih an cawm hnu hna zongah ah, biatak tein zohkhenh hi a herh rih ti a si. Ramdang fa cawm tik ah siseh, ramchung fa cawm tik zongah siseh, ngakchia tein cawmmi le upat hnu deuh cawmmi an si zong ah, zohkhenhnak a phunphun hi ngeih a herh. Cucu ngeihlo ahcun ngakchia hi tha tein an thangcho kho lo ti a si.

Lai phungthluk ah, "Ngaktah hang kha" timi le "Ngaktah khua-awng tong lo" timi a rak um. Cucu kan pipu phungthluk a si i, nihsawh thlanglamhnak in chimmi a rak si lo. Ngaktah tampi nih an rak tonmi le an sining kha an rak hmuh caah, a rak chuakmi biafang an si. Zei ca dah ngaktah an hang a khat? Zei ca dah ngaktah khua awng an ton lo?" timi kha kan pipu hna nih an rak ruat in an hmu kho theng lo men lai. Asinain an rak theih ko.

Nihin ni doctors le scientist mifimthiam hna chan i a cunglei ngaktah kong kan tialmi hna hi, ruah le tuak setmat mat tikah, kan pipu chimmi he a rak i khat ko. Ngaktah cu nule maw, pale maw pakhatkhat asiloah an pahnih in a um ti lomi an si caah, dawtu sin an um zongah an thinlung hi an rak temtuar tuk.  Thachiatnak, lungdernak, lunglennak, thlavai kiannak, ralchiatnak le thinphannak le tihnak an rak ngei i, cu thil nih cun hawi a rak canhter kho tawn hna lonak kha, nitlaklei doctors te nih fiang tein an hmuh khawhmi a si.

USA sining zoh tikah, Asian miphun hi mi sin ummi an tlawm bikmi miphun kan si. Asian ti tik zognah Arab miphun, India kala timi phun hna hi silo in, Asia nichuah le nichuah-thlanglei ummi ram pawl kan si. Zei ruang ah dah mi sin ummi kan tlawm bik timi zoh tikah, kan nunphung ruangah a si ko lai. Kan nih cu chungkhar sahlawh cingla le rualchan tiang in, kan keng cung a tlungmi cu i bawmhchanh le zohkhenh kha kan nunphung a si caah a si. USA, Europe, Australia, Canada le ka dang ram kan umnak zong ah, an mah ram nunphung cawng lo tein, ngaktah kan ngeih hna tikah chungkhar le rualchan nih nulepa vanhai lo tein i zohkhenh hi, kan herh taktak ko.

India i lamcung ngakchia (Mah batuk hi thawng tam tuk an um)

Ka rua tawn. Keimah zong KEHA ah kum hnih ka rak um bal. Cu sianginn te nih ka nunnak thathnemnak tam tuk a ka pek timi ka hmuh. Tu chan ah Laimi nih ngaktah cawmken zohkhenhnak sianginn te hna an tuahmi hi a rak tha i a biapi tukmi Pathian rian a si. Sipuazi ca bel tein tuah ding a si lo. Kan Krihfabu le khua cio zongah ngaktah buangro an um tik ahcun, a hleice tein chungkhar, innpa chakthlang le Krihfabu i bawm in, heh tiah thazaang pek ding le dirkamh ding hi, Pathian nih a kan duh piakmi rian sunglawi pakhat a si. Cucu ministry biapi taktak ah Krihfabu kip nih chiah a herh. Zeicatiah cucu Bible cawnpiak ning te a si caah a si.

---------------------------
Chinchiah

Hi ca hi, "US and World Orphan Statistics-Adoption Life" timi capar chung le ka dangdang in lakmi a si. Visit at https://adoption.life/2015/us-and-world-orphan-statistics

Vailam Tlang

Vailam Tlang sunlawitertu Tipi Hlei donhnak ding hmun

Tuan deuh ahcun, Thantlang Peng ah "Tlang" (Tawngkyaw) timi hi, tlang kua a rak um. Khualhring, Vanzang, Zahnak, Vailam, Bualpeng, Zophei, Zotung, Miram le Lautu ti an si. Pathian nih thlua a kan chuah cio i, tlangkip hi an mah le sining hawih tein thatnak le sunlawinak an ngei cio. An mah le tawk tein, sining tha le rumnak an ngei cio ve hna. Hmunhma dawhdawh le fingtlang thatha zong an um cio i, Pathian thluachuah hi a phunphun tein an dong cio ve hna.  

Hi tlang pakua lak ah, Vailam Tlang hi khua le milu a tlawm bik an si. Khua 7 lawng an um. 2015 ning in, khua min le inn le minung um zat cu a tanglei bantuk in a si:

      Khuamin                       Inn             Milu
1. Tlangrua (A+B)               172              897 
2. Thau   (Sang 2)                162              773
3. Vambai                              82              388
3. Thlualam                           83              386
4. Hmunlipi                         115              550
5. Hriangkhan                      114              673
6. Bungtlang                        119              486

Dihlak Fonh                        847             4153

2015 ning in Vaitlam Tlang ah nu 2052 le pa 2058 an um. Nu le pa an i zat ceu taktak. Hi bantuk tlang hi Lairam ah an har kho men. Vailamtlang ah inn tambik le minung tam bik cu Tlangrua an si. Inn tlawmbik cu Vambai an si. Minung tlawmbik cu Thlualam an si. Hlan lio deuh ah inn tambik le minung tam bik cu Thau an rak si nain, a tu ahcun No.2 ah an tla cang. Hlan lio ah Hriangkhan hi inn le milu tam ah No.2 an si nain, atu ahcun inn tam ah No.4 ah an tla i, milu tam ah No.3 ah an tla. Vailamtlang dirhmun in tuak tikah, Bungtlang hi inn tam ah, No.3 an si nain, minung ah No.5 ah an um ve. Cucu Vailam Tlang minung le innlo theih tlei te an si nak a si. 

Vailamtlang i tlang hna hi, a tam deuh cu chaklei in thlanglei ah an i tlar hna. Cu tlang hna lak ah, minthang bik hna cu Vuichip Tlang, Khin Tlang le Faiceu Tlang thluan hna hi an si. Cu tlang hna karlak ahcun, tiva zong hi chaklei in thlanglei ah an luang hna. 

Tiva minthang deuh cu La-aw, Burphai, Thangse, Sertawk le Hriawh va an si. La-aw le Burphai hi Hmunlipi ram ah an i tong i La-aw timi tiva in thlanglei ah a luang. Hriangkhan khua nitlaklei ah a ummi Thangse tiva cu Hriangkhan khua thlanglei ah La-aw ah a va fawn i, tiva ngan ngaih ah aa chuah. Cu La-aw va cu thlanglei ah a va zuang lengmang i, Boinu tivapi ah a va fawn. Sertawk va cu, Hmanleknakbo thlang in aa semi i, Hriawhva ah aa fawn. Cu Hriawhva cu Ciriang Tupi in aa sem i, Sertawk he an i fonh hnu ah, nitlaklei ah a luang in Bungtlang nitlak chaklei ah Tio Tivapi ah a va fawn ve. 

Kha bantuk in tlangthluan hna zong hi, chaklei in thlanglei ah an i tlar caah le tiva zong chaklei in thlanglei ah an luan caah, Vailamtlang motor lampi hi, tlang a hrawngmi si lo in, tlang kha a cik in a cikmi a si. Tlang kha a tan in a tan caah, lam zong a chukcho ngai. Motor lampi nih hin, tlangthluan an zul hna lo. Saisihchuak lampi nih hin, Thantlang in Tipi tiang hi, tlang hi lampi nih a tan in a tan hna caah, lam hi a chukcho ngai. Horkuang zong tampi a pal. Hmunhma chia zong tam ngai a pal. Zikzek zong khawnmaw ka ah cun a um. Abik in Vuichip Tlang hi a san ngai caah, zikzek in lam an tuah hnu lawng ah tlangpar a phan kho. 

Vailam Tlang hi, Thantlang Peng pumpi tlang kua lakah thlang phun dang te a sinak le tlang dang nih an ngeih khawhlomi sinak tete a ngeihmi a um ve. Cucu Vailam Tlang a sunlawinak min a ngeihnak pakhat a si. A buaktlak in tuak tik ah, tlang dang (8) nih an ngeih khawhlomi sinak tete zong a ngeihmi tampi a um ve. 

Vailam Tlang hi tlang phun dangte a sinak le a sunlawi khunnak cu a tanglei bantuk in a si:-

1. Border trade road minthang Saisihchuak lampi umnak a si. Hi lampi hi, Mirang chan in, U Nu chan in, Socialist Chan in Ralkap Cozah chan in, a tu Democracy chan tiang ah cozah lampi ah thimmi a si. Pyidaungsu Lanmahkyi a si cang. Hihi tlang dang nih an tluk khawhlonak a si. 

Saisihchuak Lampi (Hriangkhan le Ruafiang Kuar kar)

2. Thantlang Peng ah hngatchan a tlak bikmi vanlawngbual "Vuichip Tlang Vanlawngbual" zong hi, Vailam Tlang ah a um. A that khunnak cu hi vanlawngbual hi Saisihchuak lampi kamte ah a um. Hi vanlawngbual nih Vailamtlang sipuazi hi tampi a thathnemter te lai. 

Vuichip Tlang Airport pialnak lam

3. Tlangkhar lam (tawng-khya lan) dawh taktak Ruafiang kuar umnak kan si. Thantlang Peng pumpi tlangkarlak lam vialte ah, Ruafiang kuar tluk in aa dawhmi tlangkarlak lam a um lo. Bangladesh in Mizoram in Lairam ah Mirang ralkap an van kai lio ah, Ruafiang kuar an hmuh bak in, "Hi ka zawn in lam a kal ah a tha cem ko lai" ti an hmuh caah, hi lampi hi an rak thim colh i, nihin ni tiang a fek thai. Pathian khuakhan taktak a si. 

4. Thantlang peng tisor dawh bik Lungmali tisor umnak a si. Lungmali tisor hi, Hriangkhan le Hmunlipi ramri La-aw tiva ah a um. Tourist zoh tlakmi hmunhma a si. Motor lam a pemh cang i, nikhatkhat ahcun Vailam Tlang sipuazi tampi a thantertu ding a si te  lai. Lungmali tili hi nga zong an tam ngaingai caah, tourist zoh ding hrimhrim ah nga zong zuah a herh. 

Thantlang Peng tisor dawh bik pakhat Lungmali Tisor

5. Thantlang khua innlo caah thing tambik cu Vailam Tlang thing a si tiah an ti. Thlualam-Hmunlipi-Vambau le Hriangkhan ram hna hi, Thantlang Peng pumpi ah farthing tambik chuahnak a si. Thantlang Khua inn vialte i thingrua 50% cu Vailam Tlang in a chuakmi farthing in sakmi an si lai tiah micheu nih an tuak (Lairam cu kanan tuak taktak um lo caah fiang te cun theih khawh a si lo).

6. Fahia thing tambiknak tlang a si. Thantlang khua i tungpeh ca an hmanmi Fahia thing tambik cu Vailam Tlang lei in a rami a si an ti. Fahia hi a fek ngai i, Thantlang ahcun tungpeh caah an hman bikmi thing a rak si. 

7. Tupi thatha le tlang minthang Ciriang Tlang, Vuichip Tlang, Khin Tlang le Faiceu Tlang le Thautu umnak a si. Ciriang tlang cu Bual he ramri ah a um i, Thautu cu Zahnak Tlang he ramri ah a um. 

8. Minung tampi cawm khotu ding Lotharawn timi hi, Bungtlang Ram, Tio Tivapi kam ah a um. A vawiei a tha tuk i, pe 3-7 tluk a chah. Acre tam ngai a kau. Hi hmun hi leikuang ah tuah khawh ahcun, Vailam Tlang dihlak hi kum tampi chung, fawi tein a cawm khawh hna lai. Cun Thantlang-Hakha le Sangau-Hnahthial-Lunglei tiang hi anhringso, fu, theihai le eidin phunkip a kuat khawh hna lai ti a si. NLD cozah hruainak in, Saisihchuaklam chuahnak Ralvenbo in Tio le Hriawhva tonnak tiang motor lam cawh ding an timh cang ti a si. Hi lampi a pem tik ahcun Lotharawn hi, Lairam caah thanchonak a petu ding hmun pakhat a si. 

9. Hydro electric tuahnak thatha La-aw le Burphai an um.  Thantlang Peng ah tiva tam tuk a um nain, La-aw le Burphai tluk in, hydro electric tuahnak a remmi le tii a ritmi an um theng lai lo. La-aw ti cu a rit ngaingai. Tibual tha tein tuah ahcun Thantlang khua zong fawi tein mei a pek khawh lai. 

10. Thantlang pengah "mau"  tambiknak cu Bungtlang ram a si. Bungtlang ram mau hna hi kum tam nawn zuah ahcun, Lairam nih kan herhmi cauk vialte hi, a chuahter khawh lai. Cauk sernak sehzung hna chiah khawh ahcun ram le miphun caah thathnemnak a ngei kho ding a si. 

11. Thantlang peng ah ramsa tambiknak cu, Thau ram asi. Ciriang tu ah fung zong a um lai tiah an ruah. A kah zong an rak kah cang. Thau ram cu ahcun Ngengpi, sazuk, ngal, vom, saza, sakhi, sathar, va phunphun, rul phunphun, pawpi le keilai zong an um rih. Vanvuk, vapual, vakok, vazun, vaking, valah, vahui, varit, artau le va phunphun an tam tuk rih. Zawng-ngau phun zong tam tuk a um rih. Thantlang Peng ah pawpi tambiknak cu Thau ram a si lai tiah an ruah. Fur ahcun a neh le nang hi tampi hmuh khawh peng a si rih. 

12. Saram hual tuahnak thatha a um. Thautu, Thau Tlang, Ciriang Tlang le Tlangliam timi hmunhma ah, acre thawng tampi Saram hual tuahnak hmun a um. 

13. Thantlang Peng ah Tourist nih zoh duh bik dingmi "Tio le Tipi tonnak tili" cu Vailam Tlang le Mizoram ramri ah a um. Hi hmun zoh ruah bak in, tourist tampi nih Vailam Tlang an tlawn te lai. India lei cun mi tam tuk an phan cang. 

14. Thantlang Peng ah lung a leng bikmi hmun tiah mi tampi nih ruahmi le phawng dawh bik cu, Thau khualu ah a um. Mirang ral lio ah khua an rak cuanhnak le Lunglei-Darzo-Hakha hman an rak leknak hmun a si. Cucaah cu hmun cu, "Hmanleknakbo" tiah an ti. Tuanbia phurtu hmun pakhat a si.  Hi hmun hi Thautu he aa peh caah, tourist zoh tlak hmunhma dawh a si. Ruakhua nih Thautu cu "Saram hual" caah an hual cang. Hmanleknakbo hrawng cu, lung a leng tuk i, ngaknu tlangval nih a celh in an celhlonak fingtlang dawh a si. 

15. Thantlang Peng ah hlei sau bik a si te dingmi cu Saisihchuak lampi cung, India le Kawlram ramri ah donh a si te lai. Hi hlei hi Kalatan Project he aa peh te dingmi a si caah, Thantlang Peng thanchonak caah hlei sunglawi a si te ding a si. 

Saisihchuak Lampi cung India-Myanmar Ramri hlei donhnak ding hmun

VP Pu Henry Van Thio nih Tipi hlei donhnak ding a zoh lio

16. Thantlang Peng ah tlang pheiphah thabik timi "Nukaitlang" cu Thau le Buntlang kar ah a um. Hi hmun hi khuapi caah a tha tuk i, nikhatkhat ahcun hmunpi zong ah a cang te kho men. Aizawl khuapi pakhat hmanh khi aa tlum kho ding hmunhma a si. 

17. Thantlang Peng ah thing hak bik timi Khangril thing hi Thau le Buntlang ram ah tambik a chuak. Inntung peh ah a tha taktak. Pinkatu bantuk in a hakmi le a fekmi thing pakhat a si. 

18. Thantlang Peng ah "nga" tambik a chuahnak le an

tlaihnak cu Bungtlang ram a si. A ruang cu Tipi, Tio, Hriawh le Saisihva tiva pali an umnak hmun a si caah a si. Bungtlang nakin nga a tamd deuhmi khua Thantlang Peng ah an um lo. 

Border Trade Center ca a si kho te dingmi Buntlang Khuathar

19. Thantlang Peng ah, fu, banhla, theithu, ser, zammir, retei, khanghmui, zawngtah, tiamti, hmathak, lubuk le zeidang thlaihnah a thatnak bik cu Bungtlang ram a si. Sipuazi ca in cin khawh ahcun Thantlang le Sangau khua lianlian hi a pek khawh peng hna lai i, mirum milian ah chuah khawh a si. 

20. Thantlang Peng in Mizoram lei i hei luh hnawh hmasatmi khua vialte lak ah, Sangau hi tangka a tambiknak khua a si. Mizoram tlang sang bik umnak Phawngpi tlang pawng ah a um caah tourist zong tam ngai an ratnak khua a si cang. Sangau hi a lian ngai cang i, hmailei ahcun khuapi (city) ah aa chuah te lai.  Mizoram lei kap ah, Champhai dah ti lo cu Sangau teitu ramri khua an um lo. Tlang dang in a lutmi lam hna nih a va palmi India ramri khua hna hi, Sangau tluk in a thangchomi an um lo. A dang khua hi cu, motor lam a pem hmanh ah sipuazi caah bochan tlak tuk an um hna lo. Hi caah hin, Vailam Tlang hi sipuazi caah, market a kau taktakmi tlang a si. Zeicatiah Sangau-Vanlaiphai-Hnahthial-Lunglei-Saiha-Lawngtlai tiang market kau a ngei. Lairam ah Thantlang-Hakha tiang pehtlaihnak lamsul tha tuk a umnak a si caah, hmailei ahcun Vailam Tlang hi, Thantlang khua sipuazi tungmertu tlang pakhat a si te lai. 

Khuapi pakhat a si te dingmi Sangau Khua

Cucaah Vailam Tlang zong hi, Pathian nih thlua a chuah taktak ve ko. A chung ummi minung zong nih cu thluachuah cu rel i, hman zia thiam ding le kan tlang zohkhenh runven ding hi kan rian a si. Vanlawngbual um tik zong ah a hmang khomi si a herh. Kan tlang i Far thing thatha hna runven le karhter an herh. Kan tiva nga hna, thingkung cung thingkep, ramtang theihai, pangpar dawhdawh hna le kan saram hna zong tha tein dawt le zohkhenh an herh. Kan tiram zong runven zohkhenh le hmailei ah a sunglawimi Vailam Tlang a si khawhnak lai, tlangmi hna zuam a herh. 

---------------------------
Chinchiah

1. Vailamtlang inn le milu cazin hi, 2015 kum ah Kalay University a kaimi Vailam Tlang sianghleirun siangngakchia pawl tlang an tlawn lio i, mulurelnak an tuahmi chung in lakmi a si. Hi bantuk in a kan khawmhsuat piak caah an cungah kan i lawm.