Jesuh Nih Thih A Rak Tih Ve Maw?

Minung a simi le khuaruahnak ngeimi paoh nih cun, thih hi tih cio a si. Tar bekbereu zong nih thih an tih. "Thih ka tih lo" a timi zong nih thih lai taktak ahcun tihnak an ngei ko. Vawleicung hruaitu sual bik tiah ruahmi le mipuarhrang taktak timi Russia hruaitu Joseph Stalin te hna le kan mah chan ah hruaitu sual taktak Saddam Hussein te hna zong nih, mi cu duhpaoh in an rak thah hna nain an mah thih lai cu an rak tih ko. Mithat lainawng Osama Bin la Den te hna zong nih thih cu an tih ve ko. Minung lawng silo in, nunnak a ngeimi saram paohpaoh hi tihnak kan ngei i, thih hi kan rak tih cio.

Jesuh zong hi, Pathian sinak tling tein a ngeimi a si ve nain, khatlei ahcun Mary chung chuakmi minung thisa le thisen ngei ve mi a si caah, thih cu a rak tih ve ko. A ngakchiat lio te in, Pathian fa a sinak aa theih. Vawlei misual caah a ratnak aa theih. A ton dingmi, serhsat, zomhtaih, ningzah le nihsawh a huahnak ding vialte, a thih tik ah hawi thih thi lo in a temtuar dingmi le a thih te nak ding vialte aa theih cia dih ko. Thihnak in ni thum hnu ah thawhter than a si lai nak zong aa theih cia ko.

 Vailamtah cung i thih te lai nak a ruah ah hin, minung a sinak cun har a ti caan a tam tuk lai. A chungkhar, unau, a zultu hna a ruah ah, a lungfah le ngaihchiat caan a tam tuk lai. Nazareth khua i a  hawikawm a ruah hna ah, a lunglen caan a um ve hrimhrim ko lai. A nu, Mary hrimhrim hi a zaang a fah tuk lai, a sia a herh tuk lai timi cu chimhau lo a si. A thih tik i, a nu a ngaihchiat lai le tah lai a ruah ah, a celh in a celh lai lo.

Zeicatiah Jesuh nih hin, vailamtah thing cung i a thih ding hi a rak fiang cia ko. A rak chim cia ko. Cucaah, "Moses nih thetse ramcar ah dar rul a tar bantuk in Mi Fapa zong hi tar ka si ve lai" (Johan 3:14) nak ah a rak chim cia cang. Vailamtah cung thih cu, thih vialte lakah a fak bik, tihnung bik le ningzak bik thihnak a si zong Jesuh nih a theih ko.

Jesuh chan ah hin, Judah ram cu Rome cozah nih an uk. Rome peknak a dohmi le misual pawl kha, midang zohchun ding ah Rome ralkap nih Vailamtah ah ah rak thanh tawn hna. A pikpak an thahnak kong cu tuanbia ah tam an tial lo nain, mi tampi an rak thah hrimhrim hna lai timi cu a fiang ko. Tuanbia tialtu hna nih "a bu in mi tampi vailamtahnak kong tu hi an tial tawn." Pumpak vailam an tahmi hna zong, Jesuh nih a rak hmuh men ko hna lai. Bible ahcun Jesuh nih a rak hmuh hna timi cu an tial lo nain a rak hmuh ko hna lai. Zeicatiah hihi Rome ralkap nih an tuah tawnmi a si caah a si.

Hlan lio ah hin, Rome lawng nih vailamtah thah hi an hmang lo. Judahmi zong nih an hman ve. Judah siangpahrang Alexander Jannaeus (103-76 BC) nih hin, Jerusalem khualaili bak ah Pharisees minung 800 hi hmun khat ah vailamtah ah a thah hna ti a si. Syria uktu ah chiahmi, Rome ramuktu bawi Quitilus Varus nih 7 BC ah Jerusalem khuami 2,000 bak te hi ni nikhat ah vailamtah ah a thah hna ti a si. Cucu Jesuh chuah lai te a si.

Rome nih hin mipi hmuh khunnak lampi kam ah Vailam an tah tawn hna

Roman Emperor Augustus Caesar (27 BC-14 AD) le bang nih cun, a chanchung ah "A tlizammi sal pawl hi minung 30,000 hrawng hi, vailamtah ah ka thah hna asiloah an bawile sinah ka kirter than hna" tiah, uanthlarnak bia a rak chim tawn. Augustus hi Jesuh kum 14 kuakap a si tiang Rome Emperor a si caah, a mah chan ah hin Judah ram zong ah a pikpak in vailamtahmi an um len ko lai. Cucu Jesuh nih hin a rak hmuh len khawhmi hna a si.

Rome nih Vailam an tah hna tik ah, an ningzak sehlaw law, tih a nunnak minung nih hmu hna sehlaw, kan doh ngam hna hlah seh tiah, mipi hmuhnak lampi ah hin Vailam an tah tawn hna ti a si. Cucu vailamtah mual a pho khunnak le a fah khunnak a si. Chungkhar tiang in ningzah le mualpho an tuar. An thinlung a rawk taktak ti a si.

Vailamtah cung thahmi hna cu, "capital punishment" timi "thih dantatmi" an si.  A sualnak ngan tukmi-cozah dohmi, mithat lainawng le dahmiah-tibantuk lawng hi, vailamtah ah an thah hna. An thah tik hna ah, khulrang in an that hna lo i khulrang in an thi kho lo. A cak deuhmi cu ni 2-3 hna an nung ti a si. A cheu cu langta nih an nung nain an sa an ei hna. A cheu cu thi tuan hna seh tiah, an ke an khiah hna. Vailamtah cung thimi hna cu "misual" taktak an si caah, ningzah le zomhtaih fak tuk an tuar. Mi nih hlawtmi an si. Minung nih an lu an thin hnawhmi hna an si. Phundang in chim ahcun, "fihnung teifiak thihnak" a si. Ningzah le zomhtaih huahnak bik thihnak a si.

Cucu Jesuh nih a rak hmuh lengmang ve ko lai. Cucaah vailamtahnak cung thih ding hi, Pathian fa, Jesuh ca zong ah tih a nung tuk thiamthiam ko. Thi le sa a nungmi caah cun a tihnung taktak a si. ISIS nih Vailamtah ah an thahmi hna zoh ah, an temtuar ning hi kan mah chan ah a fiang ko. Rome chan zongah mah bantuk a si ve ko.

Gethsemane Dum 

Matthew nih a kan chimhmi cu, Jesuh nih a thihnak ding kong a hei ruah ah a tih tuk ve timi a fiang. A thih lai temmam te ah, Jesuh nih Gethsemane Dum i thlacam ding in, Peter le Zebedi fapa pahnih hna kha aa kalpi hna. Cu a zultu a chimmi hna bia nih Jesuh nih a thih lai dingmi a tihnak kong le a  lungput kha fiang tein a lang. Jesuh cu "A ngaih a chia i, a awlok a chong" tiah Matthew nih a tial. Cu tik ah a zultu kha a thawh hna i, hi tin bia a chimh hna:

"Ka lungre a thei tuk hringhran i ka thi sual lai. Cucaah hi ka ah hin rak um u law hngilh lo tein rak ka hngak u." (Matthew 26:37).

Matthew nih a kan chimhmi cu, Jesuh nih hin thih hi a tih tuk ve caah, a Pa, Pathian sinah, voi thum kheng te, "Ka Pa, a si khawh ahcun hi hrai hi ka thial piak ko" (Matt 26:39, 42, 44) tiah a pa a nawl. "Voi thum tiang thla a cam. A chim cia kha a chim than" (26:42).

A Pa, Pathian nih vawlei misual khamhtu le an sualnak in tlanh awk ah a ka thlah timi kha Jesuh nih a theih ko. Khaukhih cia ka si; vailamtah in ka luat kho lai lo. Hihi Pa nih a ka khan piak ciami a si timi aa fiang bak ko. Amah aa fian lawng silo in, Pa zong a fiang; vancungmi zong an fiang. Mary zong a fiang. Vawleicung a pa-Joseph-zong a fiang. Cucaah cun pei a min hmanh ah, "Jesuh na sak lai" an rak ti i, Jesuh tiah min an saknak a si. Jesuh a sullam cu "A mi kha an sualnak chung in a khamh hna lai" (Matthew 1:21) ti a si.

Jesuh hi vailamtah cungah thlai le thah ka si lai. Ka luat kho lo. Hihi vawlei ah ka rak tum chan le rat chan a si timi aa fiang tuk ko nain, minung thisa a ngeih ve nakin a rak tih hringhran ko. A rak tih hringhran ko timi a langhter khuntu cu a thlacamnak ah voi (3) khengte "Ka Pa, a si khawh ahcun hi hrai in ka luatter ko" tiah thla a cammi nih a langhter tuk.

Jesuh nih hin, hi vailamtah thihnak hi, zeitluk in dah a rak tih le a ngaihlah timi cu, Luke thawngtha nih hi tin a kan chimh. Jesuh hi vancungmi nih an rak hnemh hnu hmanh ah, "Lungthin fak ngaingai in fak chinchin in thla a cam i a thlan cu vawlei ah thidor bantuk in a tla" (Luke 22:3,44) tiah a ti.

Sibawi thiammi hna nih an tuak i, lungretheihnak a san tuk tik le chungthin si a vangh tuk ahcun, minung hi molh lawng silo in, minung chungril hi a rawk kho; kan titsa chung ummi thihri te pawl khi an kekkuai kho i, kan vun leng ah thi hi a chuak kho ti a si.

Jesuh hi a thlan hmanh thidor bantuk in a tlak khawh tiang a lungthin a rak kekkuai timi zoh tik ah, "vailamtah cung thih hi a rak tih taktak ko" timi a lang. A rak ngaihlah taktak. A hinglung a rak temtuar taktak. A lungthin a rak kekkuai taktak ko timi hmuh khawh a si. Pathian tufa, sualnak ngeilo, nangmah le keimah caah temtuarnak hi, a kan dawt tuk ca le a kan zaangfah tuk caah a si.

Cucaah Pathian kan zumhnak ah temtuarnak le harnak na in, kan in tikah, hi Krih temtuarnak ruat bu tein nun le tuar ve a herh. Zeicatiah "Krih ca i riantuan thiah kan si tik ah hin, a zumh lei lawng si lo in, a ca i temh innak hmuh ding zong hi a si chih" (Filipi 1:29). Cu lawng ahcun Krih sunparnak hi kan i hrawm kho ve lai. Cucaah Krih zumtu paohpaoh nih cun, hi hla te hi ruat bu tein, kan nunnak hi hman a herh:

                      Vailamtahnak zungzal dinnak in ka zulh lai
                      Lunglawm in ningzah ka in lai...
                      Vancung ka inn ahcun a ka auh te lai i,
                      A sunparnak ka hrawm ve lai…..

Krih sunparnak hrawm khawhnak ding caah cun, Vailamtah hi dinnak in zulh a herh. Lunglawm in Krih nih a tuarmi ningzahnak tuar a herh. Cu lawng ahcun vancung ah a kan timhtuah piakmi kan inn ah, Krih sunparnak kha kan i hrawm kho ve lai.

-------------------------

Australia Nilin A Zual

Vawleicung pumpi ah, ni linh hi a zual chin lengmang. Cucaah ram rocar ngai pakhat a simi Australia hi vawlei khuacaan thlennak nih, harnak a pek chin lengmang ve. Australia hi vawlei a thlanglei kap ah a ummi a si.  Khuasik ahcun a kik ngai nain thal ahcun a lin ngaimi ram pakhat a si. Vawlei a chaklei ah khuasik a si lio ah, Australia cu thal a rak si. An nih caahcun January hrawng hi a linh cem caan a si. 

Australia hi vawleipumpi lumnak ruang le khuacaan aa thlengmi ruangah, a lum chin lengmang ve i, meikang zong a tam chin lengmang. Innlo a kanghmi zong hi a tam ngaingai cang. Thetse rawn bantuk a sinak hmun zong  a a um i, a caan ahcun "thetse thlichia" a hran caan zong a um i, tihnung ngaingai a si tawn. An ram zong a car chin lengmang. Australia nichuah-chaklei ummi Great Barrier Reef timi rili tang thingram zong tam tuk hringhran hi a thi cang. 

2019 Australia Australia khuacaan hi a linh bik kum a si. January 17, 2019 ah khan ni ruk chung bak hi, degree 104 F cung a kai peng ti a si. January 12-17 kha Australia tuanbia ah niruk chung pehtlai tein a linh bik kum a si tiah an ti. An mah Australia mi zong nih, tu kum January tluk linh hi kan thei bal lo tiah a ti. 

Australia nitlak chaklei ah a ummi Marble Bar timi khua cu a linh tuk caah, Sunday (January 13) ah khan degree 120 F a phan. January chung ah a linh bik a si. Cu ka khua ahcun, ni 20 chung pehtlai tein degree 104 F cung a kai peng ti a si. 

January Australia linhnak degree C in an piahmi

New South Wales timi hmunram (region) ahcun ni 14 chung hi a linh bik mi ni an si i, voi 8 hi January thla chungah a linh bik a si. Nithum ni ahcun, "A linh tuk caah lam an phahmi kat-ta-ya kha a ti" tiah Nine News timi CNN he aa pehtlaimi nih an an ti. 

Australia a thlanglei le New South Wales le Victoria hna zongah a linh a san bik ni an si i, degree 120 F cung an kai. Port Augusta ahcun degree 118 F a si i, Griffith ahcun degree 115 F a si. 

CNN riantuanmi Simon Grainger, Bureau of Meteorology timi khuacaan kong thiammi nih, "A linh ning le linh caan aa pehning ruah tikah Australia nichuahlei tlangchung ram ah January a linh ning hi 1939 hnu ah a linh bik kum a si" tiah a ti. 

Minung hi an thlan a chuak dih. Noona timi New South Wales nitlaklei ummi khua ahcun a lumnak a niam bik nak a si i, cu ka hmanh ahcun  Nilini zan ah degree 96 F a si i, a lum bik zan a si ve than. Zan khuadei hi degree 96 peng a si tiah an ti. Australia thlanglei ummi Tarcoola zong degree 120 F bak a phan ti a si. Cucaah minung le saram caah celh chuaklo in a lin an ti. 

A linh tuk caah rilikam ah tii aa liomi hna 

A linh tuk caah "high ozone levels" timi nika ceunak linmi a san tuk caah le thli a hnomh tuk caah, Sydney hrawng ahcun leng chuah lo ding tiang in ralrin ding in cozah nawlngeitu nih nawl an chuah phah. Khuhhring ngeimi, damlomi, tar le ngakchia caah tih a nung khun ti a si. 

Mi tampi cu rilikam ah an kal i tii an i lio. Rilikam zong cu a linh tuk caah, mi tampi kha lungmih, luakluak, lufah, takfah, dangcar, tihal, thahri fah, thaw-tet, vunhawng thlennak, lungtur, thaw-dawp khawhlonak le thluak buaibainak zong an tuar ti a si. Rili kam i tii a liomi zong, nilin ruangah tam tuk buainak le harnak an tong ti a si. 


Nilin ruang ah a thimi rang pawl

Australia hi thla khat chung bak ah nilin khua-al fak tatkak (heat wave) nih a voi hnihnak a chuah hnawh a si. Hi nilin nih hin, Australia ram pangpar, thingram le thil nung thihnak tampi a chuahter. Nichuahthlanglei ummi Murray-Darling Basin timi rili ahcun nga million in an thi. A linh tuk caah, ramsa zong tam ngaite an thi. Papalak le va hmanh thingkung ah an i fu kho lo i, an tla ti a si. Ramsa zong tiva kam rumro ah khua an sa hna le a but in an i bu hna ti a si. Ramtang meikangh kha a tam tuk i, Australia caah sunghnak nganpi a chuak ti a si. 

January ah a linh tuk caah Australia hmunn kip ah hi tin rammei a kang

Pawngkam kilvennak uarmi hna nih cozah le ramkulh hruaitu hna nih tiva tii tha tein an zohkhenh lo caah le leikuang tuahmi hna nih tii an hman tam tuk caah, hi bantuk in nga te hna an thih tuknak a si tiah an ti. Inzuat satil zong tam ngai an thi. 

Darling River le Menindee Lakes hna ah ti an tlawm caah, cozah nih tii an thlah hlan ah nga million tampi cu oxygen thli thiang an hmuh ti lo caah an rak thi. Cucaah hi nga an thih tukmi hi Australia hi pawngkam kongkau ah aa thangtu a si tiah an ti. 

Haran: Biakam Hlun Khuapi Pakhat

Haran khua hi, Israelmi tuanbia ah a biapi taktakmi khua pakhat a si. Asinain mi tampi nih a kong an chim tuk lem lo caah, vawlei tuanbia ah theih tukmi le a lar tukmi khua a si lem lo. Naite ah Canaan ram in a upa Esau tih ruah ah Haran ah a zaami Jacob kong bible study ah kan cawng i, Haran kong hi theih a tlak taktakmi a si tiah ka ruah caah, hi capar ah ka tialnak a si.

Haran khua hi Israel tuabia aa thawknak khua khan a si. Zeicatiah hi khua ah hin Abraham pa Terah nih a chungkhar cu Canaan ah pem ding in a kalpi hna nain, hi khua ah a tang i, cu ka ah a thih tiang a um. Hi khua a biapitnak bik cu, Abraham le Pathian an i ton hmasatnak khua a si caah a si. Pathian nih Abram (ahnu ah Abraham) a auhnak le Canaaan ram pem a fialnak khua a si (Gen. 12:1-4). Lamkaltu 7:2-5 tu ahcun Steven nih hi tin a chim: "Abraham hi Haran an pem hlan, Mesopotamia ram i a rak um lio ah, sunparnak Pathian a sin ah a lang i bia a kamh." Asinain Genesis chimmi tu hi, mi tam deuh nih a dik in chim deuh a si.

Ur in Canaan ram ah Abraham pemnak lam

Genesis 12 ahcun Pathian nih Abraham a kawhnak hi Haran phanh hnu khan in a chim. Genesis ning in chim ahcun, "Pathian nih Abraham hmang in, minung sinah a thar in aa phuannak khua cu Haran khua hi a si" kan ti khawh. Zeicatiah Buanchukcho a dih hnu in le Babel innsang an sak i vawlei khuazakip an i thek hnu in, minung nih Pathian an biaknak hi Bible ah kan hmu ti lo. Noah fapa Shem chan in rel tik ah, a chan (9) nak ah Abraham a chuak. Hi chan (9) chung vialte minung nih, Pathian an biaknak kong hi, bible ah a um ti lo.  Cucaah Haran cu minung sinah Pathian aa phuannak khua a si kan ti khawh.

Haran timi hi, Hebrew ah (חָרָן‎ Ḥārān) ti in aa tial. Turkey ah a ummi khua pakhat "Harran" ('r' pahnih in tial) timi he aa khat riprep. Hebrew biafang zoh tikah, "Harran" timi a sullam cu "tlangcungmi" (mountaineer) ti zong a si i, "parched" (nilin ah thil car) asiloah "tihal" ti khi a si. Accadian holh "charana" ti zong a si kho i, cucu a sullam cu "lam" (a road) tinak a si.  

Haran hi cinthlaknak le zuatkhalhnak hmunhma pical ngai a rak si. Abraham a pa, Terah hi, Canaan ram pem a rak i thawh ko nain, Haran a phak ah um hmun a khuar i a tang (Gen 11:31). Zei ruang dah a tan hnga timi kan thei lo nain, hi khua hi sipuazi a that caah a si kho men. Hi ka khua ah hin, BC 2000-1900 kuakap ah Pathian nih Abraham cu a kawh i, Canaan ram ah pem a rak fial. Cu ram ahcun telefa le ram pek i, miphun nganpi ah ser ding kha Bawipa biakam a si (Genesis 12).

Haran khuarawp an hlaimi hmun khat

Haran khuaram (region) hrawng hi, Paddan Aram asilole Aram Naharaim tiah an auh. Abraham hi kum 75 a si tiang Haran ah a um. Abraham le a nupi Sarah le an tupa Lot cu Haran chuahtak in Canaan pem an rak i thawh. A hnu ah Abraham i a tupa Jacob cu Haran ah a va zam. A nuta Laban fanule pahnih-Leah le Rachael- a va thit hna. Hi ka khua ah hin, Pathian nih Jacob cu nupi fate he, satil he thluachuah tampi a pek i, Canaan ram a phanh hlan in, mirum ah a ser.

Haran khua hi, hlanlio khuahlun taktak a si. Mesopotamia chaklei, Jullab tiva kam ah a um. Cu Jullab tiva cu Balih Tivapi i tivatengnge a si. Haran hi Turkey ram ummi a tu lio khua Urfa timi khuapi in nichuah-thlanglei Km 35 hlatnak ah a um. Syria le Turkey ramri pawngte ummi a si. Khuahlun taktak a si. Kum 1950-59 kua hrawng ah, Haran khuarawp cu an hlai i, innlo zeimaw zat an hmuh. Khua kulhnak vampang zong an hmuh.

Haran hi, Mesopotamia le Mediterranean Rili karlak i khual tlawnnak lampi an i tonnak hmun ah a ummi khua a si. Lam tampi aa tonnnak ah a um. Cucaah ralkap lei le raltuknak lei ah a biapi taktakmi hmun hma ah a um caah, siangpahrang ram lianlian kuttang ah a rak um lengmang. Hlanlio Babylon chawlet pawl an thilri chiahnak khua pakhat a rak si./Haran timi hi Akkadian holh in "harranu" ti a si. Cu a sullam cu Mirang holh cun "journey caravan" ti a si. Cucu Lai holh cun "khual tlawnnak/bupi khual tlawngmi" tinak a si. Cu biafang nih a langhtermi cu Haran hi khual tlawng le chawletmi tampi an i dinhnak khua a si tinak a si.

Cucaah cu bantuk in khua tha le khua thangcho a si caah, Abraham a pa Terah zong hi Ur in Haran ah a rak pemnak a si kho ve. Cun Terah pem lio ah hin, Ur hrawng hi a dai lo. Ral an rak i tu peng i, Terah hi khua a thanchonak le a daihnak deuh Haran ah rak pem sehlaw a dawh.

Haran khuapawng tuu tlawnnak (Jacob a rak vahvaihnak hmun hrawng a si)

Haran hi raltuknak lei ah hmunhma biapi taktak ah a um caah, cozah phun kip nih an rak tuk i an rak lak tawn. Hlan ah, Amorite miphun sermi Mari Pennak tang ah a rak um. Mari khua hi Babylon le Haran karlak um. Cu hnu hnu ah Hittite le Mitannian Pennak tang ah a um than.

BC kum zabu 8 nak le 7 nak ahcun, Assyrian pennak tangah a rak um (2 Siangpahrang 19:2; Isaih 37:12). Khua rum ngai a si caah, Haran hi BC kum zabu 6 nak ahcun Phoenician kuapi Tyre he zong cawkzorhnak ah hnatlaknak a rak ngeimi an si (Ezekiel  27:23). Bible zong ah a langmi khua a si. 

Cu hnu ah Assyrian le Babylonian Empire tangah an um than. Assyrian siangpahrang hna kuttang ah a rak um tawn i, a khua kha fek tein an rak kulh. Assyrians khualipi Nineveh a tluk hnu BC 612 ah caan tawite chung cu, Haran hi Assyrians an headquarter ah an rak hman.

Biaknak lei zong ah hmunpi a rak si. Abraham chuahnak khua Ur hi "Sin" timi "Thlapa pathin" (moon god) caah hmunlaili a si. Haran zong ah hin, "Sin pathian" caah biakinn nganpi a um tiah Mari lungcatial ah a um. Cu Sin pathian cu Assyrian siangpahrang Sargon le Assurbanipal nih, biatak tein an rak remh ti a si. A hnu bik Babylon Emperor Nibonidus (556-539 BC) i a nu cu "Sin pathian tlangbawinu a si i, Babylon in Sin pathian lem kha Haran ah a thial than i, a rak bunh than hna."

Haran i "Thlapa Pathian" (SIN) biaknak inn hlaimi (Ref. Bibleplaces.com)

Terah a thih hnu ah, Abraham le a tupa Lot le an sinum cheukhat le an satil run cu Canaan ram pem ah an rak i thawh. Terah cu Haran ah a thi. Canaan a phan thai lo. Abraham tupa Jacob cu a upa Esau thluachuah a co dih hnu ah, a nuta pa umnak hi Haran khua ah hin a rak zam. Cu ka ah Nahor fapa Laban fanu hna-Leah le Rachael- a va thit hna.

Hi Haran ah hin Jacob hi Rachel co ruah ah, kum 14 a pu Laban a rianh. Cu hnu ah kum 6 Laban sin ah a um rih i, a rian a bomh rih. Cucaah a zapite kum 20 (7+7+6=20) Haran ah khua a sa Gen 31:38, 41). Cu ka ahcun Leah he fapa pali-Reuben, Siemeon, Levi le Judah an hrin hna (Gen 29:31-35). Caan sau nawn hnu ah, Leah kha Jacob nih a ihpi than i, fapa pahnih-Issakhar le Zebulun-a hrin hna. Cu hnu ah fanu Dinah a hrin than (Gen 30:18-21). Leah he fapa (6) an hrin hna.

Caan karlak ah, Jacob cu Rachel salnu, Bilhah he Dan le Naftali an ngeih hna. Leah salnu, Zilpah he zong fapa pahnih-Gad le Asher- an ngei than hna. Cucaah, Jacob hi salnu pahnih-Bilhah le Zilpah- he fapa (4) an ngeiti tinak a si. Kum tam nawn hnu ah Rachel zong cu fapa a van ngei ve i, a  min ah Joseph a si (Genesis 30:23,24). Jacob nih hin, fapa (12) a hrin hna i, Benjamin dah ti lo cu, an zapi tein Haran ah ah an chuak dih. Cucu a biapi taktakmi tuanbia a si.

Jacob hi, Haran a um lio ah a pu Laban satil a rak cawng. Pathian nih thluachuah a pek i, telefa tam ngai a ngeih pin ah satil zong tam ngaite a ngei. Phun dang in chim ahcun a vahvaihnak Haran ram ah mirum le milian ngai ah aa chuah. Canaan ram a kir tik zongah, mirum taktak in a kir timi kan hmuh.

Khuaruahhar bik a simi cu, Haran a um lio ah a hrinmi Leah fapa-Judah chung in, David, Solomon te hna zong an chuak i, kan Bawipa Jesuh zong hi Judah cithlah in a chuakmi a si. Pathian cu "Bia" a si i, cu "Bia" cu titsa cannak ding caah, Leah fapa-Judah ciruang- hi a rak hman.

Cu Judah cu hi Haran khua ah a chuakmi a si. Cucaah Haran khua hi, Judahmi le Krihfa kan caah, a sunglawi taktakmi le philh awk a thalomi khua pakhat a si!!

----------------------

Zohchihmi ca

1. Haran: Mercer Dictionary of the Bible.

Kawlram Ah A Tlau Cuahmahmi Miphun Pakhat

Kawlram ah hin, hlan lio chan ah Pyu miphun te hna an tlau timi cu a hlan tuk cang i, zei miphun ah dah an i chuah hnga timi hi theih khawh an si ti lo. Tu chan zong ah Kawlram miphun fatete hi, an tlau cuahmah hna i, nikhat khat cu an tlau dih te lai timi hi ruah cia a si cang. Cucaah miphun fa tete kan nunnak ding kong hi, biatak tein ruah cia a herh ko cang.

Hlan lio ah a rak chuakmi miphun Pyu pawl hi B.C kum zabu pahnihnak kuakap ah an chuak i, AD kum zabu 11 tluk ah an lotlau. Kum 1,000 tluk an rak fekfuan i, Pagan Pennak a rak chuah tikah an lo. Kawl miphun ah va can dawh an si. Cucu a hlat tuk cang caah, tuanbia hlun tuk a si cang caah, zei dah a cang set timi theih khawh a si ti lo. An holh le nunphung a loh caah a si ti ceu an theih khawh.
Pyu miphun an loh bantuk in, a tu lio Kawlram miphun fatete zong hi, kan lo ve sual lai timi zong hi phan a um ngaingai.

Nihin ni ah, Kawlram ah miphun pakhat a tlau kho ngai dingmi pakhat an um cang. Cu hna cu a tam tukmi cu an si lo caah, mipi tampi nih theihmi an si lo. An tlawm tuk cang caah, hmailei ah zei can dah an nguh te hnga timi hi ruah awk ngai in a um. An tuanbia cu, hi tin a si.

A liamcia kum 460 lio ah, a sual ngaingaimi Portuguese miphun Filipe de Brito e Nicote timi pa cu Kawlram cozah nih an rak thah. Cu pa cu Kawl nih cun "Nga Zinga" tiah an auh.

Cu pa cu thluak tha taktak a si. A tu Rangoon ralchan ummi Syriam (atu Thanlyin) khua ah umhmun a rak khuar. A cak tuk i, Thanlyin khua hrawnghrang ummi Buddha Bata biaknak pura le innlo in thil mansung vialte a rak fir dih. Cun dar in an sermi Buddha milem le darkhing lianlian zong a lak hna i, a tit dih hna i, miakpi meithal ah a ser hna. Shwe Dagon pura ummi vawleicung darkhing lian bii pakhat cu a lak. Tilawng in Yangon Tivapi cungah a phurh i a rih tuk caah a tla. An char kho thai ti lo. An zumhnak ah cerhthlawk lak pe 20 thuhnak tluk ah a tla tiah ruah a si.

Kyaik Khauk Pura (Hi tlangbo ah Nga Zinga nih ralkap umhmun a rak ser)

Thanlyin khua Kyaik Khauk Pura umnak hmun ah ralkap umhmun (sakhan) a tuah i, ralkap tampi 3,000 tluk a rak ngeih hna. Nga Zinga hi a sual ngai i, midang nupi hmanh kha a rak chuh hna tiah Kawl tuanbia ah an tial.

Nga Zingka cu Rakhine Siangpahrang Min Razagyi chan ah tangka phalh chawm in hlanmi ralkap (mercenary) a rak tuan. A rang a kai lengmang i, 1599 ahcun Thanlyin khua uktu bawi ah a tla. Thanlyin khua ah Portuguese miphun kha pem a fial hna i, mi tampi an rak pem. Hi lio caan Portuguese pawl hi man phalh chawmmi ralkap an rak tam deuh. Thanlyin ahcun Catholic biakinn zong an sak hna i, Catholic missionaries zong rian an rak tuan. Hi lio caan biakinn rawp hi Thanlyin khua ah an um len rih.

Thalyin khua ummi hlan lio Catholic biakinn rawpcakmi 

Nga Zinga hruainak tangah, an van cak tuk cang i, Thanlyin nih cun Rakhine Siangpahrang cu an doh. Rakhine he an i hua. Cun Ava khua siangpahrang nih Taungoo siangpahrang Natshinnaung kha thah a rak duh. Asinain Natshinnaung cu Nga Zinga sinah a rak zam. Natshinnaung cu rak ka pe tiah Ava Siangpahrang Anaukpetlun nih a ti nain, Nga Zinga nih Natshinnaung kha caah zumhtlak in a um ve caah, a up duh lo (Cun an chimnak ah, Natshinnaung hi Krihfa ah aa cang i, Nga Zinga far he an i um ti a si).

Kawlram Ava Siangpahrang Anaukpetlun cu Nga Zingka ruang ah a thin a hung cang i, 1613 ah Thanlyin cu an rak tuk. Fak ngai in an rak i kap. Thanlyin cu an kulh. Thla hnih chung an i tuk hnu le khua an kulh hnu ah, Thanlyin cu an tei. Nga Zinga zong cu an tlaih. Cu pa cu March 28, 1613 ah an tlaih i, a mah le a ralkap 50 he an rak thah hna. Nga Zinga le bang cu mi zapi hmuh awk caah rua par ah an tlai i, fak taktak in an tuah. Nithum chung temtuar le aihram hnu ah a thi an ti. Portuguese miphun za tam nawn kha Ava (Inwa) siangpahrang ram ah an rak hruai hna.

Nga Zingka an tlaih dih hnu ah Thanlyin in Ava lei hruaimi Portuguese hi minung 4,000-5,000 karlak tluk an si ti a si. Hi lio chan pennak hi Taungoo chan a rak si i, an khualipi cu Ava (Inwa) a rak si. Thanlyin in Ava phaknak ding caah zarh 10 tluk an rau tiah micheu nih an ti.

1628 ah Siangpahrang Anaukpetlun siangpahrang Thalun nih a van chawn. Portuguese le kahpia pawl vialte kha Kawl miphun he cawhmeh ding in tha a rak pek hna. Cuticun Sagaing ramthen chung ummi "Anya" timi area ah a rak chiah hna. Cu ka ahcun Portuguese an pupa pawl hi khua an rak sa. Cu hna cu Kawl nih "Bayingyi" tiah an ti hna. Nihin ah tam ngai an um rih.

Nihin ni ah hin, Mu Tivapi hrawng ummi Portuguese cu an mah dang tein an um kho rih. An biaknak cu Catholics a si i, an thlan hi khualai ah an tuah. A um cu an um ko nain hmahpungtin zong an ngei kho lo. An temtuar ngaingai. A cheu cu Kala muisam an keng cang. A cheu cu Kawl le Kala kahpia an lo. A cheu cu Mirang le Kala karlak ah an um. An mitmu a lian. An mittlang a chah. A cheu cu an pumrua Kawl nakin an lian deuh. A cheu cu Korkha an lo. Nu a cheu khat cu, an i dawh ngaingai.

Ko Chan Ngein Zaw le a tang. Chanthaywa biakinn hmai ah

Hi hna pawl hi, Catholic biaknak an si. An biaknak ruang le miphun dang an si ruangah Kawl Buddhist uktu le cozah nih thlanglamh an tong. Hlanlio Nga Zinga chan in Kawl cozah dohtu le an biaknak a rak nihsawhtu telefa an si caah, an neek hna. Kum tam tuk Kawlram ah an um cang nain, hmatpungtin zong an pe duh hna lo. Sianginn kai zong an i harh. Rian tha tlaih zong an i harh. An thinlung a rawk ngaingai. Asinain an zumhnak ahcun fek tein an um ve rih ko.

Kawlram i Cardinal hmasa bik pa Cardinal Charles Maung Bo cu Bayingyi miphun a si i, Mon Hla khuami a si. A mah cu Pope Francis nih February 2015 ah Vatican City ummi, St. Peter's Basilica ah Cardinal sinak a rak pek. Miphun fa tuk an si caah, cucu an caah thazaang nganpi a si.

Hi Portuguese cithlah Bayingyi pawl hi, Kawlram ah a um cuahmah i, nikhat hnu nikhat a zor cuahmahmi miphun pakhat an si. Ram ngaingai an ngei lo. Khua ngaingai an ngei lo. Kawl Buddhist lakah an i cawh. Cucu an caah thinphang ngai a si. Kum 400 cu an hmun cang i, hi pin ah hin an hmun kho te hnga maw timi cu ruah awk ngai a si. Cucaah hi miphun hi, Kawlram ah duhsah tein a tlau cuahmahmi miphun pakhat ah an cang cang. An dirhmun hi tih a nung ngaingaimi ah an um.

Cucaah Kawlram ummi Krihfa vialte zong nih thlacampi zong an hau i, thazaang pek zong an herh. Abik in Monywa le Sagaing hrawnghrang ummi Krihfa hna nih biaknak dang bantuk in zoh lo in, komh ding le thazaang pek ding hi a biapi taktakmi a si.

-----------------------------------

Zoh chihmi ca

1. Frontier of Myanmar at https://frontiermyanmar.net/mm/node/7201
2.

A Hmanlomi Ram le Vanlawngbual ah Vanlawng A Tum

Minung thluak zong hi aa palh kho. Computer zong hi aa palh kho. GPS zong hi aa palh kho. Cucaah motor lawng nih lam aa palh lo i, vanlawng zong nih lam palh i a hmanlomi ram le airport ah tum khawh ngai a rak si. Cu thil nih a  langhtermi cu vawleicung ahcun zeipaoh hi aa palh kho ko timi a si. A caan ahcun palh lo ding te zong khi palh a rak si tawn ko. Cucu Minung kan sinak a si.

Voikhat cu Falam Evangelist pa Saya Piangte an timi pa cu, Kalaymyo lei tlawn aa tim i, Falam in RTC lianpi aa cit. Ruah a sur. Khua a chia tuk. An motor cu muka an khuh dih. Piangte cu motor chung ahcun bia a chim. Nuam taktak in aa cit ko. Khua a langhlo caah, Khawika lei dah ka kal timi hrimhrim theih khawh a si lo. Kalaymyo lei kal cun a kal peng ko. Suimilam 3-4 tluk an van mawngh ah "Tum u law, lakphakti kan ding hna lai" tiah driver a van au. Piangte nih cun Lungbang kan phan cang rua tiah a ruah. Muka cu an van on i, Piangte cu a hung chuak. 

"Aw. Ka phanhnak khua hi Ramthlo a va bang ve?" tiah a van ti.

Khua tha tein a van zoh i, "Aize. Ramthlo peih ka phak ko hi. Kalaymyo lei ka kal rua ti na lak ah....Ramthlo ka phak ko hi" tiah a van ti. A ti awk tha ti lo i, "A pawi loh. Hakha tlawn feh tla a tul thotho" a ti le Hakha lo diam a lan ti a si.

Vawleicung ah hin Piangte lawng aa palh lo. Mi tam tuk nih an i palh cio. Cucaah motor le vanlawng ah accident an tong i, rocket zong ah accident an tong i, mifim tampi nunnak a liam theu tawn.

Voikhat cu, USA khua pakhat ah Laipa pakhat cu a va pem. Cu a pemnak khua ahcun sekhan ah kal aa tim. A tlunnak dawng hna nih, "Motor cu mawng ko. Sekhan cu a naite. Lam kan in chimh lai" tiah an ti. A nih nih aa thawh i, "Lam naite si zong ah GPS hman hi a tha deuh. Lam palh a har deuh" tiah a ti. Mi nih an chimhmi kha ngai ti lo in, a GPS cu a zulh le a kenkip ah downtown tiang a kalpi i, sekhan an khar hnu ah, sekhan cu an va phan ti a si. GPS nih lam palh sual cu, na tong bal dek maw?

Voikhat cu GPS nih aa palh sual caah, dawng khat hna motor cu rili ah a tla hrulh i, GPS company taza an rak cuai hna. GPS company nih "GPS nih map a piahmi hi, 100% a hman ti a si lo. A buaktlak in a hman timi lawng a si. Motor driver nih a thluak hman ve a hau, tiah ca kan tialmi a chung ah a um ko. Cucaah tuanvo kan ngei lo" an rak ti i, an rak tei hna lo.

Naite ah London's City Airport in, Germany ram, Duesseldorf ah a zuangmi vanlawng British Airways vanlawng cu, Scotland ram khualipi, Edinburgh ah lo diam in a zuang i a va tum diam. Duesseldorf ah tum aa timmi khualtlawng pawl cu Edinburgh an tum tikah an ar ko. A dongtu zong an ar ko. Vanlawngbual i riantuantu zong an ar ko. Pilot zong a ar ko. Vanlawng aa citmi, minung paohpaoh an ar di ko.

British Airways airline nih an timi cu, WDL Aviation nih Nikhatni ah vanlawng a zuannak ding hmun kha a pingpi ah an rak tuah sual caah a si an ti. Pilot zong nih vanlawng zuannak ding an tuahmi lamte kha a zulh. Vawlei in vanlawng a controltu zong nih a zuannak an suaining tein a zuan ve ko caah pakhat hmanh a zuannak lam cu aa palh lo an ti ve.

WDL Aviation nih "Zei ruang sette ah dah aa palh hnga?" timi an kawl i, a ruang sette an thei lo nain, "vanchiat ah thil a pingpang aa cawhmeh sual caah a si" tiah an ti. Vanlawng cu meiti an rawn dih hnu ah, Duesseldorf ah a va zuang than.

Don Scott Aiport ah a tum palhmi TWA vanlawng (1967)

Columbus khua ah hi bantuk buainak hi a rak um bal ve. Columbus ah hin Columbus International Airport pakhat a um. Khua in a chaklei ah vanlawngbual a kau ngaimi pakhat a um ve.

1967 ah minung khualtlawng 49 le vanlawng riantuanmi 7 a phurmi vanlawng 707 Jetliner cu, TWA pilot Howard Chittenden nih a mawnghmi cu, Columbus International Airport ah tum ding a si nain, pilot nih airport aa palh i, airport fate Ohio State University airport, Don Scott Airport ah lo diam in a rak tum. Vanlawng lian ngai a si i, Don Scott Airport tum ding cu tih a rak nung. Zeicatiah a tumnak ding airport nakin vanlawng tliknak kha canceu a tawi deuh caah a si. Pilot hi a thiam zong a rak thiam. A tum lai ahcun ka palh ti a theih nain vanlawng kha a kai kho ding a si ti lo caah ruah phaklo pi in, a va tum lawlaw ti a si.

Cu khualtlawng pawl zong cu, vanlawng an van tum tik lawngah, vanlawngbual hmanlo ah an tum an i theih ti a si. Bus in an rak thiar than hna i, Columbus International Airport ah Bus tu in an va tum. Vanlawng cu a lianpi a si i a rih tuk caah, a zuang kho than ding a si ti lo. Cucaah minung thutnak todan vialte an phawih dih. A chung i thilri vialte an lak dih i, zaangkhai tein an chiah dih hnu ah, Columbus International Airport ah a rak zuang than.

Don Scott Airport ah hin a tu lawng hi pilot nih aa palh i a tum a si lo. Hlanlio deuh zong ah B-17 vanlawng lianmi nih a rak i palh i Don Scott ah a rak tum bal cang ti a si.

Vawlei ahcun zeitluk mifim hmanh palh khawh a si. Thluak tha taktak ah ruahmi pilot thluak zong aa palh kho. "A palhlomi sihni an um lo i, a thilomi doctor an um lo" tiah Kawl phungthluk an chimmi hi a dik taktak.

Cucaah aa palh khomi minung nih an sermi thil vialte zong za ah za in a tlingmi an si lo. An i palh kho viar. Tahchunhnak ah, computer an ser lio ah, "0" kong an rak ruah khawh lo caah, "Y2K" kong hmanh ah fak taktak in mifim pawl an thluak a rak buai hna. Cucu naite thil a si. Cucaah, aa palh khomi minung nih sermi thilri paoh cu palhnak a um kho ve.

Cucaah, satellite zong nih aa palh khawh. GPS zong nih palh khawh a si. Computer zong palh khawh a si. Cucaah vawleicung ah hin, zei thil paoh hi aa palh khawh caah, hihi ruah a herh. Zei kan tuahnak hmanh ah, hngangam tuk ding a si lo. Palhnak timi cu, khawi zeika paoh in zei tik caan paoh ah a chuak kho timi ruah a hau.

Cucaah Solomon chimmhi hi, nifatin nunnak ah ruah ding le nunpi ding hrimhrim ah a herhmi a si:

"Bawipa kha na lungchung dihlak in i bochan law, nangmah fimnak kha i rinh hlah. 
Na kalnak kip ah a mah kha hngal law, a mah nih na lam kha a tluanter lai"

(Phungthlukbia 3:5)

Minung lam a kan hmuhsaktu le hruaitu cu Bawipa a si caah, cu Bawipa hngalh hi lamtluannak a si. Cucaah zei thil kan tuahnak paoah ah, thil fatein, thil nganpi tiang minung fimnak lawng kha rinhlo in Bawipa kha kan lungchung dihlak in bochan hi a tha bikmi a si. Lungchung dihlak ti tikah, kan lungchung i 99% bochan khi a za lo. 100% bak in bochan khi a si. Careltu nangteh Bawipa hi zeitluk fang tiang dah na bochan ve tawn? 100% na bochan maw? 99% tiang lawng dah na bochan?


--------------------------------------

Zohchihmi ca

1. Mix-up: British Airways plane lands Scotland, not in Germany

https://www.msn.com/en-us/news/world/mix-up-british-airways-plane-lands-in-scotland-not-germany/ar-BBVcwx0?ocid=spartandhp

2. https://www.dispatch.com/article/20120704/NEWS/307049831