Thursday, September 19, 2019

Tawlreba

Tawlre  timi cu Laitlang ah a ummi thlaikung (plant) phun khat ba a ngeimi a si. Laitlang ah phun hnih a um. A dang aa lomi zong an um kho men. Ramtang ah hmun kip ah a keumi a si. Cu thlaikung nih ba a ngeihmi cu "tawlreba" tiah ti a si.  A hnah le a thei hi, a hiarh caah minung nih rak ei khawhmi a si lo. A thei hi va lawnglawng nih an duh. Tawlre hi Mirang nih cun "plant" phun khat ah an chiah. Plant timi cu "thlaikung" tiah ka leh. 

Kawl phungthluk ah "Thi-tu phawsa, Mathi-tu kyaw-tua" ti asi. Asullam cu "Atheimi nih hlai hna sehlaw ei hna seh, a theilomi nih nih lantak hna seh" ti asi. Hi phungthluk hi phungthluk tha taktak asi. Zeibantuk thil hmanh, sui le lungvar an si zongah, sui le lungvar an si hngalh lo ahcun lanhtak ding men an si ko. A hngallomi caah cun sullam an ngei lo i, man an ngei lo.

Tawlreba zong hi Laimi nih a thatnak hi chan tam tuk kan rak thei lo i, Tawlreba kongah Kawl phungthluk hi a dik ngaingai. A theimi nih cun chan tam tuk an rak ei ko nain, a theilomi kan nih Laimi nih cun kan rak lanhtak peng ko. "Ngeih lo nakin hngalh lo a fak deuh" timi ah Laimi cu kan chuak than. A pawi taktak. Chan tam tuk kan tlai hnu ah, atu ceu theih le cin kan i thawk asi.

Thanchonak caah Tawlre an cinmi (Rf. researchgate.net)


Tawlre Min Phunphun

Mah le ram sining hawih cio in min aphunphun in auh asi. Mirang nih, "Elephant Foot Yam" tiah an ti. Thingramlei min (botanical name) ahcun, "Amorphophallus paeoniifolius" ti asi. A tawinakin a kong hitin an tial.

Thingramlei Min:    Amorphophallus paeoniifolius (Sceintific name).
Mirang Min:    Elephant Yam, Elephant Foot Yam, Whitespot giant arum, Stink lily, Telinga potato
India Min:                 Suram, Jimmikand
Thailand:                  Buk
Indoneasia:               Suweg, Walur, Eles
Kawl Min:                Wah-uh
Lai Min:                    Tawlre; Tawlreba.

Thingram Dirhmun:    A lo tlau dingmi thlaikung (plant) ah an chia lem lo.
Akeuhnak:                  Thingkung tampi a umnak ah an keu duh. Hmunchia zongah an keu kho.
An hmannak:              Eidin phunphun, a carmi saram rawl le sii
Theihmi Ei-sual awk: Tawlrelba ah "calcium oxalate" timi dat tam tuk a um caah, ei tikah kaa, dang le chungril tiang fak piin a thahter khawh. A hiar ngaingai.


Sipuazi ca an cinmi Tawlre kung pawl
             

Cinnak le Keuhnak Ram

Tawlre hi thingkung tamnak le hmunhma chia ngai ah a keu i, rili in meter 800 cung a sannak lawng ah an keu.

Tambik a keuhnak ram hna cu, Australia chaklei, Bangladesh, Borneo, Burma,Fiji, India, Indonesia, Japan, Laos, Malaysia, New Guinea, Philippines, Samoa, Sri Lanka, Sulawesi, Taiwan, Thailand, Tuluk le Asia nichuahthlanglei ram hna ah an cin hna. Kawlram le Lairam ahcun an rak cing bal lo. Naite lawng in cinmi an si. Madagascar le Seychelles ahcun an cin chawmmi asi tiah an ruah.

Tawlre hi India le Sri Lanka ram ah an cinnak cu chan tampi asi cang. Eidin biapimi facang, fangvawi le zeidang eidin awk um lo caan ah, mangtam rawl khan an rak hman tawn. Asia ram ah hin kum tampi chung an rak cin chung cang i, minung nih fawi tein kalpi khawh le cin khawhmi asi caah, zeitindah akarh ning asi timi hi tha tein theih khawh asi lo. India ah hin an rak cin hmasatnak hmun cu a si men lai tiah thingram lei thiammi hna nih an ti.

Sii Ca Hmannak

Hindu biaknak sii cauk Ayurvedic ah, Tawlreba hi zeitindah sii ah hmanning asi timi an tial. Aba hi fah daihnak, phin zornak, chung nemnak, thli-teinak sii (anti-flatulence), hurnak-sii (aphrodisiac), titsa no deuhnak sii ah an hman. Minung caah ngandamnak sii (tonic) tampi aa tel tiah an ti.

Minung chungril ummi khuprungrul le tawhaiherh tibantuk thahnak, khuh damnak sii, thli chuahternak sii, chungfer damnak, thi-tlawm zawtnak, tawlchuak le thabat tuk te pawl damlonak caah, thlawpnak ah an hman.

Abuaktlak In Zohning

Tawlre hi kum chiar tein amah tein a keu than lengmangmi asi. A ram le khua caan hawih in an thi nain bir caan ah an bir than. Cuticun a chung ba kha an cawm. A cheu cu an lian ngaingai i, minung nakin an sang deuh kho.

A ba hi a lianmi cu Kg 15 tiang an rit kho. CM 50X30 tluk an lian kho. Akung a thami cu meter 2 tiang a sang kho. Kung lianmi cu apum ning in tah tikah CM 20 tiang a ngan kho. Ahnah hi an teng a CM 30x12 tluk a lian kho.

A par tik ah aa dawh ngaingai. Apar hi CM 70 a sau kho. Apar a tuamtu (spathe) timi pangpar bantuk hna hi cm 45x60 tluk a kau kho.

Thei a tlai tikah a thei hi CM 2x1 tluk asimi thei a tlai tawn. A thei hi CM 8 tluk a lian i, CM 50 tluk a sau kho.

A thei a tlai tikah, a thei a phurtu ngiang (peduncle) hi 20-100 cm a sau kho. Athei mu hi cm 2x1 a lian kho i hmin tikah a sen. Athei aa bunhnak hi cm 50 chung asau kho i cm 8 a lian kho. A thei tlainak hmun hi CM 50-100 kar a sau kho. A thei a sau ngaingai.

Tawlrelba hi ei khawhmi a um i, ei khawhlomi aum ve. Phun tam ngai a um. An phun aa dan bantuk in an hman ning zong aa dang ve. India ahcun an car i, mehhang a phunphun ah an ser. Tawlreba phun khat cu, Japan ram ahcun Misho Soup timi ah an hman. Khohsuai le muthai zong an sernak. Laimi pakhatnih a ka chimhnak ahcun Tawlreba hi "salem" (atha-tuh) sernak caah an hman ati. India le acheu ram ahcun sii ca zong ah an hman. Ram cheukhat ahcun tawlre kung hi an lian kho taktak. Minung nak sangsang tampi an um i, a ba zong an lian ngaingai.

Image result for tall elephant yam plant
A lian ngaingaimi Thailand ram i Tawlre kung 


         

Lairam Ah Tawlre Cinnak

Cu hlan ah Lairam ah Tawlre cin le ei a rak um bal lo. Atih in tihmi a rak si. "Lei-tornak" tiah an rak ti i, a tongh hmanh kan rak ngamh lo. Nai cikua tein CRDP hna an van cawlcangh hnu ceu in Tawlreba a thatnak le sunlawinak kong kan theih ceu a si. Kawl zong nih an rak thei ve lo. India tu ahcun an ei ngai i, pam lio caan i i runvelnak tirawl ah an rak hmanmi asi. Atu ahcun Thantlang CRDP dun zongah zohchunh ding le a ci caah tam ngai an cin cang.

Tawlre hi phun 90 tluk a um an ti, Lairam i ramtang keumi tawlreba hi a tha ve ko nain tlawmte a man aa deng deuh ti asi, Cucaah aman a fak deuhmi phun cin a hau.

Tawlreba hi a man a tha tuk cang. Cin tikah zuarnak ding market a kau tuk fawn. Cucaah "Tawlreba hi Lairam kan lunghring" asi. Kachin ram caah lunghring man a ngeih bantuk in Tawlreba zong Lairam caah man a ngei ve cang. Lung aa lawm tuk.

Laimi zong ramdang kan hung chuak; lamsul a tha i ka dangdang he kan van i pehtlaih hnu ceu in Tawlreba a thatnak kong le man a ngeihnak kong hi theih kan i thawk ceu asi. Lairam ah cun a tuanbia a no i, a thar tuk rih caah, an cinmi hnihkhat hmanh an phu kho rih hna lo i, a theipar an chuah tuk rih lo.

Cinthlaknak lei thiammi nih an zoh tikah, Lairam khuacaan, fingtlang le leilung he tawlre hi aa tlak ngaingai ti a si. Fangvoi, facang le zeidang cinthlaknak he epchun tikah, tawlre cin hi a let tam tuk in a miak i, rumnak tling ding a si ko tiah an ti.

Lairam lunghring asi te dingmi Tawlreba


Nai ciakua in Laitlang in a rami hruaitu vialte bia ka hal tik hna ah, Tawlreba kong hi thanuam ngai in a kan chimh lengmang. Lairam vawlei le khuacaan he aa tlak; a ba an lian duh ngaingai; a man  athat caah Lai miphun tungmertu thil pakhat asi te lai tiah an ti cio. Tawlreba kong ruah ah, lunglawmhnak tampi ka um. Zeicatiah a vawlei, khuacaan le kan leilung hrimhrim hi Tawlre phunphai a that tuknak hmun asi caah, lam biatak te a that tik ahcun Lairam a kan tungmer khotu asi te ko lai timi hi, ruahchannak aum ngaingai.

Zeicatiah vawlei ah minung kan karh chin lengmang i, eidin cu a hnawng kho ding asi lo. Tam deuhdeuh tu a herh chin lengmang ding asi. Tawlreba hna Lairam i a rak um ve mi cu Pathian nih a kan serpiakmi asi ti lo awk a tha lo. Lairam cu Kachin le Shan ram bantuk in tha hmanh hlah sehlaw, atu bantuk in man a ngeimi tawlreba hna a chuah ve tik ahcun, ram tha le ram rum taktak asi ve ko timi kha a lang.

Hmailei ahcun hi Tawlreba in Lairam ah "millionare le billionare" timi mirum milian an chuak te hrimhrim lai timi ruahchannak aum. Tawlreba hi Lairam a tungmertu le thancho tertu thilchuak pakaht asi lai tiah CRDP riantuantu upa tampi nih an kan chimh. Rev. Bawi Lian Thawng le Rev. Neely Lai Uk nih Tawlreba in tangka tampi hmuh khawhnak lam a kan chimh tikah tha a nuam ngaingai. Laimi zong nih hihi biatak tein cin ding ah a tlakmi thlaikung (plant) asi ding asi.

Thantlang khua zongah Rev. Van Duh Tling nih khur 4,000 tluk a cin i, a dang dawng khat nih khur 7,000 tluk an cin ti zong kan theih i, lunglawmh awk ngaingai asi. Hmailei ah atheipar a chuah khawh tik ahcun, rumnak thlaikung asi te ko lai.

CRDP dum ah Tawlre an cin lio

CRDP dum chuak Tawlreba

Thantlang khua  pawng CRDP dum i Tawlre an cinmi



Tawlreba le Hmailei Laimi Kan Rian

Laimi hi, hi pin ah kan tuanvo tampi aum. Tlanglo tuah in pawcawm hi a har chin lengmang cang lai. Ahmunmi lo sersiam kan herh. Cu ahmunmi lo ser tik ah, Tawlre hi Lairam sipuazi tungmertu khotu thlaikung asi caah, tam taktak in cin ah a tha ding a si. VP Pu Henry Van Thio zong nih tha a pek taktakmi a si. Kan Lairam caah Pathian nih thanchonak a rak kan chiahpiakmi a si ve ko tiah ka ruat.

Mirang nih  "Meiti cu black gold" tiah an ti bantuk in, Tawlrelba hi Laimi caah kan sui nak (black gold) a si ve ko
Kan miphun pawcawmnak le rumnak a chuahpi khotu ding thil a si. Hihi biatak tein kan cin khawh le kan ram ah eiding tlak in kan serchuah khawh tik ahcun, Lairam cu pawcawmnak a fawi ngaingai te lai. Cun tlanglo tuah hau ti lo in, tawlreba in kan i cawm kho cang lai i, kan tiram zong a hninghno tuk te dingmi a si. 

Thlanglei Laitlang ah tawlrelba carnak sehzung a um cang. Chaklei Laitlang zong ah a um te lai. Cuticun Lairam in tangka tampi a chuak ve te ko lai. 

Cu hlan vialte hmanh chan tam tuk chung kan rak theih lomi cu zeitiawk a tha ti lo. Kan theih cang caah, lungfim deuh in um le biatak thlak in Tawlre hi cin cio ding asi. Culoahcun miphun dang nih an kan teithan sual lai. Market kan ngeih lo ahcun kan cin zong ah a thathnemnak a tlawm deuh hnga. Cucaah miphun dang nak in market kau deuh ngeih khawhnak ding caah, khulrang in kan cin zawkzawk a herh.

Laimi mifimthiam hna le mirum mi nih, rumnak tling taktak in zeitindah kan cin khawh lai tiah lam kawl a herh. A cin lawng silo in ramchung le ramleng ah zuarnak hmun (market) tha zong kawl a herh. Kan rama ah eidin ding ah kan ser (process) thiam zong a herh ve. 

Tawlre kung a than a rannak ding, a ngan a dam i a ba a lianhnak ding caah lam tuaktan peng a herh. Ramdang chuakmi nakin a tha deuhmi zeitin dah tam deuh kan chuah khawh lai timi ruah a herh. Tlawmte lawng cinglo in, dawng khat nih acre 100, 200, in 1000 tiang cin i, tam taktak in chuah khawh a herh. Pawcawmnak ca lawng ah cinglo in rumnak caah cin ding asi. Tampi in cin in deng tein zuar khawh le ka dang ramnak in tam deuh a chuah khomi ramkulh kan sinak ding a herh. Sipuazi timi cu tlawmte cin i man fak ngai in zuar silo in, tam taktak cin i deng tein zuar hi asi.

-------------------------------------------

Zohchuhhmi Ca 

1. "Elephant Foot Yam"
 http://www.kew.org/science-conservation/plants-fungi/amorphophallus-paeoniifolius-elephant-yam

2. www.google.com in hmanthlak cheukhat cu lakmi an si.



Wednesday, September 18, 2019

Miphun Kip Kokek Sualnak

Lai miphun kokek sualnak kong ka tial cang. Laimi kokek sualnak cu "a bi tukmi mah holh le tlang tanh tuknak le thil fate kong zongah thenrawi kan huam tukmi hi kan miphun kokek sualnak a si." Kawl rampi politics ah kan i sawh kho lo i, kan biaknak politics ah kan buai tawn. Cu ka lawng cu i cuhnak hmunhma kan ngei. Cucu miphun fa kan sinak a lanhgtertu thil a si. Hi sualnak hi Lairam in Kawlram in, Malaysia in ram thumnak tiang zong ah a chuak than lengmang i, thil fatete ah kan buai. Kan i thenrawi. Miphunpi huap in rian kan tuan kho tawn lo.

Hi kokek sualnak ah Laimi hi kan tlu lengmang. Politician zong an tlu. Pastor le evangelist zong an tlu. Krihfabu hruaitu upa zong an tlu. Mifim cathiam zong an tlu. Hmailei bochan dingmi mino zong tampi an tlu. Cucaah a hme tukmi le a bi tukmi ruahnak tiah an timi, "mah khua, mah tlang, mah peng le mah holh" tanh tuknak nih, miphunpi dirhmun ah a kan phanhter kho lo. A thawngmi le cakmi dirhmun ah a kan phanhter kho lo. Laimi hi kan Kokek Sualnak ah kan tluk lengmangmi in, khamhnak hmuh kan herh cang. Hihi Laimi Kokek Sualnak nganbik a si.

Chin miphun chung zongah, Tiddim le Falam hi thenrawi an huam khun. Krihfabu zong then phu lo tete hi an i then hna. An kokek sualnak hi a zual hma ngaingai. Khua a cheu khat ahcun, Tiddim le Falam cu dawng linga te zong, Krihfabu pakhat an dir huam. Khuaruahhar a si. Hihi an mipi nih an ruah a herh. An mifim nih an ruah a herh. A dongh lei ah Laimi Kokek Sualnak dang zong kan tial chap rih lai.

Chin miphun lawng kan si lo. Miphun dang zong hi, kokek sualnak an ngei cio. Cu kokek sualnak cun an chuak kho cio hna lo. Cu kokek sualnak ahcun chan tam tuk an i tlu ve hna. Miphun dihlak cu kan zoh kho lai lo i, miphun cheukhat an kokek sualnak kan zoh lai. Cu kokek sualnak nih, an miphun hi zeitluk in dah harsatnak a pek i, tumchuknak le rawhnak a chuahpi timi kan zoh lai.

Pakhatnak ah Kawl miphun kokek sualnak kan zoh ta lai. Kawl miphun pawl Original Sin pakkhat cu "hnahchuahnak" a si. Cu thil nih cun "lungthin khahlonak le thenrawinak" a chuahpi peng. Cucu an ram le miphun dernak bik a si. Hi hnahchuahnak hi Baible zong nih sual lian taktak ah a chiah. Kawlram tuanbia hi zoh tik ah ah, hnahchuahnak nih thenrawinak a chuahpi i, an tuanbia hi sining cuhnak (aana luhnak) in a khat. Hlanlio an siangpahrang hna chan zoh tik zongah, siangpahrang thutdan cuhnak (nan-luhnak) in a rak khat.

Cu "naan-luh" ruang ah aa daw dingmi le tanpi dingmi u le nau zong an rak i that. Pa le fa zong an rak i that. Chungkhar sahlawh cingla zong an rak i that i, an tuanbia hi dohnak in a khat. Cu sinak cuh an hmanmi nih, Kawlmi hi miphun dang he epchun tikah an thancho hnga tluk an thang kho lo i, an si hnga tluk an si kho lo. An thawn hnga tluk in an thawng kho lo. Cu ruangah Mirang zong nih fawi tuk an rak teinak hna kha a si.

Mirang nih Rakhine le Taningthari Taing an lak lio le Thlanglei Kawlram an lak lio ah, Mandalay Naypyidaw ahcun "naan-luhnak" tu a rak um. Mindong Min a thih tik ah a fapa Thibaw kha siangpahrang ah a cang. Cu Thibaw nih cun a mah chungkhar mifim bochan tlak taktakmi minung 40 a rak thah hna. Mirang doh kha biapi bik a si lio caan ah a mah todan an ka chuh sual lai ti phannak ruangah, a mah bawmtu ding chungkhar tu kha a thah hna. Cucaah a donghnak ahcun, amah lila zong India ah thawngtla bantuk in an hruai; Kawlram zong Mirang nih fawi tuk in an rak laknak a si.

Kawlram zalawnnak hmuh lai temmam te zong ah, hnahchuahnak ruang ah "luatlatzi phah-khin" timi Aung San cu a hawi le he, U Saw timi nih an nunnak an hloh hna.  U Saw pin lei ah, forhtu an um lai tiah ruah a si. Rammi pa a simi, Aung San hmanh hi hnahchuahnak an rak ngei.

U Nu nih a hruaimi democracy cozah zong, Ne Win nih aa-naa a ting. Ne Win aa ban hnu ah, Maung Maung, Sein Lwin, Saw Maung, Thanshwe ti in nem tein aa-naa an i ting peng. Kawl pawl i an original sin lian bik cu hnahchuahnak le lutlai si i cuhnak hi a si. "Lutlai si duh tuknak te hna zong hi, sualnak nganpi pakhat a si."

Nihin ni zong ah, Kawlram uknak phunghrampi ning cun, President cu a sang bik a si ko nain, Daw Aung San Suu Kyi kha a sang bik ah aa chia than. President cu meeting hruaitu lawng ah aa chuah. Cu zong cu a nemnak tein aanaa ting a si ko (Asinain a mawh ve lo tiah mipi nih ruah deuh viar).

Kawl miphun i a dang Original Sin tampi an ngei i, cu lak ahcun "lihchimnak, ziknawh, firtlei, thathut, cian-phan tuah, mah karkalak huih, midang zawnruahnak ngeihlo, haakkauh, duhfah le midang cung cuannak" te hna an si. Hi hna ruangah, Kawl miphun hi chan tam tuk hi, an Original Sin nih sal ah a thlak ve hna. Cubantuk ruangah, tlangcung miphun fatete zong hloh dih a kan timh i, nihin ni ah Kawlram ah daihnak a um khawhlomi hi, Kawl miphun i an kokek sualnak ruangah a si.

Pahnihnak ah, Tuluk miphun kokek sualnak kan zoh lai. Tuluk miphun an original sin cu "hakkauhnak le phaisa duhnak" hi a si. Tuluk hi tangka an ti ahcun an hak a kau taktak. Thlachiat zong an ruat ti lo. An nih cun, "Nun le sui ni thawng, thih le vawlei" ti bak a si. Maishu i lung kan rak cawh lio ah Tuluk tarpa nih a chim an timi cu, "Tuluk cu thihnak in sifah kan tih deuh" tiah a ti ti a si. Cu tluk cun an hakkauh caah le tangka an duh caah, South China Sea vialte zong uk a timh cang i, vawleicung thli hnomh zong pawi a ti lo i sipuazi ah vawleicung pumpi dolh a timh cuahmah cang.

Pathumnak ah Japan kokek sualnak kan zoh lai. Japan pawl Original Sin cu "A sangbikmi miphun" (Nika fa) tiah an tinak le uanthlarnak hi a si. "Uanthlarnak" hi Pathian nih a huat i, sualngak nganbik pakhat ah Bible nih a chiah. Japan pawl cu "Kan sang bik" timi lungput an ngeih caah, Ralpi Pahnihnak zong an chuahter ve i, minung million thihnak Asia ram ah an rak chuahter. A donghnak ah, American nih "Atom Bomb" pahnih an rak thlak hnawh hna i, Japan khua cheukhat cu vawcam bantuk ah a rak i chuah. Dr. Furuya timi kha voikhat ah MIT ah training a rak kan pe i, "Uanthlar hi a tha lo. Pathian nih a duh lo. Japan hi kan i uah; kan i uangthlar tuk. Cucaah Pathian nih Atom Bombs in Tipil a kan pek" tiah a rak ti phah. Uanthlar tuk cu vacam ah cannak a si.

Palinak ah nitlaklei ram pawl kokek sualnak kan zoh lai. America le Europe i an Original Sin cu, mitha ngang lawhter tung i, "tangka le thawnnak" (money and power) ngeih an duh pengmi hi a si. Chawva le thawnnak (power) ah an hak a kau. Vawleicung vialte an mah kut ah um dih seh ti an duh caah, vawleicung pumpi zong an rak uk taktak. Sal ah a a kan ser. Nitlaklei ram Mirang miphun ruangah, vawleicung hi ningcang lo in nihin ni tiang a kal viar. Ramri a kan cheu dih. Miphun fate a kan vaivuanh viar. Hi vawleipi pumpi zong uk peng an duh. UNO zong hi an mah nih uk, tawlrel le duhpoh in mersan an duh. America le Europe nih UNO hruainak phung zong an buar lengmang caah, UNO zong derthawm in a um tawn. An duhnak ahcun UNO hi zeihmanh an rel lo. Vawleicung ah an mah teitu paoh cu an rem ti hna lo. An cawl khawhlonak ding in temtawn an timh peng hna. An mah hi a rum cem le a thawng cem si zungzal duh. Uktu, hruaitu le teitu si zungzal an duh.

USA i an kokek sualnak cu "tangka an duh tukmi le an hak a kauh tukmi" a si. USA hi chungkhar zong hrawm a um tuk ti lo. Upadi ning tein midang ei khawh kha an nih an nunnak a si. Rum an duh tuk, Hlan ahcun "In God we trust" ti asinain a tu chan ahcun "In Dollar we trust" ti a si cang. USA an hak a kauhnak ruang ah, vawleicung vialte hi uk le pen dih an duh. Cu thil nih vawlei ah remlonak le huatnak tam tuk a chuahpi ve.

Panganak ah Muslim abik in Arab pawl kokek sualnak hi kan zoh lai. Muslim ram vialte lakah a cak bik tiah ruahmi Pakistan ram i an Original Sin cu Kawl bantuk in "Aa-naa ting" hi a si ve. Pakistan ram aa thawkka tein nihin ni tiang Prime Minister pakhat hmanh hi an caan tling tein an tuan manhlo ti a si. Muslim biaknak biami hi, zudin saei ahcun an fel ngai nain, "drug le mithah lainawn" phunphai ahcun kal sual an rak tam taktak ve.

Paruknak ah Thailand miphun kokek sualnak hi zoh u sih. Thailand i an Original Sin zong ralkap nih "aa-naa ting" cu a si ve. Thailand zong Prime Minister hi an caan dih tiang an tuan manh bal lo ti a si. "Uknak chuh" (aa-naa ting) lei ahcun Pakistan le Thailand hi faphir tluk an si. An zia aa lo. Thailand i a dang an kokek sualnak cu "hlawh-hlan" hi a si. Nihin ah vawleicung pumpi ah hlawhhlang an tam cemnak cu Thailand a si.

Pasarihnak ah Russia kokek sualnak kan zoh lai. Russia ram i an Kokek Sualnak cu "dinlonak" (corruption) a si. Russia hi a corrupt ngaingaimi ram pakhat a si i, a rum tuk ko nain a thancho hnga tluk a thangcho kho bal lo. Asia ram tampi, Arab ram le South America te hna zong hi, corruption a san tuk caah, an thancho hnga tluk an thangcho kho lo.

Pariatnak ah Africa continent minung tam deuh an kokek sualnak hi kan zoh lai. Africa Continent hi ram tampi a um i, a buaktlak in chim ahcun Africa continent ummi minung hna i an Original Sin lianbik cu "corruption, raltuk le "tha-thut" an si. Hi thil pathum hi Africa ahcun thumkomh hrihrual bantuk in an i ngerh i, phawih khawh an si ti lo. Africa ram tam deuh cu zalawnnak an hmuhka in a tu tiang ral an tho peng. Kawlram bantuk an si ve. Ram a tam deuh cu an tha a thu fawn. Cucaah Africa minung tam deuh cu an thangcho kho taktak lo. An nunphung le ziaza nih a temtawn ve hna. Africa ram tampi cu vawlei a tha; cinthlaknak a rem. Mirang nih an uk lio hna ahcun an rak thangcho ngai. Zimbabwe ram hna cu "Africa rawlbawk" ti tluk in an rak auh nain, an mah ram Mukabee nih a van hruai ciammam i, vawleicung sifak bik ram ah aa chuah. South Africa te hna khi Mirang nih an uk lio ahcun a rum tuk nain, Minak nih an van hruai hnu ahcun an si a fak thluahmah cang. Mirang tu a donghnak ah mawh an phurh hna.

Cu ve bantuk in ram kip hi Original Sin an rak ngei cio. Kawlram zong hi ziknawh, eihmuar, mah karkalak huih, aa-naa ting, dinlonak le lihchim nih a kan uk i sal ah a kan tlaih caah, hi Original Sin pawl in luatnak hmuh lo ahcun, kan ram hi a thancho hnga tluk in a thangcho kho lai lo. Ramdang bawmhnak hmanh tampi lut sehlaw, kan Original Sin kan thah lo ahcun, kan ram cu a si a fak peng ko lai. Kawlram minung hi lih kan chim; kan hrawkhrol tuk caah, Kawlram thanchonak ding caahcun, "Kum 5 cung vialte hi thah dih si hna sehlaw, a dang kum 5 tang khi an upat tikah Kawlram cu a thangcho ko lai" tiah an ti tawn.

Cu ve bantuk in tlangcung mi tete zong hi Kokek Sualnak kan ngei ve. Kachin an Original Sin cu lunghring a tam i an rum an lianh caah "uah" (pride) khi an Original Sin a si. "Uah" (Pride) hi Bible i Thih-tlak Sualnak Pasarih (7 Deadly Sin) timi ah pakhat aa telmi a si. Uanthlarnak nih minung pumpak, chunkhar, khua le ram a hrawh khawh. Kachin miphun hna i, an rumnak le uahnak nih, "bing le ritnak si-ai le rawhnak dangdang tampi a chuahpi ve."

Shan Pawl i an Original Sin cu "bing zuk" a si. Shan ram hi bing a tam taktak. Shan ram khuate tampi cu, bing hi khuasi bantuk in an hman. Ngakchia tete zong an zu i, sianginn kai zong an ruat ti lo. Satil cawngh le lo tuah pin cu an ruah khawhmi a um lo. An nunnak hi a dih bak ko. An cah ruahchannak khi a um kho lo (Khuapi chung zongah bing a tam ngaingai). Cucaah Shan cu an rum, an tam, an thawng tuk nain, bing zumi an tam tuk cang caah, an miphun hi an cah hnga tluk in an cak kho ti lo.

Karen pawl i an Original Sin cu "filh-hnomh a si." Karen khi mifim cathiam an tam. Nu zong an ngo i an i dawh. Asinain an innpawng, innchungkhar le sang le zawl thianh-hlimh ah an daithlang taktak. An tha a tlawm ngaingai. Cucaah Kawlram miphun ah Krihfa cang hmasat bik pawl an si i, an tuanbia a sau tuk cang nain, an thancho hnga tluk an thangcho kho lo. An si hnga tluk an si kho lo. Cucu an tha a thut deuh caah le riantuan an i hnek deuh lo caah a si. Mah vial in si rih seh.

Lam nai bik ah Chin miphun kan unau a simi Mizo pawl i an Original Sin cu "thathut le midang nakin sang in an i ruahmi khi a si." Mizo hi an tha a thu ngaingai. An i theih zong ah a pawi lo. A tuanmi cu an tampi ve ko nain, a tam deuh cu an tha a thu. Cu a tha a thumi lak ah a thu deuhmi an um. Cu  a tha a thu deuhmi cu "Pathian a thei ngang i, a hlimmi pawl" khi an si khun hawi. Hmangaih rawng bawl an ti; a tul an ti. Riantuan lo in an rak um hi a tam taktak. Cucaah India cozah nih Development tangka tawr le cheng in kum 30-40 chung a a vorh bak in a vorh hna i, cu lio ah rum manh tuk ding a si nain, an tha a thut caah an rum hnga tluk an rum lo. An thawn hnga tluk an thawng lo. An si hnga tluk an si lo.

Mizoram ah hawi tha tampi ka ngei i, Mizo ka hawipa nih a chimmi cu, "Mizoram kan tha a thut dan cu a mak taktak. Dum tuahnak caah tangka loan kan cawi le banhla kha a hram in cing lo i, zoh ding ah a kung kan cin. Dum zoh tu nih an zoh i a hring ko. An kalni thaizing cun a uai i a thi dih a ti. Camdur Project cu cozah nih leikuang tuah ding a ti le tangka tam taktak a chuak. Leikuang pakhat hmanh tuah lo i, leikuang dang facang thatha kha hman an thlak le, Camdur Project facang a si tiah India cozah kha an hmuhsak hna le India cozah nih an theihnak ahcun Camdur Project hi facang tam tuk a chuak cang le Mizoram cu facang kuat hau ti lai lo tiah an ti le kan car ko..." tiah cat lo in a rak chim (A si le si lo cu thei ve hlah). Cu nih a langhtermi cu Mizo hi zeitluk in dah an tha a rak tlawm timi a si (Laimi zong hi a tu hi kan tha a thu tuk ve cang le Mizoram minung tu hi rian an tuan tuk ve cang ti a si).

Mizo le Laimi nih hin Democracy hi ningcang lo in kan hman rua tiah ka ruat. Thanchonak (development) le Loan (tangka cawimi) hi kan hmuh ning le kan hman ning a dik lo. Democracy hi a silo ning in kan hman i kan kalpi tiah ka ruat. Zeicatiah democracy nih ram thanchonak a van chuahpimi hi awl zang tuk in, tangka hmuh kan duh. Ka hmuhmi zong khawng lo in awlzang tuk in kan hman. Hmailei caah khua thuk deuh le fak deuh le sau deuh in kan ruat lo. Thanchonak tangka hi a dih kho lo ding in kan ruah. Mizo pawl Kokek Sualnak a simi "thathutnak" nih Lairam zong a kan tlak ve i, a tu hi Mizo nakin kan thathut a zual deuh cang ti a si. Hi thathut hi tih a nung taktakmi Kokek Sualnak a si. Bible zong nih thathut a thatlonak tam tuk a kan chimh. 

Mizo i an Original Sin a dang pakhat cu, "Midang nak in sang le tha" in an i hmuhmi khi a si. Ngaikuang nih ka umnak li lian timi khi an si ve ko. An unau Laimi zong hi a rak kan nihsawh tuk. "Ek a nam deuhmi an hmuh hmanh ah, Burma ek" tiah an rak kan ti. "Pawih ho" tiah an rak kan ti. Aizawl khi London changtu ah an ruah. A tam deuh cu Mizoram nak ram tha khi vawlei ah a um ve ti khi an ruat kho lo. An theihhngalh (knowledge) a rak tlawm ngaingai i, cucaaah an ram khi "Zawl ngei le thupuan" nih an buai taktak hna. Zumh lo ding zong an i zumh. Zumh ding zong an zum lo. An hmuh khawhmi vawlei khi a rak bi taktak ve. Nihcuahei ah Tio le Tipi, Nitlaklei ah Vairengte le Goliship tiang bak cu an rak hmu kho tuk lo i, an mawh lo. An van a rak bi tuk. An thlam kauhter deuh a hau ve cang.

Laimi kan kokek sualnak dang zeidah a um rih? Laimi sualnak sal ah mi tambik a kan phaktertu kan Kokek Sualnak dan zeidah a um rih? Kan zoh ve rih lai. 

Laimi kan kokek sualnak cu "Zuu kan ram tukmi hi a si." Zu nih cun Laimi a kan hloh thluahmah ko. Laitlang ah zuu nih a kan buai taktak. Thantlang le Hakha hrawng cu "Zuu a dingmi cu an tar kho ti lo" ti a si. Ziah tiah cun "An no lio tein zuu nih a thah hna le kum no tete in an thi lengmang ti a si."

Kan pipu chan in "zuu din hi Laimi kan Original Sin a si. Krihfa kan si an ti hnu zong ah kan thlah kho ti lo. Lairam lawng ah kan ri lo. Kalaymyo, Mandalay le Yangon tiang zongah kan ri ko. Laimi kan kalnak paoh ah "zuu nih a kan dawi." Malayis kan kal zong ah zuu nih a kan buai. Europe zongah a kan buai. Australia zong ah a kan buai. USA ahcun a kan buai chinchin. Riantuanlo in zuu a camhmi an tam tuk cang. Nupi fate he aa thenmi zong an tam tuk cang. Mah le mah aa thatmi zong an tlawm ti lo. Motor accident thi zong kan tlawm ti lo. Thawngtla cu theih cawk hmanh an si ti lo.

Laimi zeitluk in dah zuu kan din? Kan cozah riantuan tampi zong zuu nih a hrawhmi an tlawm ti lo. Fimchimtu Saya tam tuk hi zuu a camhmi an si. Zeitindah fim an chimhmi siangngakchia cu an that khawh lai? Kan mirum tampi zuu he aa zimi an tam tuk. Motor driver le motor cycle mawngmi zuri mi ruang ah minung zeizat dah kan nunnak a liam cang? Kan mifim cathiam cheukhat cu zuu van ti ahcun, "careuh" tluk a simi an um. Politician cheukhat cu zuu an din pin ah zuu an tanh rih. Ningzak thil taktak a si.  Zeitindah ram hruaitu hmanh mawng chepchup in an um ahcun zeitin dah ram cu a thancho khawh ti lai? 

Cucaah Laimi a daw i, Lairam a tanhmi nih cun, zuu a din awk a si lo. Zudingmi politician cu zeitluk a fim le a zaat zong ah Laimi nih thimfung (vote) pek bak lo ding a si. Zeicatiah Laimi a kan hlotu le sunghbau tambik a kan petu hi zuu a si.

Evangelist le pastor cheukhat zong zuding an um ti a si. Cucu ningzak thil a si. Kan miphun caah ningzak thil taktak a si. Zuu in a khatmi biaknak hruaitu nih cun zeitindah mipi cu thlarau cun an khahter khawh rua hna hnga? Palik ralkap cu chim hau lo. An ding lawlaw. Palik le ralkap piangthar cu an tlawm ngaingai lai.

Laimi kan Origainal Sin a simi zudin hi kan miphun nih kan teilo ahcun Limi cu hi hnu kum 300 ahcun kan ci a mit kho. Hi kan Original Sin hi kan tei lo ahcun, Lairam khi Bible nih a huat taktakmi thathumi an tawr te lai. Cathiam lo an tawr te lai. Chimh khawhlomi le riantuan huamlomi an tawr te lai. Tangka hman le an duh tung lai i, Lairam ah buainak a phunphun a chuak te lai. Firtleinak a karh lai. Drug a karh lai. Nu aa zuarmi an um te lai. Damiah taih a um lai. Nuva buainak a karh lai i, nuva tang thennnak a karh lai. Cu tikah telefa vaivuanmi an tam chinchin lai. Zudin a karh deuh ve lai. Riantuan an huam lo tik ah, kan sifah a zual lai. Cu tik ah, tangka chuh le vuakden a karh lai. Thilri fir a karh lai. Bank bauh tiang a karh lai. A hnu bik ah mithah lainawn le mahthahnak tampi a chuak te khomi a si.

Cucaah unau ruah a herh. Laimi kan Kokek Sualnak nganbik pahnih cu na fiang ko cang lai. Pakhatnak cu "Mah khua, mah tlang, mah peng, mah holh" timi mah pengtlang tanh tuknak lungput le zudin kan hman tukmi hi an si. Hi thil pahnih hi Laimi Krihfa tampi zong kan luat kho rih lo. Hi Kokek Sualnak pahnih in kan luat dih hlan cu, Lairam hi a thancho hnga tluk a thangcho kho ti lai lo!





Thursday, September 5, 2019

"Kal Lung" Umlonak Ding Caah Tuah A Herhmi Thil

USA ka phak hnu ah, Laimi chung ah kal lung (kidney stone) ummi tam ngai ka hmuh cang hna. "Ka kal ah lung a rak um i, a mah tein a chuak" a timi zong an tlawm ti lo. "Malayisa ka um lio ah ka kal ah lung a rak um bal" tiah a timi zong an tlawm ti lo. Kal lung hi a mah tein a chuakmi a um. A cheu cu a leng in "laser" in an khuai. A cheu cu kal lung khuainak sobul in an tuk i a leng in an khuai. A cheu cu hlai i lak a hau.

A cheu cu caan saupi tiang fah an thei lo. A cheu cu a um ka tein fah an thei. India pa pakhat cu a kal ahcun lung tam taktak an lak piak. Cucu a rak nung ko. Cu zatzat a um tiang hi, midang bantuk in a nung ve le a dam ve ko.

2015 ah Tuluk ram Zhejiang Province ummi, Dongyang People's Hospital i doctors nih, mizaw pa "Mr. He" timi pa kal in, kal lung 420 an lak piak. Hi pa hi a hlan zong ah an rak lak piak cang ti a si. A paw a fak i CT Scan in an zoh tik ah, a kal hi lung a khah bak in a khat ti a si.

Mr. He nih a kal chung in an chuahmi lung plastic in aa putmi
Kal lung umnak a ruang bik cu "calcium oxalate" timi calcium dat a tam tuk caah a si. Cun taksa ah tii a tlawm tuk caah a si ti a si, Ti hnawmtam din ruang le zeidang tampi ruang zongah a chuak khomi a si. A ruang bik cu tii din tlawm tuk hi a si an ti. USA hmanh ah, hi tluk in tii an ding le an tii a thianghlim nain, kum fatin kal lung a ngei tharmi hi 200,000 lengmang an um ti a si.

Cucaah kan kal i lung umlonak ding caah, man fak lo le man din tein tuah khawhmi tete a rak um ko. Cucu tuah ahcun kal ah lung um hi a har deuh. Ngandamnak aa dan cio caah, hihi na tuah ahcun na kal ah lung a um bak lai lo timi cu a si lo. A sinain na tuah ahcun kal lung um a har deuh tinak a si.

Voi tampi cu, minung nih eidin zia kan thiam lo caah le ngandamnak he aa tlak in kan eidin lo caah, Pathian nih dawh le tha tein a kan sermi kan taksa hi, rawk a zaat hlan ah aa rawk i, thih a zaat hlan ah a thimi zong tampi kan um tawn ko. Cucaah kan eidin tikah, ngandamnak ruat bu tein ei a herh.

Kal lung a um tik ah, a fah tuk caah taksa zong zawt khawh a si. Paw a fak. Atu le tu an zun a chuak. A zun le an zung kho fawn lo. A caan ahcun zun ah hnai a um. Zun zun khawh lo ahcun taksa a phing kho. Tha tein zoh lo ahcun thih khawh a si. Dam ko hmanh ah, a zual tuk ahcun kal rawk khawh a si. Voi khat a um cang hnu ahcun um than khawh lengmang a si. Cucaah a voikhatnak tein um lo ding tein i ralrin le zuam a herh. Tih a nung ngaingaimi a si caah, ngeih lo ding in a hlankan in ralrin a herh.

Kal ah lung a um ning hi khuaruahhar ngai a si. Minung nih kan dinmi tii le haang pawl vialte i a ummi dat pawl kha, kal nih tha tein a hman khawh lo tik le zun ah a lanh khawh lo tik ah, duhsah tein kal ah aa khawng i, a hnu ah lung ah aa cangmi a si. Kal ah lung a um tikah, an zun an zun tik ah zun a sen. Zun tik ah chiatha a fak. Kal a fah caah keng a fah chih. Tak a sa i, zawt phun in an um.

Doctors nih kal in an charmi lung pawl

Kal ah lung a um lo nak ding caah a tanglei thil hna hi tuah chung a herh.

1. Tii tampi in din ding

Laimi hi ti hal lawng ah ti din kan hmang. Hihi thil pawi ngai a si. Minung taksa i cheuthum cheuhnih hi tii a si. Tii tampi din lo ahcun zun a chuak ding a um ti lo. A chuah lo ahcun kan eidinmi ti le rawl lak in, nengnawi kha a ne ah an tla kho i, a hnu ah lung ah ah aa cang kho. Upa pakhat nih nikhat ah tii hi hrai 8-10 nan din lai ti a si. Kal ah lung a ummi hna hi, nikhat ah tii hrai 8-10 nak tlawm a dingmi an si ti a si. Laimi hi cu hrai 3-4 hmanh hi kan ding hna lo.

2. A almi tlawm deuh in ei a hau

Cite le a almi nih hin, minung taksa chung ah tii a zorter caah, zun a tlawmter khawh i, kal ah lung um ding kha a lam a fawiter deuh. Cucaah a al tukmi thil sum a herh. A almi ei ahcun tiihang tam deuh din piak a herh. Laimi hi cite kan ei tuk,, Ngapih te hna zong hi kal lung umter khotu an si.

3. Sa tlawm deuh in ei ding

Anhringso ah a ummi "sa-dat" (protein) pawl cu minung kan taksa caah chiatnak a chuahpi lo nain, kan eimi 'sa' paohpaoh ah a ummi sa-dat (protain) nih cun, Zun Acid (Urine Acid) a kaiter deuh caah, kal ah lung um ding hi lam a tamter deuh ti a si.

4. Vitamin C tlawm deuh in ei ding

2013 ah mifimmi nih an hlathlaimi in an hmuhmi cu, anhringso le thei ah a ummi Vitamin C nih cun, minung kal ah lung umnak ding hi a chuahter lo nain, Vitamin C aiawh ah ser chawmmi Vitamin C pawl nih cun, kal ah lung umnak ding hi, a lam a tamter deuh tiah an ti.

5. Simum ei tik ah cip tein khai ding

A cheu kal riantuannak a caklomi cu simum ei tik ah, cip tein rian le khai ding a si an ti. Zeicatiah simum tete kha ti kho lo in, kal ah a tang i a benh kho tiah sibawi tampi nih an ruah.

-------------------------------------------------------

Zohchihmi ca

Kidney Stones
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/kidney-stones/symptoms-causes/syc-20355755


Tuesday, September 3, 2019

Mahthahnak A Karh

"Mahthahnak" timi hi Mirang holh in suicide timi a si. Minung a mah le mah aa thatmi tinak a si. Kum fatin tein minung 800,000 tluk hi, a phunphun tein an mah tein an i that ti a si. Second 40 chung ah minung pakhat nih mahthahnak an tuah ti a si. Vawleicung minung tambik thihnak a ruang hi, an zoh tik ah mahthahnak in a thimi hi a tam bik an si tiah an ti.

Hi a thatmi chung ah hin, mino kum 15-29 kar hi a tam bik an si. A ruang pakhatkhat ruang ah, hi mino pawl hi fawi tein an i that ko ti a si. A liamcia kum 20 lio ahcun, USA ah mahthahnak hi a tlawm ngai nain, a karh chin lengmang i 25% bak a karh cang ti a si. A liamcia kum 10 chung tu ahcun, kum 10-17 kar hi aa thatmi hi tihnung taktak in a karh ti a si. Hi kum 10 chung ahcun aa thatmi hi an karh tuk caah, 70% in a karh tiah an ti.

Khuaruahhar ngai a simi cu, Lairam kan um lio ah mahthahnak a tuahmi ka thei setsai bal hna lo. Asinain Malaysia le USA kan phak hnu ahcun, Laimi mahthahnak a tuahmi an tlawm ti lo. Cucaah USA ummi Laimi zong ralrin kan herh. A ruang tampi um khomi lakah, nunnak ah kan lungre a theih i kan nunnak aa tet tuk caah a si khomi a si.

USA ah hin, nikhat ah minung 121 mahthahnak in an thi i, pa hi 93 an si. Mirang pa hi aa thatmi an tam khun ti a si. 2007 in 2015 kar ah hin, USA ah nu aa thatmi hi a let (2) in an karh ti a si. Kum 8-25 karlak minung hi, 8.8% hi mah tein an i that ti a si.

Mah thahnak hi a ruang tampi a um i, aa thatmi lak i 32% cu lungthin damlonak (depression) ruangah a si an ti. Depression hi theih a har tuk caah, thlawp mah lo le thlawp awk thalo in an um i, a donghnak ah an i that tawn ti a si. Chiatha khat aa ummi hna i thahnawnnak zong hi, a let (4) bak in a karh i, ralkap pension hi nikhat ah minung 20 tluk hi, USA ah an i that ti a si. Ral ram ah harnak an tonmi le an ram an kir tik ah, harnak an tonmi a tam tuk caah an celh ti lo i, an i thahnak a si tiah an ti.

Vawleicung ah mahthahnak a tam bik nak ram cu, (1) Lithunia; (2) Russia; (3) Guyana; (4) South Korea le (5) Belarus an si. Khuaruahhar ngai a simi cu  Lithunia, Russia, Belarus hna hi hlanlio Soviet Union timi USSR kha an an si. South Korea zong hi, an ram a thancho hnu in aa thatmi an tam chin lengmang nak a si i, mahthahnak le sehlei thanchonak hi aa peh ko tiah mifim pawl nih an ti.

A cunglei ram (5) hna hi mahthahnak a sannak bik ram an si nain, tambik aa thatmi ram cu an si lem lo. 2019 cazin ning in zoh tikah, mahthahnak tambik a tuahmi ram (7) hna le aa thatmi zat cu hi tin a si. Hihi World Popuation Review ah zoh khawh a si.

  Ram Min          Aa thatmi milu

1. India               220,481
2. Tuluk              138,482
3. Russia               45,178
4. Japan                23,532
5. Nigeria             18,608
6. Brazil               13,616
7. South Korea     13,765

Korea ka hawipa nih a rak chim i, "Korea cu nupi fate cawm khawhlo hna hi kan tih tuk le rian hna an van phuah hna i, an lungre a theih nawn ahcun chungkhar pa bik hi mahthahnak tuah an hmang ee" tiah a rak ti bal. Pam le harsat zong ah aa thatmi an tam ngai ti a si. Japan zong hi an ram ah mahthahnak a tam. Hihi an ram ah technology a san tukmi, nunning a san tukmi le a cheu cu hawikawmhnak (social) ruang ah a si an ti.

Mah thahnak hi a ruang tampi a um i, a cheu cu lungthin damlonak ruangah a si bik. A cheu cu mi nih serhsat (bully) an celh lo ruangah a si. A cheu cu harnak le damlonak an ton caah an celh ti lo i an i that. A cheu cu sifah ruang ah a si. A cheu cu zudin saei ruangah a si. A cheu cu ritnak sii tongh ruangah a si. A cheu cu ngaknu tlangval i co lo ruang hna ah a si. USA ah tleirawl pawl tambik thahnak a ruang pakhat cu, "bully" timi ruangah a si an ti. A cheu cu ngaknu tlangval i duh tuk ruang le i colo ruangte hna ah an i that tawn hna ti a si.

Mah thahnak hi vawleicung khuazakip ah a zor lei phek siloin a karh lei phek a si. A ruang bik cu theih khawh a si lo. Ram rum zong ah tampi a chuak i ram sifak zong ah a tlawmte ko. Nitlaklei ah mahthahnak a san cemnak ram cu, Belgium a si i, minung 100,000 ah 20.7 an i that ti a si. Cu ram hna cu ram rum ngai le a nung kho ngaimi ram an si ko. Cucaah mahthahnak hi ram a nuamh le naumhlo he zong aa pehtlai lo tiah ruah a si.

Tahchunhnak ah, "vawleicung ah aa nuam bikmi ram kan si" tiah aa timi Bhutan cu mahthahnak hi a rak sang ngai ve ko. Minung 100,000 ah 11.4 an i that ti a si. Hi ram hi, a buaktlak in Gross National Happiness (GNP) a sang cemmi ram a si.

Mahthahnak hi, ram sifah le har he zong aa pehtlai lem lo ti a si than. Vawleicung ah ral aa tu bikmi ram pakhat Afghanistan ram cu minung 100,000 ah 4.7% lawng mah tein aa thatmi an si. Iraq cu 3% lawng an i that Syria cu 1.9% lawng an i that. Cucu khuaruahhar ngai a si tiah mifim nih an ti. Hi ram thum i aa thatmi hna hi, lungthin zawtnak ruangah maw a si? Damlo ruang ah dah a si timi cu a fiang lo. Ram tampi ahcun lungthin damlo ruang le zawtfah tuk caah mahthahnak an tuah bik ti a si.

Laimi zong hi, kan tuanbia zoh tikah Lairam ahcun ka si a fak i, kan harsa tuk ko nain mahthahnak hi a tlawm taktak. Ralkap cozah chiakha tang hmanh ah mahthahnak hi a tuahmi an um set lo. Asinain nihin ni ahcun Laitlang le Yangon tibantuk ah a ummi Laimi chungah mahthahnak hi a tam deuh chin lengmang cang.

Cun Malaysia kan van kal i, mahthahnak zong a karh deuh pin ah mithah lainawn zong a karh deuh ngai. Ram thumnak US, Europe, Australia le a dang ram tam nawn ah, Laimi zong mahthahnak in a thimi an tlawm ti lo. Laitlang le Kawlram nakin a let 10 in a tam deuh lai tiah ka ruat.

Cu lak zong ahcun, Laimi minotete aa thatmi an tam chin lengmang cang. Naite ah mi pakhat nih a chim i, "Laimi mino keimah le keimah thah ka tim" a timi minung 20 tluk nih an chimmi bia ka theih tiah a ti. Cucu ruah ah, thil pakhatkhat cu ramdang Laimi kan sining ah, aa palhmi a um ko. Kan kalning a diklomi a um ko rua tiah ka ruat. Zei dah kan baumi a si? Zeidah kan tlolhmi a si timi ruah lo awk a tha ti lo. A tu naite zong ah khua pakhat ah, Laimi mahhthahnak in kan thi than ko.

Cucaah Laimi hi zeica dah ramdang ah aa thatmi kan tam chin lengmang hnga timi hi, Laimi chanthar mino deuh nih hlathlainak tuah a herh ko cang. Hruaitu te zong nih ramdang Laimi kan buaimi zeidah a si timi hi biatak tein ruah le tuak kan herh. Kan buainak (piahtana) ngan bik hi zei dah a si? Pathian kan theihlo ruangah a si maw? Zudin ruang ah a si maw? Tangka ruang ah a si maw? Nuleva lunghmuh thiamlo ruangah a si maw? Fale ruang hna a si maw? Laitlang lei chungkhar ruang hna a si maw?" timi kap tampi in ruah le zoh a herh.

A cheu Lairam chungkhar cu, ramdang ummi hi "khingrihnak" tam tuk an pek hna i, hi zong hi Lailei chungkhar nih kan i ralrin a herh taktak cang. Ramdang ummi kan fale an tlamtling maw tling lo timi zong ruat lo in, tangka cah thlawrh in cah i nuva buai lak tuahmi chungkhar zong kan tam tuk. Hihi Lailei nulepa le ulenau nih ralrin a herh cang. Laimi hi kan chungkhar buainak (problem) a tam tuk. Hihi kan miphun caah khingrihngak zong tampi a chuahter cang. 

 US lawng silo in, Laitlang le Yangon zongah Laimi mahthahnak a tuahmi kan tam deuh chin lengmangmi zong biatak tein ruah le hlathlai le a phi kawl a herh cang. Voi tampi cu lungsi hnangamnak a  umlo caah caah mahthahnak hna hi hi a chuakmi a si. Cucaah chaw le innlo thanchonak nih lungsi hnangamnak a chuahpi kho lo timi fian a herh bak cang.

Minung cu kan i lo cio lo. Kan piahtana zong aa lo cio lai lo. Mahthahnak tuah tik zongah a ruang aa lo cio lai lo. Asinain a tam bik cu "lungthin nuamhlonak" ruang deuh ah a si caah, Laimi mi tampi an i thahnak a hram kan theih khawh ahcun Laimi tam deuh kan him kho men. Cucaah kan khua, kan

--------------------------

Zohchihmi ca

1. Suicide Rate By Country 2019
 http://worldpopulationreview.com/countries/suicide-rate-by-country/





Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....