Yangon Khuathar le Hakha Khuathar Sersiammi Epchunnak

Chin State le Yangon Taing cu epchun awk a tha mi a si theng lo. Hakha le Yangon zong epchun awk a tha mi a si theng lo. Hmunrawn le tlangcung epchun awk a tha lo. Hakha fingtlang le Yangon hmunrawn leitit thatnak le tiva dawhdawh epchun awk an tha lo.

Asinain thil kan tuah tik ah, kan tuah duhmi timhlamhnak (planning) hi tha tein ngeihnak ahcun, epchun khawh a si ko. Naite ah Yangon Khuathar (New Yangon City) tlaknak kong an van timhlamh tikah, timhlamhnak (planning) a hei that tuk ning khuaruahhar a si.

Hakha Khuathar an tlak tik ah, vawlei minh chawng zong a si caah, an i hnawhnam caah a si ko lai timi zong ruahthiam a si ko bu ah, khuathar an tlaknak ah timhlamhnak an ngeihmi a that lo tuk ning khuaruahhar a si. Lam an tuahmi le khua pungsan an suaimi hrimhrim a dik lo. A tha lo. Aa dawh lo. Dawh deuh le tha deuh in khuathar ser khawh dingmi kha, dawh lo ngai le tha lo ngai in, khualak lamsul an tuah. Innhmun an cheu. Lam phei dingmi an chohter. A lang in zoh ahcun aa dawh ngai nain, a hmun in cun um nuam lo ngai ah an ser.

Hakha cu Laimi kan khualipi a si tik ah, dawh le tha tein um ve seh timi cu kan duh dih cio. Abik in Hakha ummi khuami hna nih duh khun ding le saduhthah khun ding a si. Pu Thla Hre USA a rat lio ah, Hakha town planning kong a kan chimh i, tha a rak nuam tuk. A chim ning bantuk in thil a tlamtling kho rua lo. Cu zong cu Kawlram cozah tang riantuan a si caah, an cawl khawh lo bia zong a si kho ve.

Khuathar tlak timi hi, a hmun ding a si caah a biapi taktak. Cucaah caan dongh tiang hmun ding in timhlamhnak (planning) ngeih a herh. Lamsul kong ah, thingram kong ah, ti le mei kong ah, innkang meitet kong ah, kokek rawhralnak tonnak le i runvennak kong ah, tuaktan cikcek in khuathar ser hi a herh taktak. A tu kum zabu 21 nak ah, kum zabu 18 bantuk thluak kha ngeih ding a si ti lo. Mah zawn lawng ruahnak in, khua zong ser lo a herh. Hmailei caan dongh ca tiang, kan techin fapar chan tampi tiang ca in khuakhan le khua sersiam a herh.

Hakha khuathar an ser tik ah, Chin State cozah nih khua sernak timhlamhnak (town planning) an ngeih ning a rak tha lo ngai timi hi, khua an van tlak hnu lawng ah, fiang pup in a lang. Hihi Chin State cozah riantuantu daithlan maw a si? Company nih duhpaoh in lam an tuah ca dah a si? Hakha khuanu khuapa nih teh ruahnak chim khawhnak an rak ngei ve hnga maw timi ruah awk tampi a um

A tu Yangon khuathar sernak timhlamhnak (town planning) an suai tik ah a tanglei map bantuk in tha tein an sersiam hmasat hnu ah, khua tlak ding an timh. Khua hi voi hnih tlak in kum tam nawn hlat in, tlak ding in an suai.

1. Phase One : Hlaing River le Pun-Hlaing River karlak ah tlak ding in an timh.
2. Phase Two:  Hlaing River le Pun Hliang River le Tuante Canal timi tilam karlak ah a si lai.


Sianginn, sizung, sehzung, meihhmittu zung, cozah zung phunphun, palik le market tiang in, tling taktak in an suai hmasat. Pungsan dawh tein le lamsul dawh tein, simanking thatha a phunphun an suai. Minung a hei karh te dingmi zong tuaktak chih viar in, khuathar tlak an timh.

Khuathar an tlakmi ah 2025 ahcun minung 750,000 an um lai i, inn 163,000 a hau lai. 2050 ahcun 1.2 million an um lai ti a si. 2050 ahcun caan tling riantuanmi 900,000 an um lai ti a si. Khua a kau hi 2025 ahcun 24 square KM a kau lai i, 2030 ahcun 44 sq km a si lai i, 2050 ahcun 90 sq km a phan lai ti a si. 

Yangon Khuathar Phase One le Phase Two hmunhma

 Yangon khuathar an tlak tikah, hmailei kum 10 in kum 30 ca khi a tlawm bik ah an tuaktan chung. Atu an tlak thar dingmi khua hi Phase 1 an ti. Hi hnu kum 30 leng ah Phase 2 tlak than ding tiang in, khua an hei ruat chung. Hi hnu a ra laimi kum 30 ca khi, vawlei le hmunhma an timhlamh chung cang. Chan thar ahcun khuathar tlak tikah, hi ti ning tein tlak ding a si.

Cu lio ah, Hakha khuathar cu a tla-cawp bak in tlak a si. Cucu thil pawi taktak a si. Hakha zong tlangcung khua a si i, Yangon bantuk rem cu suai khawh a si lai lo nain, a mah le sining hawih tein dawh te le tha tein suai khawh a si ve ko. Hakha hi hmunhma a rem. Khuathar timhlamhnak (town planning) tha tein suai ahcun, vawleicung khuadawh bik minthang ah aa chuah kho ve mi a si. Cucu kan Chin State cozah nih an tlolh bak.

Tuanvo ngeitu hna nih, biatak thlak lo in le a fawizannak in rian an tuan caah maw a si? Cozah nih "town planning an ngeihlo ca hrimhrim maw a si? Company nih duhpoh in rian an tuan ca maw a si? Ziknawh a um bia maw a si? Khuanu khuapa duhlo ruang dah a si? Asiloah "Hakha town planning committee santlaih lo dah a si?" Khua dawh ngai tein tlak khawh ding a si ko nain, dawh lo ngai le nuam lo ngain an tlakmi cu a pawi taktak a si. 

Yangon Khuathar Phase One

Hakha khuathar kan tlak ning le Yangon khuathar an tlak ning cu, van le vawlei in cozah timhlamhning aa thlau. Hakha cu "a si thiamnak" (phit-ta-lu) bak in a kan tlak piak. Hihi ruah ah, Kawl cozah maw maw a si? Chin State cozah mawh dah a si? Asiloah mipi kan mawh dah a si?

Atu zong ah, Laimi cheukhat nih zan hna ah inn an sak ti a si. Cozah nih le ningcang tein kal lo. Mipi nih le ningcang tein kal lo. Hi ti ngai tein Hakha khua kan tlak ahcunn, hi hnu kum 50-100 ahcun Hakha khua cu a zoh a chia ngaingai te lai. Remh awk thalo in a um te lai.

Cucaah Yangon khuathar an tlakmi pungsan le thil sining zohchun in, Chin State cozah zong nih, kan mah le kan fingtlang le vawlei sining he aa tlak ning hawih in, "Town planning" tha tein suai le khuatlak hi, an hman ve a herh. Hakha khuathar an tlak bantuk in, ningcang lo taktak in khua tlak hi, Chin State cozah nih an hmanlonak ding a herh taktak. Kan Lairam fingtlang le hmunhma he aa tlaknak tein, tha deuh le dawh deuh tein, kum thawng tampi tuak bu tein, Chin State cozah nih khua an tlak ding hi, a biapi taktak ko.

Coronavirus Khamnak Si An Ser Kho Cang Maw?

Medical doctor cu ka si lo nain, si kong le ngandamnak kong hi ca tampi ka rel ve tawn. Dr. Hmuh Thang tialmi cauk le Kawlram doctors pawl tialmi ngandamnak cauk zong tampi ka ngei. Bible zong ah, zawtnak le si phunphun kong hi, a um ve. Science kong zong a um ve. Cucaah pastor ka tuan ko nain, kan minung hawi caah thil tha dingmi hlathlai le a kong theih le catial hi ka huammi te a si.

Nihin ah, ka u fapa a thi. A ruak kan vui. Ruak thlah kan lawi pah ah, kan Khrihfa upa nih "social media" ah "coronavirus rungrul kham khawhnak kakuaise (vaccine) an ser khawh cang an timi cu a si maw?" tiah a ka hal. "Ka lehmi cu, an ser kho rih lo. An ser cuahmah lio a si i, a tha lai maw, tha lo timi cu theih khawh a si rih lo" tiah ka leh. Cucu biatak a si i, a dikmi zong a si.

Coronavirus kong ah, bia a diklomi tampi a chuak. Tuluk nih "biological weapon" an sermi a si ti te hna a si. Cu zong cu a diklomi thil a si men lai. Cun "USA le Israel thohhlanzi nih Tuluk cozah nih an sermi rungrul a si i, an thlah sual caah a si, tiah an ti" mi te hna hi zumh awk tlakmki thil an si lo. Cu zong cu a dik bak lo mi a si men lai. Social media ah an ruahnak bak in an tialmi a si.

Tuluk cozah zong nih, "Hi rungrul hi, Wuhan khua i an tuahmi War Game ah American ralkap a rami nih a kan thlah hnawhmi a si kho. A si kho taktak mi a si" tiah a si khawhnak a chim ve. Cucaah Washington DC i Tuluk palaizung an palai zong US cozah nih an auh i, lungtlinlonak bia an ruah.

Hi rungrul hi, WHO le CDC hna nih cun, "biological weapons" in an ruat hrimhrim lo. Hi hna chimmi hi ngandamnak lei le rungrul kong ahcun a dik cem zungzal i, an mah chimmi hi kan pawm ahcun a tha bik a si.

Zeicatiah hi rungrul hi, vawleicungah a um bal rih lo mi, nai December lawng in a chuakmi virus pakhat a si. Dr. Li Wenliang timi "ophthalmologist" nih SARS he aa lomi zawtnak rungrul thar in a zawmi pasarih an um tiah ca a rak tialmi in aa thawk i, a mah zong cu, tihphannak ca na tial timi ruangah an rak tlaih. Tuluk cozah hi an pawi taktak ve.

Covid-19 rungrul hi, "Flu le pneumonia" he aa lomi a si ko. A fah tuk ca tu khan minung an thih tuknak a si. Upa le tar deuh caah tih a nung khun. Israel scientist Prof. Shy Arkin nih a timi cu, "Hi Coronavirus rungrul thar hi, 2002-03 i a rak chuakmi SARS he 80% an i khat. Hi rungrul nih hin, cuap-thahri ah zawtnak a dinmi a chuahter. Asinain upa caah cun tihnung a si" tiah a ti. A tu vawleicungpumpi a thimi tam deuh hi, tar le upa deuh an si hna.

Cun coronavirus hi "piat le daidim ei ah a dam" ti te hna an tial. Nihin ni ah Convid-19 rungrul hi, cozah sermi zei si hmanh nih a that kho rih lo. Antibiotic timi rungrul thahnak sii an ser ciami paohpaoh nih cun a that kho rih lo. Cucah piat le daidim tibabntuk, anhringso menmen nih thah khawh dingmi rungrul a si lo. Kan ngakchiat lio ah, "Mitfah ah buri hri khih a tha" tiah an rak ti le upa ngakchia I, buri hri an rak i khih hna. Cubantuk ceu cu a si. Ka rak i khih duh lo. A ruang cu, "buri hri le mitfah aa pehtlaihnak ka hmuh khawh lo caah a si." Vawleicung ah hin, zumh ding thil a um i, zumh lo ding thil an um ve.

Hlan lio ah, Africa ummi pa pawl nih an rak zumhmi cu, "HIV a ngeimi nih, pa a kai rihlomi ngaknu thiang ihpi ahcun an dam" tiah an rak zumh. Cu lio ah HIV rungrul hi an rak thei kho rih lo. Minung an ngawr mi tu kha a rak si. Cucaah, ngaknu no tete tam tuk an rak tlaihhrem hna i, cu thil nih zawtnak tam taktak a karhter ti a si. Nitlaklei doctors nih AIDS le HIV rungrul an hmuh hnu le an cawnpiak hna hnu, kum tam tuk hnu lawng ah, cu zumhnak cu an tei men te a si. Nihin ni zong ah khuate ahcun an zumh rih ko ti a si.

Tha tein ruat hmanh u sih law. Hi tluk tihnungmi coronavirus rungrul hna, piat le daidim ei menmen in a dam ahcun, Tuluk cozah le UNO pi hi buai ding a um hnga lo. Hihi piat le daidim zuarmi sipuazi tama pawl nih lih an tawnmi a si hrimhrim lai timi a fiang ko. A rum zong an va rumnak cang hmanh maw theih lo a si. Minung hi, biatak zumhnak in lih zumh hi a fawi deuh ti a si.

A taktak ahcun virus cu a  mah loh in a lo tawnmi rungrul a si. Minung a zawtter sual ahcun kha minun kha eidin, tirawn le si-ai tu in a thawnnter i, a mah thisen tu nih a doh i a tei hnu lawng ah an dam. A doh khawh lo ahcun an thi. Cucu virus umtuning a si. Coronavirus zong hi a mah loh te zong in lo te sehlaw theih lo a si ve ko. Nihin ni tiang tu ahcun loh lei nakin karh lei a panh deuh rih.

Convid-19 rungrul hi, "flu" timi tohkuai zawtnak phunkhat he aa lo. An sining zong aa khat ngai. Asinaina rungrul cite khi aa dang. Cucaah "flu" sawsawh nakin a let (20) a hmual a fak deuh ti a si. Cucaah an zawt tik ah an celh bak lo i, an thih zaunak a si. A cheu cu an thawp manh hna lo. An khua a sik. An cumpi. An taksa a fak. An lu a fak.An hrawm a pit. An tang a fak i, an thi colh ko.

Tohkuai zawtnak hi, kum khat le kum khat hi a ci aa dang kho ti a si. Cucaah runrul kong thiammi han nih, a herh an ti caan paoh ah, vennak sii phunphun an chuah. Tuan deuh ah flu khannak kakuaise cu, hnar chung ronh khawh a rak si nain, a tu cu a tha ti lo ti a si.

Hlan ah "flu" vennak si sawhsawh kha, H1N1 timi "influenza A virus"a rak chuah tikah vennak sii a dang an chuah than. H1N1 zong cu min an sak chawmmi a si. Flu phun khat a si ko. Tu chun Convid-19 tiah min sak tharmi zong hi, flu phun khat a si ve ko. SARS, MERS, H1N1 le a tu CONVID-19 hna hi, phun khat an si i, an cite tu khi aa dangmi an si. Hi rungrul hna hi, an sining aa lo nain an ci aa dang cio.

Vaccine timi khamnak sii chuahnak ding caah, rungrul a um tuning, a sining, a riantuan ning le DNA kha tha tein theih hnu lawng ah, khamnak si hi chuah khawh a si. Phundang in chim ahcun, rungrul i a khuaruah ning le thil a tuaktan ning khi theih a hau. Culoahcun minung nih tei khawh ding a si lo. 

Naite a chuakmi Convid-19 asiloah Coronavirus hi, a chuahnak a nai tuk rih. Hihi zei set te in dah aa thawk timi hi, Tuluk scientist le doctors nih an thei kho rih lo. WHO le American scientist zogn nih an thei kho rih lo. Rungrul a ratnak hram (origin) hi, "an zumhmi" lawng a si rih. An zumhmi zong an i khat fawn hna lo. A cheu nih, "rul' in a si an ti. A cheu nih "saphu" in a si lai an ti. A cheu nih "palak/papalak" in a si lai an ti. A cheu nih nih "nga le tichung chuak saram" an puh. A cheu nih a min chim khawhlomi "sahring zuarnak market" (wet market) bak in a si lai tiah an ruah. Rungrul aa thawk khawhnak hrampi a tam ngai caah, zei set in dah aa thawk timi hi, theih khawh ding cu a si lo men lai.

Cucaah Internet chan ahcun, zawtnak kong ah kong ah, vawleicung pumpi in siseh, Tuluk ram hrimhrim in siseh, a diklomi le a hmanlomi chim hi a tam kho tatkak. A ruang cu social media ruangah a si. Tuluk ram hi internet an hmang kho taktak. Vawleicung internet hmangmi 21% (2.8 billion) hi Tuluk ram ah an um. Ramdangmi pin ah, an mah hrimhrim zong hi, bia hmanlo tial an hmang. Daidim le Piat nih corona a damh timi te hna hi, daidim le piat a ei tukmi an si caah, an phuah cawpmi a si hrimhrim lai tiah ka ruat.

Nihin ni Facebook chan le social media chan ahcun, lih a tam tuk. A hmanlomi tialmi a tam tuk. A ruang cu, editors zong a um lo mi ca, mah ruahnak sawhsawh in tialmi ca kha a tam in a tam tuk. Cucaah cu bantuk a hmanlomi thil, zawndamh biachim a tam tuk caah, WHO riantuantu hna nih cu bantuk thawngzamhnak cu "infodemic" tiah min an sak.

Africa zong ah, EBOLA zawtnak a rak chuah lio ah, lihchim a rak tam taktak. A diklomi tam tuk a rak i tial. Cucaah January ah Tuluk ram ah corona zawtnak a chuah tik ah, WHO hi an thin a rak phang cia. A diklomi thawngzamhnak  a tam tuk lai timi an rak phang. Who nih an tuahmi rian (project) pakhat cu, "EPI_WIN" timi a si. Asullam cu "WHO Information Network for Epidemics" timi a si. Cun zawtnak lei poahpaoh ahcun, US cozah tang ummi CDC (Central Disease Control) timi nih an fianter peng ko. WHO le CDC nih an chimmi paohpaoh hi a hman mi a si i, a dang chimmi paoh hi cu, hna hnih in ngaih ding an si rih. A hmanmi zong aum kho ve nain, a hmanlomi tampi a um kho.

A taktak ahcun, nihin ni tiang ah hin, Convid-19 virus thahnak le khamnak si hi chuah ding in an hlathlai lio lawng a si rih. An hniksak lio lawng a si rih. Zeitik ah dah tha tein an chuah khawh lai timi a fiang rih lo. Tuan zong ah a si kho. A kum zong in a rau kho. WHO nih cun thla 18 a rau rih lai tiah an ti. Hi chung ah minung zeizat remruam dah an zaw te lai? Zeizat dah an thi te lai?

US Pre. Trump nih cun, "Coronavirus khamnak si chuah khawhnak ding hi a naite cang" tiah a ti ko nain, hihi scientist nih cun a hman lo. Zeitik kan chuah khawh lai aa thei rih lo. A rau kho ngai rihmi a si tiah an ti. Scientist chimmi hi a dik ahcun sau ngai an rau kho rih men.

February 22 tiang ah hin, Tuluk rampi chung ah, minung 76,288 an zaw cang i, minung 2,345 an thi cang. Ram 28 ah zawtnak a karh cang. Hi rungrul hi khawika dah a um ti zong theih a si lo. Vawlei ah maw? Tii ah maw? Thli ah maw? Zawndamh bak in kawl i thah a si. Tih a nung taktak.

Nihin April 5, 2020 ahcun vawleicungpumpi ah mizaw 1,226,644 an zaw i, 66560 an thi cang tiah WHO nih an chim. USA ram pumpi ah 311,886 an zaw i, 8,493 an thi cang. Italy hi mithi tambik an si i, 15,362 an thi. A changtu ah Spain a si i 12,412 an thi. A pathumnak ah USA an si. Palinak ah France an si i 7,560 an thi ve cang.

Cu tluk in tih a nungmi rungrul thahnak ding le khamnak ding caah, vawleicung fimnak nih a tlinh rih lo. A tu lio ah, Tuluk, US, Europe le Australia hna nih hin, tihnung taktak a simi CONVID-19 rungrul khamnak le thahnak hi, an i zuam cuahmah lio lawng a si rih. USA zong ah an test cang. Pentagon i scientist pawl nih a thami le tlamtlingmi khamnak sii sernak caah thla 12-18 kar kan rau lai an ti. Israel scientist zong nih an hniksak cang.

A tu tiang ahcun Chloroquine timi raifanh si zong a tha ti a si. Asinain a that ciah le ciah lo hi, hniksaknak lawng a si rih. A tu hi an hmanmi sii paohpaoh hi, hniksaknak (trials) an tuah lio lawng an si rih. Khamnak sii hi, a tu tiang ahcun Covid-19 khamnak sii hi phun (20) an ser i, a tha tiah cohlan taktakmi a um rih lo. Hniksak lio lawng an si rih hna.

Japan ram i "Flu" (tohkuai) thlawpnak caah an hman tawnmi Avigan timi i Fuji Film nih USA ram minung 50 sin ah, an hniksak cang lai ti a si. Japan ram ahcun March thla ah an hniksak cang i a tha tiah ruah a si. USA ah hin sii hi an hniksawn tawn i, USA nih a tha tiah an pawm ahcun vawleicung ramkip ah fawi tein an hman khawh cang lai ti a si.

Sii hi a tha i hman awk a tlak timi cu USA ahcun FDA nih cohlan hmasat a hau. An mah nih an cohlan chung paoh cu "trails" timi deuh lawngte a si rih. Vawleicung i ngandamnak lei le rungrul lei kong a thiammi hna nih, khamnak sii chuahnak ding caah hin, "kum zeimawzat kan rau rih lai" tiah an ti.
-------------------------------------------------------

Zohchihmi Ca

1. Israel Scienst: You're not going to see millions of people die from Covid-19

https://www.timesofisrael.com/israeli-scientist-youre-not-going-to-see-millions-of-people-die-from-covid-19/

COVID-19 Zawtnak In Zeitindah Kan I Ven Lai?

Covid-19 tiah min bunh cangmi Coronavirus zawtnak hi, tohkuai bantuk a si. A zawmi cu, an khua a sik. An cumpi. An hrawm a fak. An taksa a fak. An thaw a pit i, cuticun an nunnak a liam. Vawleipumpi ah 76,000 renglo an zaw cang i, minung 1,120 an thi cang. Sizing doctors zong an thi i, sizung riantuantu 3,000 tluk in an zaw cang lai ti a si.

Hi zawtnak hi tih a nung taktak ko. Micheu nih cun "Tuluk cozah nih an zuat i an thlah sualmi a si" tiah an ti nain, hihi lih an tawnmi a si. Covid-19 rungrul hi "tohkuai le kiktlaih" phun a si. SARS le MERS he aa lomi a si ko. Tih a nun deuh bia tu a si. USA i Central Disease Control (CDC), WHO le Tuluk ram rungrul lei thiammi doctors nih an timi cu, "Convid-19 rungrul hi, rul, papalak, saphu le sahring an zuarnak hmun in aa thawkmi a si" tiah an ti. A zawn ciah cu an thei kho lo.

Hi zawtnak hi,  Tuluk cozah pi hmanh nih an i veng kho ti lo. An i khamh kho ti lo. WHO zong an lungre a thei.  An fimnak le rumnak zong in an doh kho lo. Nihin ni ahcun, Tuluk ram sipuazi zong tampi a tumter cang. Vawleicung sipuazi zong tam ngai a tumter cang ti a si. USA zong an i ralring taktak nain, a zawmi an um pah cang. USA ram zong Airlines hi an sipuazi tam tuk a rawk cang.

Cu tluk in tih a nung i, Tuluk ram sipuazi pi hmanh a tumter khomi zawtnak hi, minung nih i ven awk a har taktak. Zei tluk in i huhphenh le lang lo in i tuam zong ah, mit nih a hmuh khawhlomi rungrul in i ven ding cu, a fawi lo taktak ko. Misawhsawh ca zong ah tih a nung. Zawtnak kong a theimi hna doctors le nurses te ca hrimhrim ah tih a nung khun tuk. Motor, khuachung, innlo, lamsul, tihawr tiang in sii an kah len zong ah, an khen le khen lo zong theih khawh a si lo.

Cu tluk in ven a harmi zawtnak a chuahtertu hi, Tuluk nunphung ah an uar ngaingaimi sa le eidin in a si lai tiah an ruah ko. Cu lak zong ahcun, "rul, palak, saphu le sahring zuarnak market (wet market)" in a si lai tiah CDC zong nih an ti. WHO zong nih an ti. Tuluk ram mifim le doctors tampi zong nih an ti. A ruang cu mah bantuk saram hna ah hin, SARS le MERS zawtnak hrik zong an rak hmuh deuh hna i, a tu COVID-19 zong hi, hi bantuk sahring zuarnak market in aa thawk hrimhrim lai tiah an ti.

Hi bantuk rul, uico, zu le zawng sa phunphai in zawtnak a chuak tiah ruah a si

Cu "a cinmi eidin zuarnak" timi ahcun "tichung ummi saram paoh aa tel. Nga phunphun, cangai, ngaiakuang, cengkawl, lungko le chungchek tiang an i tel. Cun minung zuatmi uico, ar, va, caw, vok, sia le meheh le tuu tiang aa tel. Cun a lawnmi zu, rul, sakuh, sahniar, saphu le khuangbai tiang aa tel. Laimi pakhat nih a timi cu, "Tuluk hi an awr a khu tuk. An eilomi a um lo. Ruaci hmanh an ei" tiah a ti. Zei sa set theng in dah a rat timi tu cu an thei kho lo. 

Hi Tuluk ram nih an tonmi thil sining zoh in, Laimi zong nih kan market i eidin tirawl kan zuarmi hi van ruah deuh rih kan hau ve. Laimi le Tuluk hi kan eidin ning aa lo ngai. 

Hmur huh lo cun market kal ngam a si lo

Tuluk le Laimi nih, kan uar ngaimi sa hna cu "sakuh, sahniar, uico, zawng, vom, va phunphun, ar nungmi, va nungmi, a vakmi zu le thiahlei phunphun, nga phunphun, voksa, cawsa, chungchek, saphu, sakhi le ramsa phunphun, zawng le ngau le vom sa" hna an si. Ram tlawng sa, ngengpi, sazuk, saza, sakhi tibantuk zong kan uar tuk veve hna. Tuluk le bang cu, cakei ruh, vuivun, saihrem ti le ramsa vun phunphai hi an uar khun tuk. Hi hna hi, pumpak zuarmi an si. Cozah nih upadi chiah piak in zuarmi an tlawm. An tonghtham ning an thianghrim lo fawn lo.

Laimi zong hi kan eidinmi ralrin a herh ko. Sacek kan eimi zong hi ngandamnak caah a tha hnga maw timi ruah ngai a hau cang. Tutan coronavirus hi rul, saphu le papalak le sahring an zuarnak market bak in aa thawk lai tiah an ruah. Hlan ah a chuakmi SARS zong an eimi palak (papalak) sa in a si ko an ti. Palak hi bible zong nih "fihnung le ei lo ding" tiah a timi a si (Leviticus 11:19). Bible nih eilo ding a timi sa paohpaoh hi, minung caah ngandamlonak a chuahpitu deuh eidin cu an rak si hrimhrim ko.

 Tuluk ram hi, "va zawtnak" (bird flu) zong in minung zeimawzat an rak thi than. Cu vialte zong cu, an nunphung i an sunhsakmi ramsa le vawlei vakmi sa an ei ruangah an puh ko.

Tuluk hi ka ruahnak bantuk an si lo.An rak i thianhlim tuk ve lo. USA zong ah hin, an eidin dawr pawl hi a tam deuh cu, an hnawmtam ngai. An market zong a thianghlim tuk lo. Leng ah thil zuar an hmang fawn. A tuktak, saruh, saphaw le thingram tuktak in sermi sitama sii an ding ngai fawn. Cucaah an i thlahphawihnak hi a si kho.

Lairam zong hi kan market i sahring kan zuarmi le hnawm kan hlonhmi hi ralrin a herh. Lairam market le eidin dawr pawl hi, video in zoh tik ah an thianghlim lo ngaingai. Tho le thopaw he rawl i cuh bantuk a si caah, thianhlimhnak hi biapi taktak ah chiah a herh. Culoahcun "SARS, MERS le CONVID-19 zawtnak hna kan Lairam ah a tlun sual ahcun kan lo ko lai. Kan miphun harnak tam taktak kan tong kho. Cucaah, tutan i Tuluk nih an tonmi thil sining hi, Lairam caah fim a kan chimtu le ralrin petu siter ahcun a tha ding a si.

Thil sining zoh tik ah, Kawlram le Laimi zong hi kan market thil zuar ning hi, an thianghlim lo ngai. Vawlei ah phah an si ko. Sa zong thianghlim tein fim khawh a si lo. Thopaw le tho he i zit bak a si ko. Cucaah Hakha le Thantlang le a dang Lai khuapi hna i market hi thianghlim deuh tein tuah a herh. Hnawm zong lamhlat deuh ah hlonh le pawngkam zong thiang tein tuah cu a herh taktak ko.

Kan eidin tirawl zuar ning zong hi a tha bik tein kan tuah khawhnak ding hi, dawr ngeitu nih zuam bak a herh. Zawtnask rungrul kai lo ding tein, tein tuah a herh taktak.

Yangon khua lamcung zuarmi sa hna hi thianhlim awk an har

Cozah zong nih tha tein upadi le policy ser le mipi nih zulh ve hrimhrim a herh. Mipi nih an zulh le zulh lo zong tha tein chek a herh. Kan sifah chinchap, minung tlawm chinchap, sizung riantuan ding tlawm chinchap ah, doctors le sizung riantuantu tlawm chinchap, coronavirus bantuk hna, Laitlang ah a chuah sual ahcun, harnak fak taktak kan tong kho. A chuah sual ahcun, kan in rungveng kho bak lai lo timi hi a fiang ko. Tuluk hmanh an i ven khawh lo mi cu, Kawlram le Lairam ah ven awk a har taktak.

 Cucaah, SARS, MERS le COVID-19 zawtnak pawl hi, an ran tuk caah le tih an nun tuk caah, a chuah hlan le kan ton hlan in, a hlankan in mipi zong ralrin kan herh. Kan Lairam hrimhrim ah kan tonnak hnga lo Pathian bochan bu in kan nun zong a herh i, minung leikap in thianhhlimhnak lei zong in heh tiah kan tan cio a herh ko.

COVID-19 zawtnak nih Lairam a kan tlunh suallo nak ding caahcun, hi tin kan i runven a herh:

1. COVID-19 a chuahter khotu tiah ruahmi ramsa le inzuat satil sa hrial an herh.
2. Eidin zuarnak dawr nih tirawl thianghlim tein zuar ding
3. Sathahnak le zuatnak market sa pawl hi an chungah rungrul um maw um lo timi chek ding
4. Hnawmtam ningcang lo in hlonh lo ding
5. Khua in a hlatnak ah hnawm hlonh ding
6. Market hi thiang tein rungrul thahnak sii in tawl tawn ding
7. Sapiat hmang in pumpak kholh tawn le thianhhlimhnak biapi ah chiah ding
8. A zawmi pawng ah um lo ding. A zawmi cu innchung ah tha tein chiah ding
9. Vawlei ah a lawnmi saram le butit khaubawk pawl ei hi hrial ding
10. Thopaw le tho phunphun hi, a thah khawh chung in thah cio ding

Hi tein kan i ven ahcun, Lairam ah zawtnak tampi kan kham khawh ko lai!!

Antarctica Hi Degree 64.9 F A Lin

Nihin ni UN Scientist pawl an buaipi cemmi cu "Global warming" a si. Hi vawleipumpi lumnak nih hin, vawleicung ah khuacaan rawhnak tampi a chuahter. Rilipi tii a thanter i, rilikam khua tampi an rawk cang. Rili cung ummi tikulh ram tampi harnak an tong cuahmah cang. An ram a rawk cuahmah cang. 2050 ahcun rili tikulh ram fatete tam nawn cu, an rawk lai i, hi vawleicung in an lo te lai ti a si. Tuabia lawng ah an um te lai ti a si cang. Ngaihchia taktak a si. 

Antarctica tikhal hi a tu bantuk in a ti thluahmah cang

Tu chun ah khuacaan kong a tuaktantu UNO khuacaan tuaktantu pawl nih an chimmi cu, launak a si. Vawleicung ah a kih biknak timi Antarctica cu a lum tuk i tikhal an ti tuk cang. Antarctica i chaklei a hriannak bik cu February 6 ah, degree 64.9 F (18.3 C) a lin ti a si. Antarctica hi tikhal in a khat zungzalmi a si i, hi tluk in a linh tikah, scientist pawl an khuaruah a har taktak. 

The World Meteorological Organization (WMO) nih nai Ningani ah an timi cu, 2015 March 24, ah Antarctica hi degree 63.5 F (17.5 C) a rak lum bal nain, tu tan hi a sang deuh ving tiah an ti. 

WMO nih an timi cu, "Antarctica nitlak-chaklei a hriannak bik, South America a thlanglei bik a donghnak, hi vawleicung ah a lumnak a kai a rang bikmi a si an ti. A liamciami kum 50 chung ah degree 3 a kai manh ti a si.  

1979 in 2017 karlak ah hin, Antarctica hi tikhal tam tuk a titnak hmun a si i, cu chung ah tikhal hi a let (6) bak a ti ti a si. 

Antarctica hi tluk a lummi hi, a lumnak hmun in thli a rak hran caah a si kho mi a si tiah an ti. Zeisihmanh ah vawleipumpi lumnak ruangah Antarctica cu a lum chin lengmang i, a chung tikhal tlang an tit tuk caah, rili tii zong cu a kaiter i, a chung ah a tlawnglengmi "penguin va hna le tichung saram hna caah nunnak a har chin lengmang cang lai" ti a si.

Antarctica ah researcher pawl nih khua an tlakmi

Vawleipumpi lumnak hi a zual ngaingai cang i, 2020 ah USA Ohio ramkulh hmanh ah, vur hi voi (2) lawng a tla. Cu hmanh ahcun a tlami a pan tuk i, chim phu khi a si tuk lo. USA kum 22 ka um chung ah, 2019 i November le December bantuk a um bal rih lo. 2020 January chungah voikhat lawng vur tlawmte a tla. A pan tuk. Chim tlak a si lo. Nizan le nihin hi vur tlawmpal a tla. Cu lawng cu a si. Khuacaan aa thleng taktak ko. 

Antarctica a kam tikhal tlang cu hi tin an kuaiman dih

Hi tining tein kan vawleicung khuacaan a kal ahcun, 2100 ahcun kan vawleicung hi harnak tam taktak a chuak te ding a si. Cucaah UNO hruainak in, vawleipumpi lumnak a kaitertu Carbon Dioxide thumh hi, ram kip cozah le mipi nih zuam a herh taktak ko. 

Nai Nihnihni ah European Space Agency (ESA) i an satellite hmanthlak an zoh tik ah, Antarctica a hrianglei donghnak ummi, Island Glacier (PIG)  ah, killi meng 116 a kaumi tikhal-tlang pi kha a min viar an ti. Cucu Atlanta khuapi he aa naw dengmang an ti. Hi thil nih rili tii cu tam deuh a santer hrimhrim ko lai. Cucaah kan vawlei khuacaan aa remh khawh lo ahcun, minung zong a donghnak ahcun khuacimui in taktak in kan um te kho men. 

Naite ah scientist nih an timi cu, 1992 in Antarctica tikhal a timi hi tons 3,000,000,000 (3 trillions) a si cang an ti. Cu tikhal a timi nih cun, Texas State hi khuh sehlaw, pe 13 thuk in a khuh khawh lai ti a si. Cu thil nih cun rili ti hi tam bik a kaiter i, vawleicung rili kam ummi ram kip hi harnak an tong ziahmah cang. Rili tii kaimi ruang ah, a niam ngai nak ummi Europe ram cheukhat le Asia ram le America ram hna hi harnak tampi an tong te lai ti a si. Nihin ni ah Antarctica hi hlan lio nakin a let thum in a tit a rang deuh ti a si. Cucu vawleipumpi a lummi ruang ah a si bik. 

Vawlei sem ka in a ti ballomi tikhaltlang kha hi tin an ti zuahmah cang

Vawleipumpi lumnak timi hi, politicians cheukhat nih cun politics ah teinak hmuh an duh caah le mirum milian le sehzung ngeitu hna sin in, thimfung hmuh an duh caah, an i pawmter lo. Vawleipumpi lumnak hi, "lih a si" tiah an ti. "Tuluk tawnmi lih a si" ti hna ah an ti men. Vawleicung khuacaan thlennak hrimhrim hi biapi ah an ruat lo. Pawngkam zeitluk aa rawh zong ah biapi an ruat lo. Hmailei techin fapar chan ca zong an ruat lo. Khatlei ah Pathian cu an ka in an i tlaih ngai fawn. Asinain Pathian sermi pawngkam zohkhenhnak le runvennak nakin, dollars le politics ah teitu si tu hi, biapi ah an chiah. 

Cu bantuk in an ruah le an chim len zong ah, Antarctica Continent te hna, Greenland te hna, North Pole te hna le Himalayan tlangthluan vialte ummi tikhal hna an tit thluahmah mi le vawlei ruhro an tlangh thluahmahmi le rili tii a kai ziahmah mi nih, mifim scientist pawl chimmi hi, 100% in a dik ko timi cu an langhter. Biatak hi cu zeitluk in doh zong ah doh a ngah lo. Biatak le biading cu an hmun I lih cu an hmun lo timi hi, Antarctica tikhaltlang lianlian an titmi nih a fianter chin ko cang. 

-------------------------------

Chinchiah

1.  https://www.msn.com/en-us/weather/topstories/an-iceberg-nearly-the-size-of-atlanta-just-broke-off-a-glacier-in-antarctica/ar-BBZWFKy?ocid=spartandhp

2. Antarctica's ice is melting 3 times faster than before

 https://apnews.com/547d9ca2c5524b558356d5b2a75449cc/Antarctica's-ice-sheet-is-melting-3-times-faster-than-before