US Cozah Leiba le Krihfami Kan Rian

Biahmaithi:

Senriphu chuami makazine ah US cozah leiba kong ka rak tial cang. Cu ca ka lio cu, Pre. Obama cozah chuahka te a si. Cu lio leiba cu, nihin ahcun tam tuk a karh manh cang. US leiba kongkau ah, US ram chung ummi Krihfami hna nih zeidah kan tuah khawh ve lai? Zeidah kan bawmh khawh ve lai? Laimi nih tah US ram caah zeidah kan thathnem ve nak aum lai? Cucu ruahti ding hi, hi capar nih aa tinhmi a si. 
1989 ah, Seymour Durst nih $120,000 dih in, Times Square (New York) ah, "National Debt Clock" timi a tuah i, US cozah nih tangka a cawimi leiba hi a karh he a rel peng. Hi a tuahmi hi, mipi nih US cozah leiba a ngeihnak kong an lung a fian i an fimnak hnga caah a si. Cu lio ah, US cozah leiba cu $2.7 billion lawng a rak si. 2008 ah, US leiba trillion 10 a phak tikah, cu suimilam cu number an chiahmi nih a zo ti lo i, tlawmte aa din. 2013 January ah cu "leiba suimilam" cu an thanchoter than i, "quadrillion dollars" tiang rel kho ding in an ser chap. Cu ni ah, suimilam nih cun, US cozah leiba hi $16.43 trillion ah a chiah. 
Hi leiba suimilam zoh tikah, US cozah nih second pakhat i a cawimi tangka le second pakhat i a karhmi tangka hi, "a tlik bak in an tli" i, zoh ah khuarhuahhar le lungre thei taktak khi a si. Hi tining ngaite asi ah, US cozah hi "Bankruptcy" a phak sual ko lai lo maw?" timi hi ruah lo awk a tha lo. 


Time Square hmai ah aa tialmi National Debt Clock


Sec.1 ah million in a karh cuamahmi khuaruahhar in an zoh lio


US President lakah leiba tambik a cawimi hna

US Cozah Leiba Zeizat Dah Asi?
           Atu ca ka tial lio i, US cozah leiba hi, trillion 17.55 a phan cang. Ram chung minung hi million 317,961,883 an si. Cucaah minung pakhat ah leiba $55,221.71 cio a kiah hna. Septermber 28, 2007 in US rampi leiba hi nikhat ah billion 3.98 lengmang a karth. US cozah nih acheu tangka cu bank ah an cawi; a cheu cu ramdang cozah sinah a si. Tambik tangka a bat mi hna ram (10) cu atanglei bantuk an si.

1. Tuluk                        (1.28 trillion)
2. Japan                        (1.24 trillion)
3. Brazil                        (256.46 b)
4. Taiwan                      (185.86 b)
5. Switzerland               (178.2 b)
6. Belgium                     (167.7 b)
7. United Kingdom       (156.9 b)
8. Luxemburg               (146.8 b)
9. Russia                      (131.66 b)
10. Hong Kong            (120.00 b)

         Hi pin ah ram tampi le bank tampi ah a ba rih. US President vialte lak ah, Obama hi tangka tambik a cawimi a si. Obama President a chuahka te i US cozah leiba cu trillion 10 fai si i, 2013 kum dih ahcun trillion 17 a reng ti lo. An leiba kong tuak lengmang tikah, lung fiannak dingah hitin, mifim mi hna nih an tuak. Nihin ni US cozah leiba hi:-

1. 17.075 trillion (Trillion=1000 billion) asi. 
2. An leiba hi second 1 ah $1 in cham sehlaw, cham dihnak ding caah, kum 440,000 a rau lai. 
3. Ni 1 ah million 10 in cham sehlaw kum 3,800 fai a rau lai.
4. An leiba hi, ni 1 ah billion 4 tluk in a kai chin lengmang.
5.  Cozah nih minute 1 ah dollar 2.63 million do a cawi.
6. 1980 tiang leiba cu billion 907 a si. Kum 30 fai a rauh tik ah, 17 trillion a phan. Alet 16 in  karh.
7. Atu ning tein akal ahcun 2015 i an leiba hi 19.6 trillion a phan lai.
8. 2019 ahcun US cozah leiba a karhmi lawng hi kum 1 ah biliion 900 a phan lai.
9. US cozah nih tangka a tambik cawi siseh tiah ri an khiahmi hi, kum 3 chung ah voi 6 an kaiter cang.

10. Atu US cozah hruaitu hi, avoi 111 nak Congress an si. Hi Congress lawng nih tangka an cawimi hi, a liamcia Congress 100 nih an cawimi nakin atam deuh. 

11. US cozah hmanmmi tangka dollar 1 ah, pia 41 cu cawimi asi.

12. US cozah nih ramdang cozah tangka tambik a batmi cu Tuluk ram a si. Billion 1200 fai a bat.

13. Tuluk cozah a batmi leiba hi, US minung vialte phawt tikah minung 1 ah $10,000 cio leiba an ngei lai.


U.S National Debt Clock tarnak Time Square (New Year Zan)

Docawi Ding Rihma

            US ram leiba hi khuaruahhar a si ko. Tilet thomi bantuk in second pakhat ah thawng tamtuk a karh. Cucaah an cozah hi leiba tamtuk a ngei sual lai tiah an ruah caah, US Congress nih hin docawiding rihma hi, "cuzat lawng cawi siseh" tiah a zat hi an khiah tawn. Cu ri an khiahmi cu an lonh lengmang. Cucaah a lianciami kum 3 chung ah voi 6, cawi dingmi leiba ri cu an kaiter cang. Cucaah January 2012 ahcun, cozah nih leiba cawi khawh dingmi rihma an khiahmi (debt ceiling) cu 16.4 trillion asi. Nihin ni ahcun, trillion 17 renglo leiba an ngei.

          US cozah tangka hman ning ruah tik ah, an leiba hi kilkawi khawh ding dirhmun ah a um ti lo. Cucaah nikhat khat ahcun, tangka zong cawi khawh lo, cawi ciami zong cham khawh lo in, ram chung ah harnak tampi a chuak kho mi a si. Cozahpi zong "bank ruptcy" an phan lai lo ti awk a tha lo. Tahchunhnak ah, motor sehzung tampi a um i, vawleicung khua minthang pakhat a rak si ve mi, Detroit khuapi cu, an cozah bank ruptcy a phan bak ko. Greek Cozah te hna zong EU nih khamh hna hlah sehlaw, a tlu bak ding an rak si.  UA cozah zong tangka hman ding a ngeih lo ahcun, a tanglei riantuannak caah harnak tampi a chuak lai.

            US cozah i  atu lio budget i 40% cu, an cawi mi a si. Tangka an cawi chap lengmang lo ahcun, hi  40% hi cik (cut) a hau. An cik ahcun, US Cozah riantuanmi hna, ralkap, palik riantuanmi hna, cozah sin in  tangka a hmumi agency hna nihlawh pek ding a um lai lo. Lamsul remhnak le eidin bawmhnak (food stamp) le sizung lei riantuannak tampi aa rawk lai. Cozah bawmhnak Social Security, Medicare vialte an pit kho. Sianginn, ralkap, palik le lamsul remhnak ah harnak tampi a chuak lai. Ramdang bawmhnak le ralzammi bawmhnak phunphai vialte a pit dih lai. Tangka an cawimi a karh an pek pengmi hna an pe kho ti lai lo. Cozah he contrat a tuahmi vialte tangka chuah ding an ngei lai lo. Cuticun ramchung riantuannak tampi an ban lai; mi tampi rian lo in an um lai; US sipuazi ah rawhralnak tampi a chuak lai. Ramchung sipuazi zong a tla hrimhrim lai. Cuticun vawleicung sipuazipi zong a rawhter than lai ti a si.


               US leiba tambik batmi hna

US Cozah Leiba Karhnak Bik Aruang?

              US leiba karh tuknak a ruang bik cu, hmuhmi nakin hmanmi a tam deuh caah a si. An hmannak tambik cu ralkap lei he aa pehtlaimi a si. 2011 ah 929 billion a hman. Food Stamps ah billion 80 kuakap an hman; ramdang bawmh ah billion 25-30 kuakap; fim cawnnak ah, billion 50 deng an hman. Hi hna le ngandamnak lei ah tambik an hmanmi an si.

Sipuazi tlak hi leiba a kaitertu thil pakhat asi. An ram sipuazi a tlak tik ah, sifak le rian ngei lo an karh ve.  "Food Stamps" ei an karh.  2011 ah 44.7 million asiloah minung 7 ah pakhat cu "Food Stamps" eimi an si. Cucaah Newt Gingrich nih, President Obama cu "Food stamp President" tiah min a bunh phah.  An leiba kong hi, US ram hruaitu hna zong nih, an buaipi taktak. Leiba tam tuk ngeih; rian a thlaumi tam tuk le sifak karh cu President caahcun "credit" chiatnak hrampi an si hna caah a si.  

Thil pawi ngaimi cu US cozah h, a zertiangmi mipi nih kan eidat fawn. Zeicatiah cozah a hlengmi an tam tuk. An "tax system" umtuning zong a hman lo ti a si. Mirum tuk hna an tax pekmi  a tlawm ngai. Cun   US ram pumpi riantuanmi chung in 51% hi Federal tax an pe theng lo ti asi. Tax petu 70% cu  cozah sin i tax an pekmi nakin,  an hmuhmi a tam deuh. Rian ngeilo bawmhnak (unemployment) ruang zongah cozah sunghnak tampi an ngei.  Cun cozah hngatchan in a ummi "Agency" hi an tam tuk. Hi hna zong hi, tax pe theng tung lo in, cozah sin in lih le hrawkhrol rumro in phaisa lami a si. Hi vialte ruang ah  hin, US cozah leiba a karhnak a si.

Cozah Eihmuar?
          Vawlei ramkip ah cozah eihmuartu tampi um cio a si. US zong ah cozah tangka a sinloning in eihmuarmi tampi an um ve. Cuzong cu cozah leiba chaptertu a si. Voikhat cu US Congress ah bia an rak caih. "Ramdangmi dawr fatete a tuahmi hna nih cozah ah tax an pe lo; US cozah an hlen; cozah tam tuk a kan sunghter" tiah an rak ti. Hi bantuk lah ah Tuluk, Vietnam le Asian miphun zong tampi an i tel ve kho men. Zeicatiah riantuantu employee an hlan nain tax an pekter hna lo.An lahkhah kha a hman ning tein pe lo in, tangka fang in an pek hna. Employee nih tax an pe ti lo. Cun an lahkhah a tlawm tik ah, "food stamp, medicaid le tangka bawmhnak" kha an hmuh chap khawh rih. Cucaah cozah caah sunghnak tampi a chuak.
            Cun mi a cheukhat cu,  "food stamp" le WIC (nu le nau caah eidin cawknak) hi a siloning in a hmangmi an tam tuk ti a si. Tahchunhnak ah, kan umnak khua Columbus lawng ah hin, Somali dawr (2) in, minung 8 cu "Food Stamp" le "WIC" asiloning in hman ruangah taza an cuai hna. Somali miphun hi, thil an tuah sual ruangah, US ram chungah, tazacuaimi an tam ngai cang. 2008, 2010, 2011 le 2012 tiang kum pehpeh in minung tamlak taza an cuai hna. Million tam ngai cozah food stamp ningcanglo in an hman ti asi.

Food Stamp le WIC cu cozah nih sifakmi chungkhar caah atuahmi a si. Eidin lawng cawk khawh a si. Asinain, Somali miphun cheukhat nih cu "Food Stamp" le "WIC" cun "belkheng, eidin, thilri le phone card" tiang an zuar. An ram ah um. Food stamp zong ei rih. Tangka bawmhnak zong hmuh rih. Sizung le sekhan piahnak ah thawng tampi a dih zong ah cozah nih (medicaid) liam piak rih. Cuhnu ah, nau umhnak tiang zong bawmh rih; thilri le eidin dangdang zong bawmh rih. Cucu pin ah tax zong a si lo ning in tuah le cozah tangka lak piak rih. Hi bantuk in mithalo le midinglomi ruang ah US cozah hi sunghbaunak tampi a tonnak asi rih.

 Laimi Tuanvo?
            US cozah nih Laimi a kan dawt. Minung thawng tam ngai a kan lak. Kan phakka ah, heh tiah eidin, tangka le ngandamnak caah a kan bawmh. Mirangca a kan chimh; rian a kan kawl piak. Kan herhnak kip ah a kan bawmh. Mipi zong nih a kan bawmh. Kum dih "tax return" tuah tikah, sifak nih cozah sin tunmi nak tam deuh kan hmuh. 
       Asinain Laimi tampi cu tangka kongah nunning a dik lo. Hakkauhnak a um. Hmuh awk hnga asimi cu hmuh ding asi ko nain, hmuh lo ding zong hmuh duhmi tampi kan um. Tax tuah caan ah Laimi fello a zual. Tax tuah tikah midang fa cawmlomi zong va benh chih an hmangmi an tam tuk ti a si. A cheu Laimi aa hmuhlo mi cu Kawl le Karen hna tiang an va benh hna ti a si. "Mithalo nih a hman lo in miaknak a hmuh tawn" (Phung 11:18) timi khi, Laimi mi tampi dirhmun a si ti asi. Pastor cheukhat cu an Krihfabu tax ningcang lo tuahter an hmang tiah chim zong a tam ngaite.
            Laimi chung ah, "Food stamps" in "belkheng, thilri le zeidang herhhai zong a caw-zuarmi an um ti a si." Zuartu le cawtu kan i tluk. Zuartu nih zuar ngam ding asi lo; zuartu nih a zuar ngam hmanh ah cawtu nih cawk ngam ding asi lo. Zeicatiah "cozah tangka" kan timi hi nangmah le keimah bantuk in, thlantipawt in rian a tuanmi hna "tax petu" (tax payer) hna nih an pekmi tangka a rak si. Cozah nih sipuazi tuah in miakmi an si lo. Minung pumpak pakhat cio nih, harnak tampi tuar in, rian an tuan mi chung in, cozah sin ah an pekmi tangka an si. Cozah le pumpak hmaizah lo hmanh ah, Pathian tal zah ding asi.     
            Krihfami nunzia ah a herhbik mi cu, biatak tanh le lih chim lo hi a si. "Tangka hang cu a kha" an ti. Dinglo in hmuhmi dollar cu kan nunak caah a kha tukmi dollar ah aa chuah kho. Dinglo in hmuhmi tangka le rothil hna hi caan sau an nguh bal lo. .
            Cucaah, atu bantuk in US cozah leiba tam tuk a ngeih lio ah, Laimi mipi nih US cozah hi, zeidah kan bawmh khawh ve lai? US cozah hi a eihmuartu maw kan si lai? Abawmtu dah? Zeitin dah US cozah le ram caah thil tha kan tuah ve awk asi? Kan tuah hrimhrim awk a herhmi cu:-

(1)  Rian kan tuan lai; Tax hman tein kan pek lai.

(2)  Tax dik  tein tuah a herh. Lih le hrawkhrol in midang ngakchia hna benh lo ding.  

(3)  Hmuh ding kan i tlakmi taktak lawng hmuh ding a si. Pek ve ding cu pek ve ding.

(4)  “Unemployment” te hna zong sau tuk ei lo in, rian hmuh taktak zuam ding.

(5)  Azawmi dah ti lo cu, cozah cawmnak ah bochan lo in mah tein aa cawm khomi si zuam ding.

(6)  US Cozah nih a kan bawmh bantuk in cozah caah a thahmem ve mi si a herh.

(7)  Cozah nih tax return tampi a kan pek timi kha uar lo in tampi a tunmi sin tu uar ding.

(8)  Food Stamps a eimi nih "eidin cawknak" taktak lawngah hman ding a si. 

(9)  Zawtnak a fak tukmi le khawndennak tibantuk dah ti lo cu, tangka tampi a dihmi "emergency" te hna ah, cozah nih an liam pat ti in kal lo ding (Mah tangka hman kan sian lo bantuk in, cozah zong nih an siang ve lo).
(10) Hmuhlei lawng duh silo in pek zong a duhmi le a siang vemi Laimi si a herh. Cozah i tax pek tikah vuivai len ding asilo.

Hi bantuk in miphun kip nih, cozah sin in hmuh lei lawngte kan ruah ahcun, "US cozah hi eidat" khawh le "Bankruptcy" ram ah canter khawh a si. Zeicatiah nihin ni ah Greek cozah hna zong an i rawk deng taktak ko. EU nih khamh hna hlah sehlaw cu a lo bak ding an si.

US ramchung mi vialte kan biapi dih. Laimi zong kan biapi tuk.  Cucaah Laimi zong US cozah a eihmuar pengtu si lo in, thathnemnak a chuahpitu si ve kan herh.  

Zeicatiah an leiba a sang tuk cang. Nihin ni an leiba hi, 17.00 trillion a phan. Atu an leiba hi US chuahmi thilri dihlak (GDP) i, 37% a phan cang. 2038 ahcun an GDP i 50% a phan lai. Hi leiba dihlak i 47% cu ramdang mi sin ah, an batmi a si. Hitin asi caah an cozah hi bawkrup in a  um lai lo ti khawh asi tung lo?                US ram mifim pawl tuaknak ah, hitining tein US cozah leiba hi a karh lei a panh peng ko ahcun, pensen pawl, tar le damlomi bawmhnak ah hman deuhmi " Social Security Trust Funds" hi 2042 ah a dih bak lai ti asi. Cubantuk asi taktak sual ahcun, US ram cu sifakmi caah a har ngaingai lai. Greek ram bantuk in buainak tampi a chuak kho ve ko. Kan mah Laimi ca zong harnak tampi kan tong kho. Kan mah chan i kan ton lo zong ah, kan fale chan ahcun an ton hrimhrim dingmi asi.

Biadonghnak:

 US Laimi nih US cozah leiba kong hi, thuk piin ruah a za cang. Kan umnak ram cu kan ram asi. An cozah cu kan cozah an si. An leiba zong kan leiba a si ve. Cucaah hi cozah nih thil tha tampi a kan tuahpiak ve bantuk in, harnak a ton tik ah kan nih Laimi pakhat cio nih fangkhat hnih te zong in cozah caah thil tha tuahtu si ve cio ding hi, kan tuanvo le rian biapi taktak asi ve ko hnga lo maw?  Zeidah US caah kan tuah piak khawh mi aum lai? A caah thathnemnak kan chuahpi lo hmanh ah ah, a caah chiatnak tuahlo ding cu, "Laimi lunput le nunzia asi awk asi ko hnga lo maw?"

Zohchuhmi Ca
1. www.people.howstuffwork.com
2. www.therichest.com