Temtuarnak le Sunparnak

Minung asimi paoh le thluak a ngeimi paoh nih cun "sunparnak le lianhngannak hmuh" kan duh dih cio. Asinain suparnak hmuhnak ding caah zeidah ruah le tuah a herh timi cu mi tampi nih kan ruat lem lo. A fawinak in suparnak hmuh hi duh deuh cio asi. Cucaah mi tampi cu lamphawk in an kal caah, suparnak an hmu kho taktak lo.

Sunparnak hmuhnak ding caah a herh bikmi cu temtuarnak asiloah teminnak tuar hi asi. Hi biafang hi aa khatmi an si caah, duhpaoh in thlen i hman khawh an si. Mirang biafang in kan chim asi ahcun, "There is no glory without suffering" tinak asi ko. "Temtuarnak tello in suparnak a um kho lo" ti duhnak asi.

Nifatin kan nunnak ah ah kan hmuh pengmi thil in tahchunhhnak kan chim ahcun, hitin a fiang bik lai. BA, MA, Ph.D tibantuk hna hmuh duh ahcun, catuah, caciah, cazoh, mitkuh, thadit, thluak fah tibantuk temtuarnak cu a um hrimhrim a hau. Cu temtuarnak tello in Ph.D hna hmuh khawh a rak si lo. Ca fir bu le ziknawh bu in a awngmi hna cu temtuarnak aa tello caah, an mah zong nih an i lunghmuih lo i, sunparnak taktak tiang an phan kho lo.

Mirang phungthluk ah "Ngasa ei a duhmi nih cun tii kih cu a tuar a hau ko" ti asi. Ngasa duh ahcun tikih tuar a herh. Tikih tuar lo ahcun ngasa ei khawh asi lo tinak asi. Cu ve bantuk in temtuarnak tello cun thil tha hi pakhat hmanh a chuak kho hrimhrim lo.

Vawleicung tuanbia zoh tikah, biaknak le vawleilei hruaitu lianlian hna hi temtuarnak ngan taktak an rak tuar hnu lawngah sunparnak a hmumi lawngte an si.

Bible tuanbia in van char hmasat u sih. Abraham te hna hi nu le pa innlo, chungkhar le khuaram chuahtak bak in zumhnak pakhatte he lawng khawika dah a um ti hmanh an theihlomi ram ah an rak pem ko. Issac zong mi ramdang ah chungkhar tlawmte he khua an rak sa ko. Jacob le bang cu Messopotamia ah a zamnak hmun ah nupi hmanh kum 14 a rianmi pa asi. Cu tluk cun harnak an tong.

Vawleicung hruaitu lian bik ah ruahmi Moses nunnak hna hi zoh tikah a chuahka i Nile tivapi i anu nih bawm in a thlakka in, Midiam ram i a zamnak in Israel miphun Egypt in a chuahpi hna nakin, Kanaaan ram vawlei hmanh lamh manh hlan ah, Nebo Tlang i a thihnak tiang zoh tikah, a nunnak hi harnak in a khat. Cucaah nihin ni tiang vawleicung hruaitu vialte lakah khuaruahhar bik hruaitu ah an chiahnak asi.

Minote an si nain, Joshua nih amah nakin a let tam tuk in a thawngmi Kanaan miphun ram i miphun vialte a doh hna i, Israel miphun ram ngeilak in a tuahnak hna a nunnak zoh tikah, a thih tiang raltuknak in a nunnak hi a rak khat. Minote asi nian, Israel ralbawi vialte nih an upatmi hruaitu ropui asi.

Israel miphun nih an tuanbia ah an i uangthlar cemmi cu, Siangpahrang David asi. Amah hi, zei ca dah Israel miphun nih hi tluk in an sunhsak le sunparnak an pek tiah cun, a ngakchiat lio Tuu a conghnak in Israel Pennak ram nganpi a sernak in, Israel khualipi caah Jerusalem a sernak tiang a nunnak hi harnak lawngte in a khatmi asi caah asi. Harnak tam tuk tuarnak in ram lianpi a dirh caah sunparnak an pek khunnak asi. David nunnak zoh tikah, thihnak a phan khomi  tihnak le phannak tam tuk a rak tuar. Psalm chung zoh tikah, tihphannak a tonmi chung in Bawipa nih luatnak a peknak thlacamnak hi tam tuk hmuh khawh asi.

Jesuh Krih a sunpar zong "a temtuarnak" ruang ah asi. Vailamtah thihnak tiang a tuarnak ruangah, sunparnak a hmuh. Jesuh nih a zultu pawl fek tein a cahtami hna cu, "Aho hmanh zulh a ka duhmi cu, nifa tein amah le vailamtahtung i put in ka zul hna seh" (Lk. 9:23-24; Mark 8:34) tiah ati. Temtuarnak lam hi Jesuh zulhmi lam cu a rak si.

Jesuh nih "Amah cu Jesusalem ah leirawi, tlaihkhih, tazacuai, vailamtah le an thah lai nak kong le thihnak in a thawh thannak lai kong" hi voi tampi a zultu a chimh hna (Matt.20:17-19).  Mesiah nih cun "temnak a in lai nak le thihnak in a thawh thannak lai" kong kha, a thawh than hnu zong ah a rak ti (Luke. 24:26; Isaiah 53). Jesuh zong hi temtuarnak rak i thim hlah sehlaw, sunparnak a hmu ve hnga lo. "Temtuarnak lo in suparnak a um kho lo" timi kha Jesuh nih a nunnak hrimhrim in a langhter.

Vawleicung missionary lianbik ah chiahmi Mithiang Paul te hna an tuanbia chim a daihlonak le an sunpar khunnak cu Krih an zumhnak ruangah thawngtlak, rawltam tihal, tazacuai le thahnawn tiang an tuar caah asi. Cucaah Paul nih cun, "Krih ca i riantuan thiah kan si tikah a zumh lawng si lo in, a caah temtuarnak zong aa tel chih" atinak asi (Phil. 1:29). Paul hi Krih caah rak temtuar hlah sehlaw, a tuanbia hi a dih ko hnga. Farasi pakhat asi hmanh khi kan rak thei hnga lo. A temtuarnak nih sunparnak dong lo nihin ni ah a pek cang.

Vawleicung missionary minthang taktak William Carey cu tang (10) le college kaimi asi lo nain Protestant Krifabu in Asia ram ah missionary kal hmasat bik le India ram ceutertu asi. Missionary hi William Carey thawk in vawleicung ramkip ah English karhtertu zong an si. India ah kum 41 rian a tuan. Asia ram i college hmasat bik Serampore Collge dirhtu asi. India ram holh phun (6) in bible a leh pin ah holh fa deuhmi phun (29) in tlawmpal cio a leh rih fawn. India a phak hlan ah thawngtha ropui a rak chimmi cu "Expect great things from God; attempt great things for God" (Pathian sin in thil lianngan hna i ruahchan; Pathian caah thil lianngan hna tuah) timi asi. wh ding in Mirang cozah nih upadi an chuah tiang rian a rak tuan. Holh Mother Teresa zong India misifak hna sin ah harnak le fihnung teifiak tampi lakah rian a tuannak thawng in, sunparnak a comi asi ve.

Africa rammui ah thawngtha phuangtu Scotland Missionary David Livingstone te hna hi tihnung taktakmi chindaih, rul, cakeu le minung sa ei hmangmi miphuh lak bak ah thawngtha an rak phuang. Curicun athih le nun hmanh theihlo in Africa ram ah rian an rak tuan i, midang nih kawl chawm hau tiang in rammui ah rian an rak tuan.

Aceu kho ding in rak ruahlomi Kawlram zong ah Pathian thawngtha thlaici tuhtu Adoniram Judson te hna zong Inwa thawng ah harnak tam taktak an tuar; anupi le fale zong nih an rak thih tak. Cu bantuk in harnak an tuarmi nih sunparnak a hmuhter. Amah zong vawleicung missionary lian bik (7) ah an telh ve mi asi.

Vawlei tuanbia zoh tikah, Alexander the Great tluk in a kum a no tung nain pennak ram nganpi a dirhmi siangpahrang an um rih lo. Apa nih a rak cawnpiakmi cu "There is no glory without suffering" ti a rak si. Temtuarnak lo cun sunparnak aum kho lo" ti hi aa tlaihmi bia a rak si. Cu ruahnak cun ral a rak tu i, India ramri tiang ram kau taktak a rak tei. Greek nunphung, holh le ca tampi a rak karhter. Babylon Siangpahrang Nebuchadnezzar le Persian Siangpahrang Cyrus te hna zong an supar khunnak cu ral an rak tu tuk. Haranak tam tuk an rak tuar caah asi.

Vawlei thar kawlmi Columbus nih kum tam tuk aa zuam hnu ceu ah ramthar kawlnak bawmtu a rak hmuh. Phanh ballomi Atlantic Rilipi cu thla tam tuk a tan hnu, lungretheihnak le temtuarnak tam tuk a tuar hnu lawngah America rampi cu a rak hmuh i, vawleithar hmutu tiah sunparnak a hmuh. Vasaco Da Gama zong harnak tam tuk a tuar hnu ah India a rak phan i, Nitlaklei le Nichuahlei ram pehtlaihtertu ah a rak cang. Cu thil nih suparnak nganpi a pek.

Tuluk communist ram dirhtu Moe Zedong nih, ni 368 chungah "Long March" timi meng 6,000 tluk a hlatnak ah a ralkap a zampi khawhmi hna cu, vawleicung tuanbia tialtu hna caah, khuaruah a har asi. Mi tampi nih hruaitu sual ngai ah ruahmi si hmanh sehlaw, cu tluk in harnak a temtuarnak ruangah sunparnak a hmuhnak nihin ni tiang ahmuhnak zong asi.

Sceintist pawl asimi Thomas Edison te hna nih electric mei ceuternak ding caah thluak le thazaang tamtuk an rak chuah. Caan tamtuk an rak peknak thawng in, vawlei cu chun zan um ti lo bantuk an ceuter. The Wright Brothers nih fak taktak in rian an tuan hnu le vawlei ah voi tamtuk an tlak hnu lawngah vanlawng an rak ser i, thli cung in minung zuan an thawk. America nih thlapa kai ding caah voi tam tuk sunghbaunak an tuar cikcek hnu, 1969 lawngah Neil Arsmstrong le a hawi nih thlapa vawlei an lamh khawh.

An chan tawi ko hmanh sehlaw, Steve Job te hna nih an i zuamnak ruangah Apple computer company nih vawleicung ah a um bal lo mi thil an tuah i, Microsoft Computer company dirhty Bill Gate te hna zuamnak le vision ruangah America ram inn kip ah computer a um khawhnak asi. Amah zong vawleicung mirum bik aa chuahnak zong asi. Harnak temlo in rum khawh asi lo timi zong Bill Gate nunnak ah alang.

Politics lei zoh tikah Mahatama Gandhi te hna, mah nih cite i chumh cawp le thiam i tah bu bak in Mirang an rak doh i, hriamnam tlai lo le thisen luang lo in India ram zalawnnak a rak lakpi hna. Boyoke Aung San nih "Yebaw tungceih" ti in Japan ram ah harnak tampi tuar in ralkap training an kai; Japan an i rawih i Kawlram Mirang an doh hna; cun Mirang aa rawih than i Japan an doh than. Cubantuk in harnak donglo in an ton hnu ah le an nunnak a liam hnu ceu ah Kawlam zalawnnak a rak hmuh. Hi bantuk hruaitu hna hi harnak tam taktak an rak tong i, cu an tonmi harnak nih tuanbia ah sunparnak apek hna.

Pu Laldenga nih harnak atuarmi ruang ah "Mizoram Hnampa" tiah sunparnak a hmuh bantuk in Aung San Suu Kyi zong Kawlram democracy hmuhnak ding caah le human rights umnak ding caah, kum (20) leng Kawlram ah harnak a tuar ve caah, vawleicung pumpi nih theihmi le sunparnak pekmi nu pakhat ah aa chuah. Martin Luther King Jr nih "vunhawng ruangah thleidannak um ti hlah seh" timi ruahnak in USA ram cozah uknak phung thleng lak in a doh khawh caah, USA minak tuanbia ah philh awk thalomi tuanbia a tial. Dr. King tuanbia chim lo ahcun USA Minak tuanbia a tling kho lo.

South Africa ram ah "apartheid uknak" timi, Mirang mitlawnte nih vunhawng thleidannak an hman i, an rak uk hna. Cucu Mendella nih hriamnam tlai lo bak in adoh hna i, kum 27 bak thawng an thlak. Cu hnu ceu ah "apartheid" uknak cu aa rawk. "Zalawnnak timi hi alakka a rak si lo" (Fredom is not free) timi cu Mendella temtuarnak nih fiang tein a langhter.

Ralpi II lio ah London khua cu V1 le V2 bomb in Hitler ralkap nih an kah cuahmah. London mipi cu vawleitang bomb khur le vawleitang tlanglawng lam ah an rak i thuh lio ah, PM Winston Churchill cu biachim an rak fial i, bia tam chim lo in, "Never give up..never give up..never give up" tiah mipi thazaang peknak bia lawng a rak chim i, a rak ban ko ti asi. Cu lungput nih cun, an mah nakin a let tam tuk in a thawngmi Germany Hitler ralkap cu an rak doh hna. Minung million tampi thih hnu le a donghnak kum 5 raltuk hnu lawngah an mah le hawi le ram cu teitu an si. Lungdong ding thil um lio caan ah lungdongh locu sunparnak hrampi asi.

Kan chim cawk lai lo. Vawlei tuanbia ah, hruaitu thawng thawng le paraltha, nuraltha kong kan chim cawk lai lo.

Hi acunglei i pa ropui le nu ropui hna hi harnak tuarlomi an rak um lo. Harnak an tuar cikcek hnu, thlanti tam tuk a chuah hnu le thisen a chuah hnu le nunnak a loh hnu ceu ah, sunparnak a hmumi an rak si hna. Hi tuanbia vialte biatawi tein luh phihnak caah cun, "Harnak tuar lo cun sunparnak a um kho lo" timi asi ko!!!