Vawlei Linh Azual Lai

Kawlram khuahrem (Rf. www.mmbiztoday.com)

Kawl phungthluk hi a dik tuk ka ti. "Minung duhnak cu khuachia hmanh nih a zul kho lo" (Luh-alu nat ma leih naing) an ti. Asi taktak. Minung duhnak cu khuachia zong nih a zul kho lo. Pathian zong nih a kan zul kho ve lo. Cucaah "Minung duhnak cu Pathian zong nih a tlinter kho lo" ti ve ding asi.

Ruah asur tik ah khua that kan duh. Khua a that tuk tikah ruah kan hlam than. Khua a sih tik ah khualum le nilin kan hlam. Ni a linh tik ah khuasik kan hlam than. Snow a tlak tikah snow a tla tuk kan ti; pumh hmanh kan huam lo. Ni a linh tuk le alin tuk le kanti i pumh kan huam lo. Minung kan saduhthah a tlinlonak cem le kan zainak cem cu "Nikhua kong ah asi." Aza bak in Pathian nih a siam duh tung lo i, cucu a pawinak asi.

Khuasik le vur kongah a zaimi na si maw? Na tha chia hlah. 2016 thal cu a linh ruangah na zai than lai timi a fiang cang. Khuasik lio ah khua a sik tuk ti in pumh le riantuan huamlomi ca ahcun 2016 thal cu a lin tuk ti in riantuan le pumh huamlomi si khawh asi cang.

Zeicatiah kum 4 dan ah a chuak tawnmi El NINO timi cu 2016 ah fak tuk in a chuak. Hi El Nino a caan ahcun dintuai ngai in a chuak. A caan ahcun fak ngai in achuak i, tu kum El Nino hi Asia le Australia tibantuk ah a zual ngaingai lai ti asi. India, Pakistan, Bangladesh, Southeast Asia ram pawl ah "ti harnak" a chuak lai ti asi.

El Nino timi cu Spanish holh asi. Asullam cu "Ngakchia" tinaka si i, chim duh taktakmi cu "Krih Ngakchia" (the Christ Child) tinak asi. Ecuador le Peru ram hrawnghrang ah Christmas laite ah a chuak tawnmi khuacaan lumnak pakhat asi. Hi khuacaan phun nih hin, khuacaan kha a thlen. A cheu hmunhma ah khua a hremter i meikanghnak le tii harnak a chuahter. A cheu ah thlichia a hranter i rawhralnak fak tuk a chuahter; a cheu ah ruah tam tuk a sur ter i tilian achuahter nih khuaram le lamsul tam tuk a hrawh tawn.

2015 El Nino ruangah California Rilikam a cimmi

Tu zing (March 8) cu zingka tein ka van tho. Columbus khuacaan ka van zoh. Chunhnu cu degree 70 asi lai ti asi. USA ka um chung ah, March thla i degree sawm 60 a phanh hi ka thei setsai bal lo. Degree 70 cu May-June lawng ah a phan tawnmi asi. Ka lau taktak. Hi zong hi, El Nino le Global Warming (Vawleipum Linhnak) nih a chuahpi chihmi asi ko lai ti ka ruat colh.

2016 thal hi, vawlei pumpi ah linh a zual lai ti asi. "Kawlram zong ah nilinh a zual ngaingai lai i, tu kum ni lin cu kum 50 chungah a linh cem asi lai" tiah scientist nih an ti cang. "Ti zong a reu ngai lai" lai ti asi. Kawlrawm ah "tii that ti lo nak" a chuak lai tiah an ti i, Kawlrawn ahcun tikhur timhlamh le ti khawnnak timhlamh hi biapi ngaingai ah an chiah cang. Kum khat ah Inya Tibual tiang a reu dih ngacha. Khua tampi cu tidin awk ngeilo in an rak um hna. 2016 hi Kawlram pumpi a linh deuh lai caah tii le mei ralrin taktak a herh.

2010 Khuahrem (drought) lio zongah Kawlram pumpi ah tii harnak a rak chuak. Galon 1,000 phurmi boat pakhat ah tii man ah Kyats 10,000 a rak dih. Mirum ca cun a pawi tuk lo nain sifak caahcun harnak tampi a rak chuak. 2016 hi khua a hrem lai tiah an ti caah, tii harnak hi mi tampi nih tuar khawh asi cang.

2010 khuahrem lio tii than aa tlarmi (Rf. www.icimod.org)

2010 khuahrem lio Inya Tibual carmi (Rf. www.icimod.org)

 2016 thal hi, Lairam zongah khua a hrem kho men i, "tii reunak le tii harnak" a chuak kho ve. Abik in tlang sannak ummi Hakha le Falam tibantuk ah tii a har kho ngaingaimi dirhmun ah kan um. El Nino um kum hi, Laimi kan pipu hna nih, "Phiang kum" an rak timi kum asi. Cu kum ahcun ni a linh tuk caah meikangh a rak tam deuh tawn. Cucaah mei a hrang tuk an rak ti tawn. Inn kangh zong a rak tam khun. Laimi pipu chan in an rak tih ngaingaimi le ngaihlah ngaingaimi kum asi.

Kan pipu hna hi an rak fim tuk. Aruang an thei lo naih, Phiang Kum timi te hi an rak i chinchiah khawh, Kum 4 dan ah a chuak an ti. Cu Phiang Kum ahcun Phiang hi a tlai duh khun. Cu kum cu khuaruah har ngai asinak cu February thla hi ni 29 asi kum he aa khat. Cu kum ahcun El Nino hi Pacific Rili ah a chuak tawn i, cu nih cun Asia ram hrawnghran ah khuacaan a linhter khun kum asi.

2016 February zong hi ni 29 a si kum asi. Phiang Kum asi. Scientist mit tu ahcun "El Nino" chuah kum asi. Kawlram ah tii a har lai i, Lairam zongah tii harnak fak ngai in a chuah khawh ve caah, nihin ni te in ralrin kan herh. Meikanghnak fak tuk in a chuah sualnak hnga lo, kan thingram le innlo kilven taktak a herh kum asi. Tipung lianlian i cawk i, vanruah tii khawn chung ahcun a tha ding asi. Lairam zongah tiihar le nilin khua-al doh khawh ding in, atu tein timhlamh cia kan herh.