South Korea le Mahthahnak

Seoul Khualipi

1997 ah United Theological Seminary ah baibal sianginn kai ding in ka rak phan. Kan sianginn cu South Korea siangngakchia tam ngaite an umnak asi. Acheu cu alawngkangmi an si i a cheu cu chungkua in an um. Kan i kawm ngai hna hi, bia phun tampi kan i ruah tawn. An ram le nunphung kong zong khi an ka chimh tawn i, Laimi he kan min le sining aa lomi tampi a um tikah kan i tlak ngai.

Korea ka hawipa Illam Jong le adang Byang Sam Kim timi nih an ka chimh tawnmi ka philh lo mi cu, "Kan nih Korea cu lungretheih hi kan ing kho lo. Nupi fate har tuk an um hi kan zoh kho lo. Kan ram sipuazi a tla; pa tampi cu rian an phuah hna. Rian an hmu kho ti lo. Nupi fate harnak an tem kha an hmu kho ti lo i, mahthatmi an tam tuk cang" tiah an rak chim tawn.

Miphun cheukhat cu harnak an ing kho ngai. India Kala te hna, Africa thetse ram ummi minak mi hna le burbukmi hna, Laimi, Mizo le Kawl tibantuk hna hi harnak kan ing kho ngai. Mangtam dengmang tluk pamnak le harnak kan ton zongah kan in tialmal ko. Kan thinlung a rak thawng bak tiah ka ruat. Kawlram ah kum 32 ka si tiang ka um i, "An sifah le har ruangah aa that" timi pakhat te zong ka thei rih hna lo. Cucaah Kawlrammi hi sifah le harsat a tuar kho ngaingaimi miphun kan si tiah ka ruat. "Rum belte kan tuar kho te men lai."

Korea le Japan te hna hi Laimi bantuk an rak si lo. Abik in Korea hi Korea pa chimnak ah, an rak nenno ngai ko rua. Sifah le harsat hi an rak ing kho tuk lo. Nitlaklei ram thangchomi hna zong hi an rak ing kho tuk lo. Korea ka hawi le nih an ka chimhmi ka ruah tikah, Asian miphun lakah, Korea hi harnak a ing kho lo pawl an si kho men tiah ka ruat theu tawn. Asiloah an ram a thancho tukmi hi dah minung cheukhat caah lungrawknak chuahpitu asi hnga timi ka ruat theu tawn.

An i thahning hi a phunphun in a si. Acheu cu an i awk; a cheu cu sii an ding; a cheu nam in aa sawh. Acheu lungpang, hlei le innsang cungin an zuang. Korea min thang taktakmi zong aa thatmi an um len. Actress mui dawh le minthang Lee Eun-ju (k.24) cu 2005 ah aa that; President hlun Roh Moo-hyun zong May 23, 2009 ah lungpang in a zuang i aa that; Construction company ngeimi mirum Sung Wan-jong cu April 2015 ah aa that ve; Actress minthang taktak Choi Jin-sil zong 2008 ah aa that i a vapa thing Cho Sung-min zong 2013 ah aa that ve. Model minthang Daul Kim zong Parish ah 2009 ah aa that than.

Hi bantuk in mizaza le minthang taktakmi zong zeica dah an i thah hna hnga? An sifah ruang asi maw? Lungretheih ruang asi maw? Harsatnak dah an tuan khawh lo caah asi? Ruah ding tampi aum.

Roh Moo-hyun

Choi Jin-sil

Lee Eun-Jun (2004 lio)

Young Ha-Kim timi catialtu pakhat nih Korea mi mahthahnak (suicide) kong hi Korean ca in a tial i, cucu Jenny Wang Madina timi nih Mirang ca in a lehmi ah, hitin a tial.

Korea ram mahthahnak kong hi 1995 in tial ka thawk. Ka thawkka ahcun Korea ram cu seh riantuannak a sannak bik ram vialte lakah mahthahnak (suicide) a tlawm cemmi ram asi nain, 1997 Asian Financial Crisis hnu in aa thatmi an karh taktak tiah ati. Ka hawi le nih an ka chimh hi, 1998-1999 ah hin a rak si.

Young Ha-Kim nih, "1996 ah hin, keimah rel chih in a hohmanh nih mahthahnak hi hi tluk in buainak a chuahpitu asi lai timi hi an rak ruat lai lo" tiah a ti. A tialmi ca ahcun South Korea hi seh riantuannak a san cemnak ram vialte lakah mahthahnak a san biknak ram tiah kum (8) chung pakhatnak asi peng tiah ati. Mahthahnak a tuahmi number cu hitin a tial:

2012 ah minung 14,160 an i that i nikhat ah minung 39 tluk in an i that. 2000 ahcun minung 6,444 lawng an i that i zatuak in chim ahcun 219% a karh tiah a ti.  Kum 10-30 karlak minung tambik thihnak chuahtertu asi i, kum 40 hnu deuh caah pahnihnak thihnak tambik chuahtertu asi. Cancer zawtnak changtu asi. Tar deuh caahcun thihnak tam bik chuahpitu deuh asi" tiah a ti.

Thihnak thawngpang theih tik paoh ah, abikin mino an thi ti tik ahcun "mahthahnak" (suicide) ruangah asi ti asi peng. Mino tambik an i thahnak cu Han Tivapi cung i an donhmi Mapo Hlei asi. Cu hlei sangpi cun atu le tu tivatii cungah, thi lakin an zuang. Cucaah cu hlei cu "Mahthahnak Hlei" (Suicide Bridge) tiah min an sak.

Cu mahthahnak khamnak ding caah, 2012 in Seoul Khualipi cozah le Samsung Life Insurance nih abawm in rian pakhat an thawkmi cu, "Mahthahnak Hlei" timi cu "Nunnak Hlei" (Bridge of Life) tiah thlen ding in riantuan an thawk. Asinain, cu rian an thawk hnu ah, mahthahnak cu a zor deuh lo pinah kum khat hnu ahcun a let (6) in a karh.

Kyawnya (advertising) company pakhat nih, cu riantuantu pawl ruahnak a pekmi hna cu mahthah awkah a rami kha hleitlang pawng an phak tikah, amah tein meiceu aa kap khomi a tlang pakhat kha an zuantawnnak hleitlang cungah chiah ding le mahthah ding in an rat tikah cu hleitlang cu amah tein ceuter ding ti asi. Cu a ceumi ahcun, cafang electric in ceuter ding ti asi. Cu catlang ahcun, "Na caah hihi a har tuk ti ka theih; tuchun hi na dam maw?" ti in a van i tialmi asi.

Cu an tuahmi thil nih mahthahnak kha a kham lo pin ah a let (6) tu a karhter i, mahthah duhnak tu a chuahter chin ti a si. Cucu zeiruang dah asi ne hnga ti kha an ruat than. Tha tein Family Medicine at Hallym University nih an hlat tikah, minung zatuak ah 60% cu lungrawknak (depression) ruangah mahthahnak an tuahmi asi ti asi. An thinlung ader le nun an duhlo bia asi hrimhrim lo ti asi. Cun Korea mino tampi cu an lungthin khuaruah ning kha chan he aa kaihlo ca zong asi an ti. A pawi bikmi cu, lungrawk damlonak ngeimi tampi nih cun, "Kan mah tein kan dam lai tiah an ruah sual caah le biaknak le exercise tuahnak in kan dam ko lai tiah an ruah sual caah asi" an ti.

Cun acheu cu doctor nih thlawpbul le lungrawknak angei timi roca tial ding kha an tih caah le vale he tazacuai tikah lungrawk zawtnak ngeih ahcun fale kan ting lai lo ti an phan caah, sii in thlawp an duh lo caah asi an ti.

Lungrawk zawtnak an ngeihnak bik a ruang hi theih awk a har ngai nain, a tampi cu college kainak camipuai hna an sungh caah asi. Acheu cu an chungkhar sifah ruang, chungkhar he a dang in um viar ruang hna asi. Kum laiva pawl hna caahcun sipuazi rawh ruang bik asi. Abuaktlak in tuak tikah, mahthah a chuahnak bik a ruang cu, "Chanthar Korean nunnak nih a chuahpimi lungretheihnak in luatnak ding caah asi bik" tiah catialtu nih ati. Lungretheihnak aruang cu aa dan cio lai nain, lungretheihnak hi puh cem asi.

Cucaah 1992 ah Finland cozah nih mahthahnak a tuah kho men tiah ruahmi hna cu mit in catlo in an runven hna i, an ram ah mahthahnak hi zatuak ah 40% a zor tiah an ti bantuk in, 2013 ah Busan khuapi ah Finland bantuk in, lungrawk damlonak ngeimi runvennak rian an thawk i, cu damlonak ven a thawk hmasat bikmi khua ah a cang. Cuticun Incheon khuapi zong ah an thawk ve i, an khua ah mahthahnak zatuak ah 20% an zorter khawh ti asi.

Korea cozah zong nih an ram i mahthahnak a san tukmi ruangah ram pumpi caah tangka $7 milliion dih in riantuan an thawk nain, cucu a tlawm ngaingai. Japan ram hna cu million $130 dih in rian an tuan i, mahthahnak hi tampi an kham khawh ti asi.

Korea ram hi, an ram a hme; rumnak le innlo a thang. Riantuan caan sau chin lengmang. Thanchonak ruangah chungkhar a kenkip ah an i thek. Hmunkhat an um ti lo. Mirum an karh bantuk in sifak tuk zong an rak um ve thiamthiam. Nunning aa rual lo. Acheu caah "si duhmi" an si khawhlo tik le chanthar Korean nunnak an phanh khawhlo tikah an lung a dong i mahthahnak an tuah. Acheu harnak ton ruang le cozah tazacuai ruang le minchiatnak pakhatkhat ruangah an sining an tuar kho ti lo i, mahthahnak atuahmi tampi an um ti asi.

Laimi zong Lairam kan um lio ah kan si a fak; kan harsa ko nain mah le mahthahnak tuahmi hi an tlawm tuk. Asinain ram rumthawng USA hna ah kan rak lut; an sining kan i ziak lo. Kan li a leng; kan umhar. Lenkai le thazaang pek caan a tlawm tuk. Harnak kan tuar tikah lungretheih kan celh ti lo i, USA ah Laimi aa thatmi kan tlawm ti lo. Biaknak le Pathian lei lawng in damnak a um khawhlo caan le sii in thlawp a herhmi zong tampi a um.

Cucaah khuakip kan umnak ah, Krihfabu nih lungretheihnak (stress) hi biatak tein tuaktan zong a herh ve. Cu ti asilo loahcun Korea bantuk in mahthahnak in Laimi tampi nunnak liam khawh asi.

--------------------------------------

Zohchihmi ca

http://www.nytimes.com/2014/04/03/opinion/south-koreas-struggle-with-suicide.html?