Hakha Tidil Thar

Tang 7 ka kai lio ah, Rangoon Sianghleirun siangngakchia chuahmi makazin ka rak rel. Ka lung a rak fah tukmi cartoon pakha in an tiami ca cu hihi a si:

Q: Zuk-sin zung pakhat hmanh a um lomi ramkulh cu zei ramkulh dah a si?

Ans: Chin Pyine an ti ko hme cu!

Hi ca hi cartoon ca dintuai lo. Hakha tidil a minh lio ah ka lung ah a chuakmi cu, "Tidil pakhat hmanh a umlomi Pyine Myodaw cu zei myodaw dah a si?" in van hal i, "Hakha myodaw" van ti ding khi a pawi tuk ee tiah ka rak ti.

Asinain aa rawk cangmi Hakha Tidil an remh thanmi ka hmuh tikah, lunglawmhnak in ka khat. Keimah lawng aa lawmmi ka si lai lo. Hakha mipi le Laimi tampi kan i lawm lai tiah ka ruah.

Hakha Tidil kong ka ruah fate, a liamcia kum kum 35 lio ka hei ruat than. Cu lio ahcun, Hakha khua tidil hi a min a rak thang ngai. Tang 3, 4 ka kai in a kawng ka rak theih lengmang. Hakha hmuh hi ka rak duh tuk. Kalnak caan ka rak ngei kho lo. 1981-82 kum ah Thantlang ah sianginn ka kai i, kharpi ah Hakha ka rak tlawng. Rungtlang kai pah in, Hakha tidil cu kan rak zoh pah i, ka rak i lunghmuih ngaingai.

A ruang cu Hakha cu kan khualipi a si caah, kan rak uar tuk. Cun Lairam ahcun Rih Tibual dah ti lo cu, mah kha tia tidil zong cu a um lo. Cucaah lunghmuih zong a phu ko. Mirang chan in an dilmi tibual hlun ngai le tuanbia ngei ngaimi a si caah, a sunglawi khun. Rungtlang tang bak i a um tik ah uar a um khun. A tii a dai i a thiang tuk fawn. Thawngpang a dai i, thal ahcun um a nuam taktakmi hmun a si. A hmunhma a rem ngai caah, tlawnlen le zoh a nuam ngai. A pawngkam hring dildel tein a um i, thinlung a rak nuamhter tuk.

Tibual hrawng aa dawh khunnak cu certual le Paliklen a pawngte ah an um caah a si, Paliklen cu a rawn ngai i, a bi ko nain Kawlrawn bantuk a si. Hakha khua le Tidil hrawng zoh tik ah, "Pathian nih Lai miphun caah  hi tluk ram dawh a rak kan serpiak ve ko" timi hi kan thinlung ah a chuak theu tawn. Cu tluk cun Hakha tidil hrawng hi aa dawhmi le a nuammi hmunhma pakhat a si. Hmailei zong ah Hakha mipi nih dawh tein sersiam le hlunhlaiter a hau. A pawng hrawng ah nuamhnak a phunphun tuah le ser i tangka hmuhnak tiang in hman khawh ding in tuah a herh.

Vorhlei kilte ah a ummi a tleimi te khi a minh hlan tidil a si

2015 July thla i Rungtlang minh lio ah Hakha tidil zong cu a minh hnawh i, leivor nih a chilh viar i, kan ngeih chun tidil cu a lo. A pam tuk. Hakha caah sungh lawng siloin Lairam pumpi caah sunghnak pakhat a si. Pawngkam aa rawk tuk pin ah tibual nga zong an thi. Thingram tam tuk aa rawk i, tangka tam tuk manh kan sung. 

2015 July Hakha minh lio ah tidil cu hitin a rawk dih

Hakha tidil hi Hakha a dawhtertu ngaingai le a nuamhtertu pakhat a si. Lairam cu tlang a san caah tibual lian zong kan ngei lo. Tidil ngan zong kan ngei lo. Abik in kan khuapi deuh a simi Hakha, Falam, Tidim, Matupi le Thantlang tibantuk ah tidil lian a um lo. Cucaah kan ngeih chunte tidil hi, tha tein zohkhenh, sersiam le kilven an herh. Ramkulh pakhat a si ve mi i, tilionak tidil pakhat zong ngeihlo hi, zohchia ngai zong a si caah, Laimi hi kan i zuam ngaingai a hau.

Hakha tidil zong a rawk thai sual lai maw ti phan a um ngai. Hi lio caan ah a thar in an remh caah lunglawmh awk ngaingai a si. Atu lio ah hi sernak ah tuanvo latu pakhat Pu That Cin Thang nih a chimmi cu "Hi tidil thar hi pe 50 a kau lai i, pe 250 a sau lai. Pe 6 tluk lawng tii aa dil lai" tiah Pu Ro Thawng nih interview a tuahmi ah a chim.

A tanglei hmanthlak hna hi atu tidil thar an tuah lio mi a si. A minh cu thiltha a si lo nain, a minmi ruangah hlan lio tidil nakin vantaw kauh deuh le ceu deuh dawh a si. Nika zong tam deuh hmuh dawh a si. Cucaah a minh chap lo ahcun tlawnlennak zong hlannak in a nuam deuh kho men. Pu That Cin Thang nih, "A minhnak zawn ah hin, Australia le a dang ramdang ummi hna nih ram can cin i a minmi kham ding an i tim" tiah a ti. Cu ramci pawl tha tein an keuh ahcun tlang hi a himbawm kho ngai cangmi a si.

Tidil thar an tuah caah lung aa lawm ngaingai. A hlannak in a tha deuhmi, aa dawh deuhmi, a nuam deuhmi le tuanbia chim awk a tam deuhmi tidil thar a um than te lai timi ruahchannak ka ngei. Hi tibual nih hin, Hakha caah a tanglei thathnemnak hna hi a chuahpi lai:

1. Pawngkam a cindamter lai i a hninhnoter deuh lai.
2. Khuacaan a daihter deuh lai.
3. Hakha khua a dawhter lai
4. A pawngkam ummi hna caah lamlennak le dinhnak a si lai i, thinlung a damter lai
5. Nuamhnak hmunnuam pakhat a si lai
6. Tii a har chin lengmang cang caah Hakha tihar tampi a zorter lai
7. Nga le tichung thilnung a tam deuhter deuh lai
8. Pawngkam (environment) a phunphun in thathnemnak a chuahpi lai
9. Thilnung phunphun-va, nga, utlak le rungrul phunkip caah a tha lai.
10. Tii thiang tein chiah khawh ahcun tilio cawnnak ah a tha lai

Hi tidil an ser dih cun, Hakha zong tidil dawh taktak a ngei than cang lai i, lunglawmh awk ngaingai a si. Hi tidil nih hin Hakha le Lairam minthatnak tampi a chuahpi te lai timi zumhnak ka ngei.

Rungtlang minmi vawlei vor an nawr lio

Vawlei vawr hi tha tein kilven a hau

Tidil a hnalei kap an tuah lio

Tidil tii a dil dingmi

Vawlei khamnak lung an phah  lio

Vawlei khamnak lung an phah lio

An khammi hi fehfual pah dawh a si ko

Pu That Cin Thang

---------------------------------------------------------------

Chinchiah

Hmanthlak hna hi Pu Ro Thawng, Singapore, nih a thlakmi video chung in, thlak chinmi an si. Tidil thar tuahnak ding caah tuanvo latu cozah le riantuantu dihlak cungah lunglawmhnak ka langhter.