Kawlram Ah A Tlau Cuahmahmi Miphun Pakhat

Kawlram ah hin, hlan lio chan ah Pyu miphun te hna an tlau timi cu a hlan tuk cang i, zei miphun ah dah an i chuah hnga timi hi theih khawh an si ti lo. Tu chan zong ah Kawlram miphun fatete hi, an tlau cuahmah hna i, nikhat khat cu an tlau dih te lai timi hi ruah cia a si cang. Cucaah miphun fa tete kan nunnak ding kong hi, biatak tein ruah cia a herh ko cang.

Hlan lio ah a rak chuakmi miphun Pyu pawl hi B.C kum zabu pahnihnak kuakap ah an chuak i, AD kum zabu 11 tluk ah an lotlau. Kum 1,000 tluk an rak fekfuan i, Pagan Pennak a rak chuah tikah an lo. Kawl miphun ah va can dawh an si. Cucu a hlat tuk cang caah, tuanbia hlun tuk a si cang caah, zei dah a cang set timi theih khawh a si ti lo. An holh le nunphung a loh caah a si ti ceu an theih khawh.
Pyu miphun an loh bantuk in, a tu lio Kawlram miphun fatete zong hi, kan lo ve sual lai timi zong hi phan a um ngaingai.

Nihin ni ah, Kawlram ah miphun pakhat a tlau kho ngai dingmi pakhat an um cang. Cu hna cu a tam tukmi cu an si lo caah, mipi tampi nih theihmi an si lo. An tlawm tuk cang caah, hmailei ah zei can dah an nguh te hnga timi hi ruah awk ngai in a um. An tuanbia cu, hi tin a si.

A liamcia kum 460 lio ah, a sual ngaingaimi Portuguese miphun Filipe de Brito e Nicote timi pa cu Kawlram cozah nih an rak thah. Cu pa cu Kawl nih cun "Nga Zinga" tiah an auh.

Cu pa cu thluak tha taktak a si. A tu Rangoon ralchan ummi Syriam (atu Thanlyin) khua ah umhmun a rak khuar. A cak tuk i, Thanlyin khua hrawnghrang ummi Buddha Bata biaknak pura le innlo in thil mansung vialte a rak fir dih. Cun dar in an sermi Buddha milem le darkhing lianlian zong a lak hna i, a tit dih hna i, miakpi meithal ah a ser hna. Shwe Dagon pura ummi vawleicung darkhing lian bii pakhat cu a lak. Tilawng in Yangon Tivapi cungah a phurh i a rih tuk caah a tla. An char kho thai ti lo. An zumhnak ah cerhthlawk lak pe 20 thuhnak tluk ah a tla tiah ruah a si.

Kyaik Khauk Pura (Hi tlangbo ah Nga Zinga nih ralkap umhmun a rak ser)

Thanlyin khua Kyaik Khauk Pura umnak hmun ah ralkap umhmun (sakhan) a tuah i, ralkap tampi 3,000 tluk a rak ngeih hna. Nga Zinga hi a sual ngai i, midang nupi hmanh kha a rak chuh hna tiah Kawl tuanbia ah an tial.

Nga Zingka cu Rakhine Siangpahrang Min Razagyi chan ah tangka phalh chawm in hlanmi ralkap (mercenary) a rak tuan. A rang a kai lengmang i, 1599 ahcun Thanlyin khua uktu bawi ah a tla. Thanlyin khua ah Portuguese miphun kha pem a fial hna i, mi tampi an rak pem. Hi lio caan Portuguese pawl hi man phalh chawmmi ralkap an rak tam deuh. Thanlyin ahcun Catholic biakinn zong an sak hna i, Catholic missionaries zong rian an rak tuan. Hi lio caan biakinn rawp hi Thanlyin khua ah an um len rih.

Thalyin khua ummi hlan lio Catholic biakinn rawpcakmi 

Nga Zinga hruainak tangah, an van cak tuk cang i, Thanlyin nih cun Rakhine Siangpahrang cu an doh. Rakhine he an i hua. Cun Ava khua siangpahrang nih Taungoo siangpahrang Natshinnaung kha thah a rak duh. Asinain Natshinnaung cu Nga Zinga sinah a rak zam. Natshinnaung cu rak ka pe tiah Ava Siangpahrang Anaukpetlun nih a ti nain, Nga Zinga nih Natshinnaung kha caah zumhtlak in a um ve caah, a up duh lo (Cun an chimnak ah, Natshinnaung hi Krihfa ah aa cang i, Nga Zinga far he an i um ti a si).

Kawlram Ava Siangpahrang Anaukpetlun cu Nga Zingka ruang ah a thin a hung cang i, 1613 ah Thanlyin cu an rak tuk. Fak ngai in an rak i kap. Thanlyin cu an kulh. Thla hnih chung an i tuk hnu le khua an kulh hnu ah, Thanlyin cu an tei. Nga Zinga zong cu an tlaih. Cu pa cu March 28, 1613 ah an tlaih i, a mah le a ralkap 50 he an rak thah hna. Nga Zinga le bang cu mi zapi hmuh awk caah rua par ah an tlai i, fak taktak in an tuah. Nithum chung temtuar le aihram hnu ah a thi an ti. Portuguese miphun za tam nawn kha Ava (Inwa) siangpahrang ram ah an rak hruai hna.

Nga Zingka an tlaih dih hnu ah Thanlyin in Ava lei hruaimi Portuguese hi minung 4,000-5,000 karlak tluk an si ti a si. Hi lio chan pennak hi Taungoo chan a rak si i, an khualipi cu Ava (Inwa) a rak si. Thanlyin in Ava phaknak ding caah zarh 10 tluk an rau tiah micheu nih an ti.

1628 ah Siangpahrang Anaukpetlun siangpahrang Thalun nih a van chawn. Portuguese le kahpia pawl vialte kha Kawl miphun he cawhmeh ding in tha a rak pek hna. Cuticun Sagaing ramthen chung ummi "Anya" timi area ah a rak chiah hna. Cu ka ahcun Portuguese an pupa pawl hi khua an rak sa. Cu hna cu Kawl nih "Bayingyi" tiah an ti hna. Nihin ah tam ngai an um rih.

Nihin ni ah hin, Mu Tivapi hrawng ummi Portuguese cu an mah dang tein an um kho rih. An biaknak cu Catholics a si i, an thlan hi khualai ah an tuah. A um cu an um ko nain hmahpungtin zong an ngei kho lo. An temtuar ngaingai. A cheu cu Kala muisam an keng cang. A cheu cu Kawl le Kala kahpia an lo. A cheu cu Mirang le Kala karlak ah an um. An mitmu a lian. An mittlang a chah. A cheu cu an pumrua Kawl nakin an lian deuh. A cheu cu Korkha an lo. Nu a cheu khat cu, an i dawh ngaingai.

Ko Chan Ngein Zaw le a tang. Chanthaywa biakinn hmai ah

Hi hna pawl hi, Catholic biaknak an si. An biaknak ruang le miphun dang an si ruangah Kawl Buddhist uktu le cozah nih thlanglamh an tong. Hlanlio Nga Zinga chan in Kawl cozah dohtu le an biaknak a rak nihsawhtu telefa an si caah, an neek hna. Kum tam tuk Kawlram ah an um cang nain, hmatpungtin zong an pe duh hna lo. Sianginn kai zong an i harh. Rian tha tlaih zong an i harh. An thinlung a rawk ngaingai. Asinain an zumhnak ahcun fek tein an um ve rih ko.

Kawlram i Cardinal hmasa bik pa Cardinal Charles Maung Bo cu Bayingyi miphun a si i, Mon Hla khuami a si. A mah cu Pope Francis nih February 2015 ah Vatican City ummi, St. Peter's Basilica ah Cardinal sinak a rak pek. Miphun fa tuk an si caah, cucu an caah thazaang nganpi a si.

Hi Portuguese cithlah Bayingyi pawl hi, Kawlram ah a um cuahmah i, nikhat hnu nikhat a zor cuahmahmi miphun pakhat an si. Ram ngaingai an ngei lo. Khua ngaingai an ngei lo. Kawl Buddhist lakah an i cawh. Cucu an caah thinphang ngai a si. Kum 400 cu an hmun cang i, hi pin ah hin an hmun kho te hnga maw timi cu ruah awk ngai a si. Cucaah hi miphun hi, Kawlram ah duhsah tein a tlau cuahmahmi miphun pakhat ah an cang cang. An dirhmun hi tih a nung ngaingaimi ah an um.

Cucaah Kawlram ummi Krihfa vialte zong nih thlacampi zong an hau i, thazaang pek zong an herh. Abik in Monywa le Sagaing hrawnghrang ummi Krihfa hna nih biaknak dang bantuk in zoh lo in, komh ding le thazaang pek ding hi a biapi taktakmi a si.

-----------------------------------

Zoh chihmi ca

1. Frontier of Myanmar at https://frontiermyanmar.net/mm/node/7201
2.