Wednesday, June 5, 2019

US Ramlai Nawng Nih A Hrawhmi


Minung nunnak khamh ding caah pumpek riantuanmi hna
Kan vawlei khuacaan hi a chia chin lengmang. A ruang bik cu "vawleipumpi lumnak" (global warming) ruangah a si tiah an ti. Kan umnak ram, USA zong hi, vawlei a si ve caah khuacaan thalo le kokek rawhralnak a phunphun an tong ve lengmang. Kokek harnak an ton caan ah hin, kan nih Laimi zong nih ti khawh tawk in, kan umnak ram caah Pathian sin thlacam, tangka thazaang chuah le bawmh ve hi kan herh hringhran ko.

Palo Alto, California ummi Stanford University i "climate science professor" Noah Diffenbaugh nih "Global warming nih hin, North America ram chungah Khuacaan a lin tuk timi le ruah a sur tuk timi 75% cu tuanbia a tial. Khuacaan rocardnak hi, North America ah hin 50% cu a karh cang fawn" tiah a ti. Amah nih White House ah Khuacaan kong he pehtlai in tehte a khanmi a si. 
A cheu hmun ah a car tuk. A cheu hmun ah a lin tuk. A tu Midwest ahcun tu chun ni tiang bak in ruah a sur tik ah, a cin tuk hawi. Nawng a tlun lawng siloin tlai cinnak a tha ti lo. Cucaah 2019 hi USA ah eidin tirawl a chuakmi a zor lai ti a si.

Mi tampi caahcun 2019 Springs cu an i ngaih tuk. Zeicatiah USA ah Thalchuakka (Spring) ahcun a nuamh bik lio caan a si caah a si. Asinain USA ramlai ummi ramkulh tampi cu tilian ruangah March thla in harnak an tong cang. June thla dih tiang zong ah tilian cu a zor kho lo ti a si. Minung million tampi lungrethei in khua an sa hna. Ngaih a chia i, lung a nuam lo taktak. Tilian ruangah sipuazi rian tam tuk aa rawh caah, minung thawng tampi rian lo in le innlo ngei lo in khua an sa. USA ve lo bang ngaih a chia taktak khi a si.

Hi Midwest State 12 chung hrawng hi, a rawn taktakmi hmun an si. Cu ram thlang deuh ummi Oklahoma le Arkansas te hna zong hi nawng tilian cu an tlung ve. Midwest States hna hi, USA ah cinthlaknak leikuang a tamnak bik hmun an si. Mississippi tiva, Missouri tiva, Ohio tiva, Arkansas tiva le Illinois tiva hna an umnak hmun a si. Tiva lian he tiva fa he tiva a tam taktaknak hmun a si. Tiva kam ah nelrawn a tam tuk caah, ti a lianh tik ah harnak tampi a chuak tawn.

1993 zong ah tilian a rak chuak i, fahnak ngan taktak an rak tong. A cheu khua cu kha 1993 tilian ruang khan tha tein a um kho thai ti lo mi zong an um ti a si. A tu ah tilian a van chuah than tikah, minung lungthin a rawk kho taktak ti a si.

Midwest State pawl hi, a ronh tuk caah ruah tam tuk a sur tik ah, ti lianh a fawi tuk. Area kau taktak hi luklak ah tii lian nih a khuh colh tawn. March in a tu tiang ruah aa peh caah, khua tam taktak tii nih a phum cang. A cheu hmun cu Noah buanchukcho bantuk in tii an lian i, minung tam tuk an zam cang. Leikuang, lamsul le innlo a hrawhmi hi, rel cawklo ngacha a si ko cang.

Midwest State paw chung ummi khuaram le tiva hna
Vawleicung khuacaan hi nikhua a linhmi he aa pehtlai ti a si. El Nino le La Nino timi rili tilum luan ning he zong aa pehtlaimi an si.

Tilian hi March thla in aa thawk cang. June thla chung hi ti lian aa peh lai tiah an ti. Tu zarh zong hi ruah tam taktak a sur rih lai i, Mississippi a sum lei cu tilian a chuak than lai ti a si. Ti a lianhnak bik ramkulh hna cu Iowa, Missouri, Nebraska le Arkansas hna an si. Kan mah umnak Ohio zong tii a lian ngai. Tiva tii an khat taktak nain khua cu a rawk hraw lo. Oklahoma hrawnghrang zong tilian nih tam ngai a hrawh cang hna.

Tiva tambik nawng a tlunnak tiva hna cu-Mississippi River, Missouri River, Ohio River le Arkansas River le Illinois River hna an si. Tiva tengnge tampi ah tilian a chuak ve. Atu lio ah hin, hi tiva hna an luannak hmun 300 tluk ah hin, tii nih khuaram a phum hna ti a si. A cheu tikham (dam) hna hi an i bauh lai timi phan an um ngai an ti.

 May thla chung ruah surmi tamning langhternak 
Cucaah US Army Corps of Engineers nih tii an sah bang hna. An mah hi US ah ti lian nawng tlungmi le tikham pawl a zohkhenhtu ralkap an si. Seh lianlian he, chun zan hlan bak in rian an tuan hna nain, engineer pakhat pa nih a chimmi cu, "Kokek he ral doh tik ah, a sungmi ral kan doh ti tluk a si" tiah a ti. Thetse tun an chilh changmang, tii nih a pah changmang. USA ve lo bang, lo tuah pawl tam tuk an zaam i, ngaih a chia tuk hringhran. 

Tiva khammi zong an i rawk i, motor hlei zong tam ialte an pur cang. Lampi tam ngai an pit cang. Leikuang acre tam tuk a hrawh cang. Motor lampi Interstate I-29 cu tii nih dong 15 thuk in a phum.

Inn thawng tampi a rawk cang. Inn zeizat dah a rawk? Tangka zeizat man dah a rawk cang timi hi tuak awk a tha rih lo. April thla in duhsah tein ti a lian i, June thla zarh khatnak tiang ti a lian. Hi pin zongah hin tii hi a thang rih lai ti a si. June thla dih tiang hmanh ah hin, a zor kho ti lai lo an ti.

Kokek rawhralnak vialte lak ah hin, tilian le nawng tlungmi in in i khamh le vunven hi a har bikmi a si. Thetse tun in an kham hna hi, tii a kai tik ah minung thazaang le thawnnak cu tii nih a tei peng. USA an si ko nain, kokek cu an tei kho hlei lo. Tilian le ruahsur cu an kham kho ve lo. Engineers zong an baa taktak hna. Inn ah aa tapmi le lampi ah aa taapmi khamh ah volunteer tuanmi tampi an um hna.

Leikuang tuahtu pawl cu an thlaici an I chiahmi tam tuk a rawk. Cun zuar ding an khawnmi zong tam tuk a rawk. Tuluk he "Trade War" um caah an zuar khawhlomi tam tuk aa pawngmi a rawk fawn. Cucaah leikuang tuahtu pawl cu an sung taktak. An lung a rawk ngaingai. 2019 kum hi cinthlak caan a tawi taktak cang caah, zeidah kan lawh te lai tiah lungrethei taktak in an um lio a si.

Arkansas River nih khua vennak an tuahmi tikham a pahmi
Ti a lianh biknak cu Iowa, Kansas le Arkansas ramkulh hna ah an si. Iowa lawng bak ah hin, counties (peng) 67 ah tilian nih rawhnak a chuahpi. Iowa le Nebraska lawng ah hin, dollar 2.9 nillion man rawhnak a chuahpi cang. Highway cung hlei 3 a rawk cang. Lam ti nih tam tuk a phum. Minung million 28 renglo umnak area ah hin, ti lian a chuak ti a si. Sipuazi tuahnak innlo thatha tampi a phum. Leikuang tamtuk a hrawh pin ah, thlaici an khawnmi le zuar ding in an khawnmi tirawl tam tuk a hrawh cang.

Nebraska ahcun Spencer Dam a rawk. Offutt Air Force Base a rawk i, inn 30 tii nih a phum i, an vanlawng tliknak 3,000 saumi pakhat te cu tii nih a phum i anhmang kho ti lo. Nebraska ahcun khua 74 ah rawhnak fakpi a chuahpi i, Emergency dirhmun ah an chiah.

Arkansas Ramkulh ah, Arkansas River a lian i, rawhnak tampi a chuahpi cang. Tidil pakhat cu tii a tam tuk cang i aa boah ding a si caah, tii tam taktak an sah. A tu lio US ram lai tilia cu "Kan chan chung ah mah bantuk kan hmu bal lo" tiah nawng nih harnak a pekmi hna tampi nih an ti. Khua tampi cu, khualak hi tiva bantuk in a luang.  Motor zong tam tuk a phum cang.

Tiva ti a lianmi, tikham a liammi, hlei rawkmi, khua a phummi le leikuang a phummi zoh ahcun, ngaihchia taktak khi a si ko. Zeitik hmanh ah tii a reu kho ti lai lo ti tluk in a lian. US nawng tlungmi hmanh tih a nung taktak. Hi nawng tlungmi hmanh nih tam tuk rawhnak a chuahpi va si kaw, Noah buanchukcho kha zeitluk in dah tih a rak nun hnga le vawleicung ah zeitluk in dah rawhnak a rak chuhapi hnga timi a ka ruahter ngai.


Hi bantuk tirawl chiahnak hi 800 renglo a rawk


Iowa Khualipi Davenport hi fak ngai in tii nih a khuh

Tirawl khawnnak rawkbawk pawl tii nih a phummi hna

Motor lam tii nih a hrawhmi 

Davenport Khua cheukhat 


Offut Air Force Base ti nih a phummi a si
Missouri River tilian ruangah innlo tam tuk a rawk cang

Arkansas River ti lian (Sang Springs, Oklahoma)

Sen-dang le sen-duk hi ti nih fak bik phumnak an si.


Motor lampi zong tam ngai aa rawk cang

Tikhamnak caah thetse tun an hman hna
A cheu khua cu hi tin thuk taktak in a phum hna

Highway le khua thatha zong a phum hna






Satil zong tam ngai an thi cang













Ohio River tilian

Davenport, Iowa

Mississippi Tilian

Innlo tamtuk mah tin a hrawh hna

Jefferson City, MO khua ti nih a phummi

Highway lianlian zong tam ngai a phum cang hna
I-29 Lampi hi saupi khar a hau ding a si cang

Add caption
Add caption

Khuaruah tam taktak a simi innte

Missouri River tilian nih a khuhmi leikuang le khua



Missouri River tilian nih a phummi inn
US ramlai i 2019 Spring tilianmi ruang ah hin, US$12.5 billion nak tam sunghbaunak a chuahpi te lai tiah ruah a si. Innlo, lamsul, leikuang le satil a hrwh hna lawng silo in, cinthlak khawh a si ti lo caah le an thlaici khawnmi tam tuk a rawk caah, sunghnak nganpi an tuar hna. An mah ram chungah refugee bantuk in an um ve hna. Harnak tam tuk an tuar. Ruah nih a sur lengmang rih i, tilian hi fawi ah ban dawh a si rih lo. Atu hmanh ah sunghbaunak tam tuk a chuahpi cang i, hi pin ah zei tluk in dek rawhralnak le sunghbaunak a chuahpi rih te lai?

Kokek he i zuam ahcun minung fimnak le thawnnak hna hi, chim tlak an rak si lo. Ruah zong tei khawh a si lo. Tilian zong tei khawh a si lo. Ruah le tilian cungah nawlngeitu Pathian sin dah thlacam ti ko lo cu, chim ding a um ti lo! 






No comments:

Post a Comment