WHO nih "Kum khat ah minung 800,000 kuakap nih mahthahnak an tuah an ti. Mahthahnak hi vawleicung thihnak vialte lakah a ruang tambik pahnihnak a si. Mahthahnak a ruang tambik cu lungthin damlonak ruangah a si an ti."
Lungthin damlonak hi, mi tampi nih an ton. Miphun kip le vunhawng kip nih an ton. Nu le pa thlulo in ton a si. A ho paoh nih ton khawh cio mi a si. Doctors, engineer, ralbawi, mirum milian le mifim cathiam zong nih an ton. Aa nuam tuk rua tiah ruahmi, milar pawl (celebrity) tampi nih an ton ve i, mahthahnak a tuahmi zong an um len ko hna. 2016 ah USA ah minung 45,000 an that. 2017 ah hin, 47,173 an i that ti a si. Kum chiar in aa thatmi an karh. Kum 15-34 kar hi aa thatmi an tam khun ti a si.
Hlathlaitu nih an hmuhmi ah, Lungthin damlonak a ngeimi hna hi a tanglei bantuk in an si:
* Lunthin damlonak ngeimi kum laiva hi tuak tikah kum 32.5 a si.
*Kum 18-25 karlak hi, lungthin damlonak tambik an ngei.
*Nikum i lungthin damlonak a ngeimi 11.3% cu kahpia an si (miphun dang aa cawhmi)
* Nu dihlak i 8.7% hi phun khatkhat in lungthin damlonak a ngei.
*Pa dihlak i 5.3% nih lungthin damlonak an ngei.
Lungthin damlonak hi thil a phunphun ruangah a chuak kho. Ci le kawr zong in a kal kho. Damlo ruang le khawnden ruangah a si kho. Fa tam ngeimi le nau rawk ruang i, thi tam tuk chuah ruangah a si kho. A cheu nu cu pa nih an tlaihhrem hna ruangah a si kho. Chungkhar ah thihlohnak le khawndennak le sunghbaunak an ton ruangah a si kho. Chungkhar buaibainak le harsatnak ruangah a si kho. A cheu cu lungthin damlonak a ngeimi an thlawp ruang ah an mah an lungre a thei i, lungthin rawkmi zong an um ve.
Lungthin damlonak nih hin, biaknak lei minung zong a hrial hna lo. Lairam ah "hlimri" kan timi hna khi, a tam deuh cu "lungthin damlonak" an rak si ko hna.Lungthin Damlonak hi tih a nung taktakmi damlonak a si. A ruang cu theihthiam a har tuk. Lungretheih theng khi a si lem lo. Mi tampi nih cun an ngeih khi an i thei lo. An ngeih hmanh ah an cohlang fawn lo. A zual tuk hnu lawngah an theih tawn caah, micheu cu nunnak a liam manh cang. Cucaah, lungthin damlonak hi, theihthiam awk a har caah ralrin awk zong a har ngai. Tih a nun khunnak cu thlawpbulnak lam a har tuk caah a si.
Lungthin damlonak hi lungretheih damlonak (stress) in aa thawk. Lungretheih damlonak cu damh khawh a si nain, "lungthin damlonak" (depression) a phak ahcun za ah za in dam a har cang. Cucaah lungretheih damlonak ngeih lio ah, mi tampi bawm in damnak zuam a herh. Mah bantuk lei a thlawpmi sibawi sin ah piah colh a herh.
Lungthin damnlonak hi, thlawp tikah a thlawptu le chungkhar zong ralrin a herh. Zeicatiah an thinlung a hmanlo caah a lungfimmi caah lungre a thei kho tuk. Cucaah a dammi kha lungretheihnak in damlo khawh a si ve.
Naite ah, California ah "lungthin damlomi zohnak lei ah mi tampi nih theihhngalhmi Pastor Jarrid Wilson (K.30) zong aa that ve. Aa thah laite ah, a mah le mah aa thatmi nu ruakvuinak zong ah a va kalta ko ti a si." g a mah cu aa thlawp kho ti lo i, a mah le mah aa that ve ko." USA ah Krihfabu min thang bik pakhat-Saddleback Church- pastor Rick Warren fapa Matthew zong April 2013 ah mahthahnak in a thi ve. Kum (7) a si lio tein lungthin damlonak a rak ngei ti a si.
Muidawh minthang tam ngai zong, a thli tein lungthin damlonak an rak ngei i, an taksa fahnak a rak tam tuk caah, a donghnak ah "fah theihlonak sii" sang tuk hna an din caah, an thi theu tawn. Cuticun lungretheih damlonak nih hin, minung phunkip te hi harnak a pek i, mi tampi cu nunnak a lak theu tawn hna. A caan ahcun chungkhar hmanh nih, lungthin damlonak an ngeih hi an thei tawn lo i, an i thah hnu lawngah an theih tawn hna.
Hi lungretheih damlonak hi, damlonak phun tampi a lang kho. Doctors te chimnak ahcun a tanglei fahnak le damlonak hna in tambik an lang. Cucu ngeih ahcun doctor sin piah hi a herhmi a si.
1. Fahnak an ngei
Lungthim damlonak a ngeimi tam deuh (75%) cu fahnak a phunphun an ngei. An lu, an hngawng, an keng, an tang, an liang le an paw a fak. A a kenkip ah an fahnak hi aa thial lengmang. Thim le nam sawh bantuk hna in a fah an thei. A cheu an thi-hri a dawh hna. A cheu an mit a hnuh hna. A cheu an paw a fak i rawl an ei kho lo. An paw nih eidin a caakmi a tam tuk. A cheu an luak a chuak. An lungthin zong a rawh caah, fahnak an ing kho lo. A fah tik ah, an ai tawn. Cu fahnak nih cun a temtawn hna i, an lungretheih le khingrih a zualter hna. Fahtheihlonak sii an din zong ah a chawng hna lo. Tam tuk an din caah a thimi zong an um tawn.
2. An thau
Lungthin damlonak a ngeimi cu "an thinlung a hawm. An thinlung in hlammi an ngei peng. An thinglung a bau peng i, an lileng. An um a har. An si a vang. Cu an chung a hawm caah, rawl ei peng an duh. Tii din peng an duh. Khakha an vitamin le taksa nih a hlam bia silo in, "umhar phen" tibantuk in an thinlung a hawm caah an eimi tu a si. Cucaah thau le pawng kai a tam ngaingai.
3. Zia aa thleng
Lungthin damlonak a ngeimi hna cu, "An thin a tawi. An thinhun a fawi. A caan ah fawi tein an ni. An ni rua hlah maw van ti ah an tap than ko. An zia aa thleng peng. Thil fate kha thil biapi tuk ah an chiah. Biapi tukmi tu hna kha biapi ah an chia tawn lo. Mi he bia el an huam. Ka hman tiah an i ruat peng. An ingpuan a fawi. An i ihkhiak. An nuar. An i ngal. Thil khi a tha lei in an ruat kho lo. A chia lei lengmang in thil an ruat. Sawisel lomi thil an ngei lo. An mah tuahmi lila hi an lung a tling kho lo. Midang tuahmi cu chim awk a um ti lo. Sawisel hi an zia pakhat a si. An zai. An saduhthah a tling kho bal lo. JAMA Psychiatry journal (2013) ah an chuahmi ahcun, "Lungthin damlonak a ngeimi 54% cu, mi he an i rem lo. An i hua. An i si tawn ti a si. Mi hi an huat hna. An mah an van ti hna ahcun an celh bak lo" ti a si. An zia aa thleng peng i, minung fa nih an duhnak khen ding a fawi lo.
4. Zeihmanh ka si lo!
An lungthin a der i an tha a chia peng. Zeihmanh ka si lo. Zei hmanh san ka tlai lo. Zei taktak hmanh ka si lo" timi an lungthin ah a um. An i phuhrung. An ral a chia. Mi tampi kha ral ah an rel hna. Mi dang cungah an lung a hring. Lunghrin an hman caah, nu le va kar ah buainak a chuak duh ngaingai. Nu a si ahcun vale hna kha sual a phunphun an puh hna. Vale an si ahcun nupi le nih thah an ka duh ti in, an lung a hring.
5. Zurit he aa lo
Zuri mi cu an thin a tawi. An puanghrang. An thin a hung. Mi he vuakden an duh. An i hrocer. An i rungveng. An duh poh in, biafak an chim. Mi volhpamh an hmang. Chiatserh thaltan hi, an zia pakhat a si. Cu bantuk cun lungthin damlonak a ngeimi zong an si ve. An sining hi zurimi lungput he an i lo. Cucaah hawikawm an ngei kho lo. Nuleva hmanh thenrawi a fawi taktak. Nu a si ahcun vale an huat hna. Vale an si ahcun nupi le an huat hna.
6. A za cang timi an ngei lo
Lungthin damlonak a ngeimi cu an duhmi thil, an tuah duhmi kha, ban hngal lo le a za cang timi ngei lo in an tuah tawn. A cheu cu thilri an duh tuk. Zeizat an ngeih zong ah a za cang timi an ngei lo. Cawk peng le ngeih chap peng an duh. Tangka hman zia an thiam lo. Cucaah tangka ah harnak le buainak an tong. Facebook tibantuk maw an zoh tik zongah ban an thei lo. An duhmi thil kha, an i hruhpi tawn. An tuah duhmi kha tuah lo in an um kho lo. An i sum kho lo. Lemnak (Addiction) an ngei. Gambling tuah hmang an si ahcun "a lem hna." Zudin hmang an si ahcun zuu nih a lem hna. Nu lei hmang an si ahcun a lem hna. Thil phunkip te nih a lem peng ko hna.
7. An thluak hi khuadawm bantuk in a mui
An khuaruahmi a tliangtlai kho lo. An thluak le an lung a buai. Fiang ruairai lo in an um peng. Hnulei kong pek, hmai lei kong pek, thil sining phunphun khi an fiang kho lo. Cucaah an lungthin khuaruahnak khi khuadawm nih a kan khuh bantuk in a um. Khua an ruahmi khi "a taktak an tla" kho lo. Chun mang bantuk in khua an khang i, rian an tuan. A taktak asilomi khi a taktak ah an ruah i, cu thil cu an caah dawnkhantu a si tawn. Harvard University ummi Psychologists nih an hlathlainak ah an hmuhmi cu, minung thluak nih hin, "a tu lio caan" (present moment) hi fek tein a ruah i aa tlaih lawng ah minung hi an i lawm ti a si. Cun a liamcia le hmailei caan a kenkip a ruah ahcun, khuaruahnak a vaivuan i, thinphannak le nuamhlonak a chuahpi ti a si. Lungthin damlonak ngeimi hi, a tu lio caan nak in, ka dang a kenkip khi an ruat.
8. Biakhiah an i harh
Columbus University in hlathlaitu hna nih an hmuhmi cu, "Ni fatin tein zatuak ah 70% cu lungfim tein khuaruahkhan hnu ah, bia kan khiah ti a si. Lungthin damlonak a ngeimi cu, thil fate zong ah biakhiah an i harh. An lungthin a vaivuan. Lungfimmi caah thil fatete kha, an caah a pipa tuk ah a rak tla. Tahchunhnak ah, zingka thawh ka ah, "Ka ha maw ka tawl hmasat lai? Ka hmai maw ka phiah lai? Maw coffee dah ka din hma sat lai?" timi tuktak hmanh khi, sau ngai an i ruat ti a si. Thil fatete khi an caah thilri ngan tuk le khingrit tuk a si an ti.
9. Samhriah le Ha-tawl an huam ti lo
Zeidang lei thianhhlimh an huamnak a zor pin ah, "samhriah le ha-tawl an duh tuk ti lo." 2014 i minung 10,000 an hlathlatmi hna chung in, 61% nih cun an haa ngandamnak (ha le ka chung) lei a chiatkhat deuh caah "lungthin rawhnak kan ngei" tiah an ti. A ha chia deuhmi paoh hi, lungthin damlonak an ngeih a fawi deuh ti a si. Lungthin damlonak a ngeimi a cheu cu, samhriah le thianhhlimh le tamh-mawih an huam ti lo. Lenglei thil tamh-mawih na huam ti lo ahcun, na chunglei muru ah damlonak a um timi kha a langhtertu an si. Ralrin a herh.
10. Hman tein an it kho lo
Lungthin damlonak nih, minung ihzaunak le hngilh ning lam tampi in donhkhanhnak a ngei. A cheu cu zankhuadei an i hngilh kho lo. An hrio peng. Khua an ruat peng i, an mit a ku kho lo. A cheu cu zan khua dei mithi bang an i hngilh hnu zong ah, chun zongah an ngu rih.
11. An lungthin a vaivuan
A fekmi tinhmi an ngei kho lo. "Khuaivah kat rei" bantuk in a kenkip ah thil an tuah. An duhmi thil cu, zeipoh tuah thluahmah an hmang. An lungthawh lio ahcun, ral tha tuk in ban hngalo in an tuah. An lung a thawhlo ahcun an ban ko. Ka tuahmi thil hi, zeidah a theipar a lawh lai timi an ruat lo. An duhmi tu kha an tuah ko. Voi tampi cu a theipar chuak lak in riantuan lo in ban an hmang. Sunghbaunak an ton tikah, midang tu an puh hna. An mah palhnak kha "tuanvo" lak an zuam ti lo. Cucaah an tuahmi thil kip ah, khua-awng an pem kho lo.
12. Huamnak a zor
Riantuan an huamnak a zor. An lung a thawh ahcun an huam. A thawh lo cun an huam ti lo. An huam tawnmi an huam ti lo. Hawi sin tel, lentecelh, pumhkhawmh, lamkui, lengchuah le nuamh an huam ti lo. Nuva sinak zong an huam ti lo. An huam tawnmi paohpaoh an huam ti lo. Lungthawhnak an ngei lo. An ngeih zong ah caan tawite lawng a si. Cu ti cun lunglawmhnak hi an ngei kho ti lo. Cun an lungthin a rawk chin lengmang than.
12. Fahnak phunphun
Lungthin damlonak a ngeimi hna hi, fahnak a phunphun an ngei. An lu, an paw, an hngawng, an tang, an kutke, an keng, an ruhkhua le an tukbuhrum tibabtuk hi a kenkip ah an fak. A bik in an pawpi le an paw hi a phunphun in a fak. Rawl an ei kho lo. Cuticun lungthin damlonak le pawfah hi aa tlai. An paw a nuam lo i an lungthin a va damlo deuh. An lungthin a dam lo deuh paoh ah an paw a va nuam deuh lo hawi. Citicun aa hel lengmang i, lungthin damlonak hi thlawpbul a har taktakmi a si.
14. Hmual an ing kho lo
Lungthin damlonak a ngeimi cu, ramningzak bantuk an si. Ramningzak cu tongh men ah a con bantuk in, lungthin damlonak a ngeimi cu, mi bia an ing kho lo. An duhlo ning in van ti sual ahcun an ngaih a chia. An tap colh. An thinlung a kekkuai colh. An bia hal a tam. Mi bia kikawi an ngai. Ngaihchiatlo ding zong an ngaih a chia. Phuhrun lo ding zong an i phuhrung. Mi nih bia tluangtlam te an chim zong ah an i kuaih.
15. Rim an thei
Lungthin damlonak a ngeimi cu rim chia an thei tawn. A lungfimmi nih cun zeihmanh a rim an theihlomi kha an nih nih cun rim an thei peng. A thutheng zong an thei. Cucaah an cil an chak leklek. Siaremlo in an um peng.
16. Aw an thei
Rim lawng an thei lo Aw zong an theih. An hnakkhaw bak in aw phunphun an theih. Cu aw cu, a caan ahcun "thlarau aw maw, khuachi aw maw, minung aw maw" a phunphun an thei i, a cheu cu "Pathian aw, Bawipa aw kan thei" tiah an ti i, a donghnak ah "hlimrit" tiah kan timi ah khin an i chuah. Hlimrit hi a ngaingai tiah ahcun sii lei thiammi chimnak ahcun "lungthin damlonak" (depression) a si ko tiah an ti. A cheu cu "Mi nih kan kawng a kan caih" tiah an caih lo mi kha, caih in an theih khawh. An i phuhrung i an mit-au a hman ti lo. An khua hawiher zong a hman ti lo.
17. An zei a pawi lo
A cheu lungthin damlonak a ngeimi cu, an lungre a thei peng nain, a cheu cu zei thil hmanh khi biapi ah an chia lo. An i buaipi lo. Hmailei kong zong an ruat in an tuaktan lo. An ruahmi zong hi, a phi a chuak khomi an si lo. Cucaah tinhmi ngei le tuaktannak ngei bu tein zeitik hmanh ah rian an tuan lo. Lungthawh in rian an tuan. Cucaah an chim ning in zeihmanh an tuah kho tawn lo. An biakam an let. Thil an philh zau. Zei thil hmanh hi, biapi in ruat lo in, "a pawi lo" ti deuh lawngte in khua an ruat i, an mah ca he chungkhar caah harnak an chuahpi tawn.
18. Chimh khawh an si lo
Thil chia pek, thil tha pek ah an mah tuakmi le ruahmi pin cu zeihmanh chimh khawh an si lo. "Vanzuang hnachet" bantuk an si. Lungthin damlonak a ngeimi cu an mah lungthin pin cu, chimh khawhmi an si lo. Cawnpiak khawh zong an si lo. An mah duhmi paoh an tuah. Thil tlamtlin lo tik le sunghbaunak a chuah tik ahcun, midang tu an puh hna. An mah cu a sual lo bantuk tein khua an sa.
19. An cawlcang duh ngai
Lungthin damlonak a ngeimi cheukhat cu an ngawi-caw. Mizawfak bantuk in an um nain, a cheu cu an cawlcang peng. Lungthin dai tein an thu kho lo. An i chawk peng. A cheu cu an ni peng. A cheu cu an thin a hung peng. Cu an lungput hawih in an cawlcang tawn.
20. Thil hman lo an hmu
A cheu cu an lungchung khuaruahmi kha a taktak in kan hmuh tiah an i ruah. An mit nih a hlen hna. USA zong hi Kawlram ah an ruah ko. An ruahmi paoh kha a si tiah an hmuh khawh. A cheu cu Pathian ka hmuh tiah an ti. A cheu cu Jesuh khi an mitthlam ah an cuanter i, Jesuh an hmuh taktak tiah an ruah. A chawk sawsawhmi an hmuh hna zong ah, hawikawm ah an rel khawh hna. A um taktaklomi an kawl i hmuh an i tim. Lengvah an hmang. Cuticun An mit nih a hlen tawn hna.
21. Huatmi an ngei
Lungthin damlonak a ngeimi tam deuh cu, nu an si ahcun an va le an huat hna. An lunghrinh hna. Pa an si ahcun an nupi le an huat hna. An lunghrinh hna. Tangdangpawm (adultery) zong an i puh i, nuva then a tam. An hnah a chuak. Lungthin damlonak a ngeimi nu tam nawn ka hmuh cang hna. An vale hi thil ti in an ti hna lo. An pamh hna. Hnam neih hna an puh hna. Nupi cung nu duh zong an puh hna. Chiat zong an serh hna. A phunphun in an pamh hna. Vale nih celh ding khi an si lo. Lungthin damlonak a ngeim pa cheukhat cu, an nupile khi an vuakden hna. Va cung pa duh an puh hna. Cuticun a cheu cu nupi thar zong an um. Tih nung taktak ko.
22. Hriamnam an la
Lungthin damlonak a ngeimi tampi cu namte, namtawng, meithal hi an pawng ah chiah ding a si lo. Hi bantuk hriamnam in ruahlopi ah aa thatmi an tam cang. Midang zong a thatmi an tam cang. Ruahpha lo ah khua an ruat i, mi thah an hmang. Mi kan thah timi a ruah awk an thei lo. An fale hmanh ral ah a ruatmi an um tawn. Dayton kan um lio ah, Mirang nu nih a fale 4-5 ngakchia bak ti ah a hnim hna an innchung ah a thah ko hna. A bia an caih tik ah, lungthin damlonak ruangah a si i, a thah hna hi aa thei lo ti a si.
23. A hmanmi an ruat kho lo
Lungthin damlonak a ngeimi hna vialte an sining aa lomi cu, (1) an khuaruahmi (thoughts) a hman lo; (2) thil an hmuhning (perceptions) a hman lo; (3) a chia le tha an thleidang kho lo; (4) zeidah a taktak a si i, zeidah a taktak a si lo timi an thei kho lo. An ruahmi le an hmuhning paoh kha, an nih caah cun "a taktak" a si peng. Cucaah mithahnak tiang hna an chuahter tawnnak a si.
24. Lunghrin le mipuh an hmang
Lungthin damlonak a ngeimi tampi cu, "an vale, an chungkhar le midang nih hin, thah an ka timh; thih-sii an ka pek, an ka leirawi, ka chiatnak kong an chim, an ka doh, an ka huat, an ka ral, I rawk seh timi an I zuam.." tiin midang hi sual a phunphunte an puh tawn hna. An eidihmi tirawl le lakphak hna ah thih-sii an paih ti tiang in a ruatmi an um. Mandalay University kan kai lio ah, Falam kan hawipa cu lungthin damlonak ruahlopi in a ngei. Ka hawipa he sekhan ah kan va piah tawn. Cu pa nih a chimmi cu,
"8888 buainak ruangah, ka pa zong hi ralkap cozah nih an tlaih cang lai. Keimah zong hi tlaih an ka timh cang. Sianginn ka kai zong ah, sayama le siangngakchia nih keimah kong lawnglawng an chim. Lakphakti dawr ka kal zong ah, keimah kong lawngte an chim. Ka pa zong an tlaih cang lai. Hi pa zong an tlaih cang lai an ti. Kawlnu pawl le Kawlpa pawl zong nih an theih dih cang. Sainginn kai ka huam ti lo. Ka tlung lai. An ka ning tuk. Ka khawp tuk….tiah a rak ti. Zaangfak taktak khi a si.Hi bantuk in lungthin damlonak a ngeimi cu, mi kip khi an zum hna lo. An lunghrinh hna. Cucaah tiawl zong an eiding ngam tuk lo. An ral a chia. Pakhatkhat an can ahcun, "thichia, hnam, doih, aih le midang nih a kan tuah" tiah an ruah tawn. Cucu aa mer lengmangmi thil a si caah, an damnak lam hi a har ngaingai tawn.
Lungthin damlonak hi zawtfahnak (symptoms) phun tam tuk in a lang kho. Pakhat le khat sining aa lo lo. A cunglei tialmi cu a buaktlak in tialmi a si. Medical doctor ka si lo caah, hihi ruahnak pek a simi silo in, ca tampi ka relmi chung in le mi tampi ka bawmhnak hna chung in keimah hmuhnak ka tialmi a si.
Thil fate le thil a ruang chim khawh cawklomi nih lungthin damlonak hi a chuahter khawh ko. A cunglei bantuk in lungthin lei ah sining tam tuk a ngeimi cu, a fawinak in a tlawm le tam in lungretheih damlonak an ngei tiah lunghrin khawh an si. Cucaah hi bantuk minung na pawngkam an um ahcun ralrin le zohkhenh an herh. Chungkhar le Krihfabu zong nih biatak deuh in tanlak le tuaktan lo ahcun, Laimi zong hi bantuk damlonak nih fak tuk in, a kan buaiter khawh.
-----------------------------------------
Zohchihmi ca pawl
1. Depression Statistics Everyone Should Know
https://www.verywellmind.com/depression-statistics-everyone-should-know-4159056
2. Depression by WHO
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/depression
Pastor Hai, na catial mi a ttha tuk! Kan ilawm tuk! Tam deuh in rak kan tialpiak lengmang kho law a ttha tuk! Na catial mi pawl hi kan Miphun nih theih kan herhmi lawngte an si
ReplyDelete