USA Meithal Nunphung

US Nunphung hi mifimthiam hna nih, "meithal nunphung" (gun culture) tiah an ti. A ruang cu meithal hi zalawng tuk in cawk khawh a simi, meithal tongh hi an ngamh tukmi le meithal ngeih hi, phung bantuk ah an i ngeih caah a si.

Zeicadah meithal nunphung tiah an tinak a si?

US Constitution chungah meithal ngeih khawhnak kong aa tel. Cucu "Second Amendment" an ti. US hi meithal an rak uar tuknak cu an tuanbia ruang zongah a si. Ramtla tu hna chan in, US rampi hi an co khawhnak ding caah, Indian mi he ral an rak i tu. Independent hmuhnak ding caah UK kha an rak doh than hawi. Ramchung le ramleng he kahnak ah, meithal an rak hman peng. Cucaah ram vennak caah "mibu" nih meithal a herh timi kha an rak hmuh.

UK kut in independent lak ding a si tik ah, meithal hi biapi tuk ah an chiah caah, an constitution ah, mipi ralkap (militia/pithusit) nih, meithal tlaihnak nawl an ngei timi a um. Cucu 1789 ah an rak suaimi a si. Cucu The Second Amendment of the United States ti a si i, a tanglei bantuk in an tial:

  "A well regulated Militia, being necessary to the security of a free State, the right of the people to keep and bear Arms, shall not be infringed." 

(A sullam cu, "Zalawng tein a ummi Ramkulh pakhat himbawmnak ding caah, tha tein sersiammi mipi-ralkap (Militia), mipi nih Hriamnam tlaihnak ngeihnak le tlaihnak nawl an ngeihmi kha, a hrawk lai lo" timi a si).

Independent an si hnu ah, sal zuatnak a duhlomi le a duhmi ti in, chaklei le thlanglei deohnak "civil war" timi a chuak than. Hi ah hin meithal le tilawng hmang in rak i tuk a si cang. Cuticun Spanish he dohnak, Mexico he dohnak, Ralpi Pakhat le Ralpi Pahnih le ral dangdang dohnak ah, a rak i tel peng.

Cucaah an nunphung hi hriamnam he naihniam tuk in an um peng. Cucaah nunu, papa in, meithal hi an nunphung ah an ngamh i, an uar tuk. Meithal ngeih lo hi chungkhar ah tlamtlin lo ah an ruah. An ngeih lo ahcun an hna a ngam lo. Cucaah "American nunphung hi, gun culture a si" tiah professors tampi nih an tinak a si.

Obama chan ah "minung tampi a that khomi assault riffles kan kham lai" tiah an rak ti nain, an kham kho lo. Assault Riffle kham a duh lo mi Khrifahbu cheukhat cu, cozah timhmi an duh lo caah, nu he pa he, meithal a phunphun tlaih bu in, biakinn chung ah an i pum. Meithal he Pathian an bia. Bible an rel. Thawng tha an chim. Khuami nih an tih tuk hna caah, sianginn hmanh an khar ti a si.

Biakinn chung an i kenmi meithal hmanh ah hin, mibu thahnak ah tambik an hmanmi AR-15 Riffle hi a tam bik ti a si. Pennsylvania ummi Khrihfabu pakhat cu, hi meithal he bak Pathian an biak caah, an Khrifabu min ah "Gun Worshiping Church" (Meithal Biami Khrihfabu) tiah an ti hna. Ral ram a si tunglomi ah, meithal he Pathian biakinn chung i Pathian biak cu khuaruahhar a si. Hi biakinn i meithal lak ah hin Jesuh hmunhma a ngei taktak hnga maw?.

An Khrihfa-upa zong meithal tlaih bu bak in mi an dong; biakinn chung ah an i pum; thla an cam; hla an sa. Hla an remh. Pulpit cungah meithal he an kai. Caan an hmang hna. Zeitindah "Jesuh le daihnak le meithal hi, biakinn chung tiang an kemh chih khawh hnga? Hihi Pathian duhning taktak a si hnga maw? Bible cawnpiaknak "Khrih daihnak" maw biapi ah kan chiah maw? Hriamnam hi dah kan zumhnak ah biapi deuh kan chiah? Hihi Khrihfa nih tuahser dingmi ziaza le zumhnak taktak a si hnga maw?" timi ruah ah lung a hring. Cu tluk cun USA nunphung hi, meithal he aa tlai.

Biakinn chung ah AR-15 Riffle he Pathian an bia hna

Cucaah USA hi meithal a tawi he a sau he, pumpak kut ah tam taktak a um. Meithal zong hi fawi tein cawk khawh ding in an tuah. A tu chan ahcun "online" hmanh in cawk khawh a si cang. Cu tluk cun meithal cawk hi a fawi. Cucaah USA hi meithal a tam in a tam kho taktak i chuahsualnak zong a tam taktak ve.

2018 Small Arms Survey timi nih cazin an tuaknak ah, meithal hmemi (pistol le assault riffle le thal pak le thal phir) timi hi, million 1,000 tluk hi an zuar cang i, mipi kut ah hin million 857 a um ti a si. Hi chungah US mipi kut chung ah hin, meithal hmemi million 393 a um i, vawleicung dihlak mipi sin a ummi meithal i 46% a si an ti. Cucaah USA ah hin a buaktlak in an tuak tikah, minung 100 ah meithal 120.5 in a um ti a si.   

Hi bantuk in mipi kut ah meithal a tam deuhdeuh in, meithal in i thahnawn le mibu kahnak zong hi a tam chin lengmang ti a si. Mah vennak caah tiah an cawk ko nain, mah vennak nakin midang thahnak tu ah tam deuh an hman ti a si. Cucaah kum khat hnu kum khat in, mibu kah hi a tam taktak i, a tumkai caan cu a um tawn nain, a buaktlak in tuak tik ah a tam chin lengmang. Zeitluk in dah meithal in minung an thih timi cu, a tanglei cazin zoh ah theih khawh a si.

2014 in 2018 tiang kum chiar meithal in a thimi hna (Ref. GVA)

Meithal thatha a tam chin lengmang bantuk in mibu kahnak zong hi a karh chin lengmang ve. Gun Violence Archive timi bu nih, USA ah kum fatin meithal in a thimi hna cazin hi, 2014 in an chuah i, 2019 tiang an chuahmi zoh tik ah, mibu kahnak hi a karh taktak.

Mibu kahnak hi, 2014 ah voi 269 a chuak. 2015 ahcun 335 a chuak. 2016 ah voi 382 a chuak. 2017 ah 346 a chuak. 2018 ahcun 337 a chuak. 2019 ahcun 417 a chuak.

2016 tiang hi President Obama chan a si. 2017 in 2019 tiang hi President Trump chan a si. Hi chan pahnih epchun tikah, President Trump chan ah a buaktlak cun mibu kahnak zong a karh deuh pin ah, meithal in a thimi cazin zong an tam deuh. Abik in 2019 hi USA ram tuanbia kum 40 chung ah, meithal in minung tambik an thih kum a si i, mibu kahnak a tam bik kum zong a si an ti.

Cucaah "Jesuh chimmi bia hi a dik taktak ko. Jesuh cu, thah ding in an tlaih lio hmanh ah, "hriamnam lak hi a duh rih lo." Cucaah nam aa lak i a mah Jesuh kha thazaang le hriamnam in a dirpitu le vengtu  kha hi tin a ti:

"Na nam kha a kawng ah sawh. Zeicatiah nam a lami paoh cu nam in an thi lai" (Matthew 26:52)

Jesuh chan ahcun nam hi raldohnak hriamnam ah an hman bikmi a si. An i vennak ca zong ah an hman bikmi a si. Zei he dah aa lawh ti ahcun, a tu chan i meithal kan hman bantuk a si ve ko.

Jesuh nih cun, a mah an vennak ca zong ah nam lak a duh lo. A ral hna thah le nawn hmanh kha a duh lo. Jesuh zultu le zumtu zong kha, a mah vennak ca hmanh ah nam lakter le mithah lainawnter a duh rih lo. A tu kan chan zumtu aa timi hna kan nunnak he cun, Jesuh lungput le cawnpiaknak cu aa thlau taktak ko. Jesuh hi a lung kan tong taktak hnga maw timi ruah a herh. Tu chan zumtu tam deuh cu, "Minung peih kan si cu?" timi rumro kan i tlaih. Minung kan si caah Jesuh cawnpiaknak le bible cawnpiaknak hi ruahkep lengmang a hau.

Tu chan zumtu tampi hi, khatlei ah nau hrawh hna cu kan duh lo ngang nain, khatlei ah raltuk le mi thawng tampi thih cu a pawi ah kan chia fawn lo. Ral tuk a si hnuhnu cu a suallomi ngakchia le nu le tar le mipi tampi an thi fawn ko. Kan mah chan ah Iraq ral le bang cu kum 17 nak a kal cang i a dai taktak rih lo. Minung thawng tam tuk an thi cang. Khatlei ah Jesuh kan i  tlaih i, khatlei ah vainam, meithal, rocket le riffles kan i tlaih. Cucu Jesuh nih zeitindah a ruah hnga?

Nihin ni Jesuh zumtu kan dirhmun hi ruah taktak a hau. Khrifa zumtu cu kan si ko nain, hriamnam chiah cu kan duh fawn lo. Jesuh nih le "na nam a kawng ah sanh" tiah a kan ti fawn tung. Zeitindah kan si ne lai?

Kan chim cia bang in, US Nunphung hi "meithal nunphung" (gun culture) tiah an ti bantuk in, a theipar cu an zun taktak ve ko. Hriamnam a tlai tukmi hrat cu hriamnam in a thimi an tam deuh chin lengmang ko. "Nam a lami poah cu nam in an thi ve lai" tiah Jesuh nih a chimmi hi, US ram chung thil kalning ah a tling taktak cang ko rua.

Zeicatiah American mipi nih hriamnam hi himnak a si lai an ti nain, voi tampi cu chungkhar an mah thahnak hna ah an tla. Meithal a tam deuhdeuh, mithah lainawn a tam deuhdeuh. Meithal in mahthahnak a tuahmi an tam deuhdeuh. Meithal tlaih in damiah taihnak le firtleinak a tam deuhdeuh. Meithal a tam ahcun a dai deuh lai timi kha, a dai lo deuhdeuh. Thin a phang deuhdeuh. Khua tampi ahcun zan chawh hmanh ngamh a si ti lo. A cheu sang cu palik hmanh an kal ngam ti lo. Cuticun khua kip le sang kip ah "meithal, ritnak sii" a karh chin lengmang.

Meithal a tam deuhdeuh le kan him deuhdeuh lai timi hi a si lo deuhdeuh. Mei thal a tam deuh paoh ah, meithal in nupi fate thah zong a tam. Mah thah zong a tam. Mi va thah sual zong  a tam. Ruahlo pi in i kah sual zong a tam. A suallomi mibu thahnak zong tam tuk a chuak.

Cucaah Pathian nih kan chim sualmi kan ngaithiam seh. Keimah pumpak caah cun meithal ngeih ka duh lo. Tha ka pe lo. Meithal in mi va thah ding zong ka ruat kho lo. Ka ruat tawn. "Keimah nih mi va thahnak cun mi nih thah khi a tha deuh" tiah ka ruat tawn. Asinain, tapung, ralkap le palik si ahcun mithah lo awk a tha lo. Cu riantuanmi si tung lo ahcun meithal tlaih ding hi tha ka pe bak lo. Minung tampi that khotu "assault riffle" hrimhrim cu mipi sin ah zuar lo bak timi hi kei ka dirpi.

Cun "Ka fale zong, palik ralkap nan si tunglo ahcun, zeitik hmanh ah nan mah vennak ah meithal nan i cawk lai lo. Pathian tu nan i bochan lai" ti hi, ka cawnpiakmi hna a si. A ruang cu, "Ka fale nih zei bantuk ruang paoh ah siseh, meithal in mi an kah hna" timi ka ruat kho bak lo. Zeicatiah "Hriamnam a tlaimi cu hriamnam in an thi lai" timi hi Jesuh bia  a si caah, Jesuh zummi nih cun meithal hi kan i bochan awk silo in, Pathian bia le Jesuh bia tu hi kan i bochan dingmi an si caah a si.

Careltu unau nang teh, na nunnak le himbawmnak ca taktak ah, Jesuh le Pathian maw na bochan deuh? Meithal thatha dah? Cucu nangmah tein i hal law, na zumhnak kha Jesuh ah maw aa hngat? Hriamnam ah dah aa hngat timi kha nangmah tein na thei ko lai.