Semnak Lairam: Hlen Hmangmi Siangngakchia

Thau ah sianginn ka rak kai. Kan saya pakhat cu cachimh a fel tuk. A hran zong a hrang. Mi ta zoh a duh lo. Mah thiamnak tein catuah a duh. Mi ta zoh i, palhmi le hmanmi le tuakning aa khah citcet ahcun a celh celh a rak si lo. Innca a kan pekmi a tam tuk. Micheu cu mita zoh an rak hmang tawn. Mita aa zohmi cu, cai ko in a rak tuk tawn hna. Kan hawipa pakhat cu, Cozah nih an chuahmi cauk a thli tein aa ngeih. Cu cauk ahcun, ka naan a phi vialte aa chuah cia dih. Cu pa cu, innca (home work) a kan pekmi a van tuak tawn. A phi cu a hman dih tawn nain a tuakning (pungteni) a dik lo. Kan saya pa nih cun, "Hitin maw tuah ding kan ti? Hihi na nu nih maw an chimh na pa nih?" tiah a raak tawn. Cu kan saya pa cu hlen a duh lo. Asinain siangngakchia tu nih cun aphunphun in hlen kan rak zuam ve.

Hlen hmangmi siangngakchia hna ziaza cu, thluak baat an zuam lo; mah nih ca tuah lo in midang tuahter an hmang; mi ca va tlen le mi ta zoh chawm in nun an hmang; thabat le thluak fah huam lo in awn an duh; camipuai ah cafir le mi ta zoh chawm in awn an duh. Hi bantuk siangngakchia hi ramkip ah um a si. USA taangsang sianginn zongah, an tam ngai ti asi.

Josephson Institute of Ethics nih, high school siangngakchia 12,000 chungah, hlathlainak an tuahmi zatuak ah 74 (74%) nih cun, a liamcia kum chung camipuai awnnak ding le midangn teinak ding caah, hlennak (cheating) kan tuah tiah an ti. A liamcia kum 60 chungah hlennak hi a karh chinchin ti asi.

(Source: www.josephsoinstitute.org).

A fawinak in catang sang phak duh ruangah le tha thut ngai tung le ca zoh huam tung lo in, catang sangpi phak duh tikah, lihchimnak (cheating) a chuak. Vawleicung sining zoh tikah, siangngakchia hna lihchimnak hi a karh chin lengmang ti a si. 1940 hrawng ahcun, siangngakchia dihlak i zatuak ah 20% lawng nih an sianginn kainak ah hlennak (cheating) an rak tuah. Nihin ahcun 75%-98% nih kar nih hlennak an tuah ti a si. Hi bantuk hlennak hi atuanbia zoh tikah, hitin aum.

*Siangngakchia hna nih middle school in hlannak tuah an thawk

*Siangngakchia 10 chungah 9 nih mita kan i zoh i kan i thlen an ti. Asiloah camipuai ah kan i fir an ti.

* Carfir le mita zoh hi Science le Math ah a tam bik ti a si/

* College siangngakchia 75%-98% nih an cawnmi pawcawmnak sianginn ah hlennak kan tuah ti a si.

* College siangngakchia lakah tambik hlennak a tuahmi cu engineering le bussiness major lami an si.

(Source: nocheating.org)

Hlen hmang siangngakchia ziaza pakhat cu, ramdang i sianginn kai duh tik ah, "certificate alem" le "degree a lem" tuah an hmang. Hihi Kawlram le India te hna zong ah a tam ngai. Tahchunhnak ah Kawlram ah tanghra a awng kho bak lo mi kha, tanghra awnnak certificate alem tuah zau in, India ah sianginn a kaimi tam ngai an um ti asi. Hi te hna zong hi, "Hlen hmangmi siangngakchia" hna ziaza pakhat a si.

Kawlram fimcawnnak hi, zeihmanh asi lo; "By-heart" rumro in zohter asi. Thluak ah a kau khol lo tiah kan tit awn. A si hrim ko. Asinain Kawlram fimcawnnak pakhat a thatnak cu, sianginn kai lio ah duh paoh in hlen zong ah, camipuaipi taktak ahcun hlen khawh a si lo. A thiammi awn bak; a thiam lo sungh bak a si ko. Mah thluak, mah thiamnak bak in a awngmi siangngakchia cu, mi zaa le hman awk tlak, le bochan tlak a simi an tam.

Kawlram sining zoh tik ah, USA fimcawnnak he aa lo cemmi cu MIT sianginn hi a si. Acheu subject cu "by-heart" in tuah a haumi tampi a um caah, cucu aa dan deuhnak pakhat a si. Subjects cheukhat cu "assignment" tial, "presentation tuah" le thil pakhatkhat (project) tuah in lim a si ve. Camipuai a um lo. Cucaah Baibal siangngakchia pakhat cu dinfelnak le zuamnak a ngeih lo ahcun, midang thluak in awn khawh a sinak te a um.

USA taangsang fimcawnnak zong hi, dinfelnak ngeih lo ahcun, mi thluak in awn khawhnak lam tampi a um. Siangngakchia a cheu cu, lihchim bu in a awngmi an tampi. Mi ca zoh le nawlcawn (plagiarism) tuah chawm awng an tampi. Mi hlen riangmang in degree sangsang an lak. Cucaah kokek an sining taktak ah siningtha (quality) a um lo. Hlenthawi bu in camipuai a awngmi hna cu, degree a san zongah a nunnak ah siningtha a um kho lo. Khuaram caah ah hruaitu tha le bochan tlak an si kho lo.

USA fimcawnnak (system) hi zoh ah, catang sang cawngmi (high school cung) lei ah hin hlen a tam ngaingai. USA ah a lar ngaimi cauk “Reader’s Digest , May 2011 pp. 134-141” chuahmi cauk ah, catialtu Ed Dante (minhleng) nih USA ram siangngakchia hna nih an ca in an sianginn an hlennak kong a tialmi rel tik ah, siangngakchia tampi cu hlen chawm in degree sangsang an rak hmu lai timi hi, a fiang ko. Liz McMillen, editor, The Chronicle of Higher Education nih, “Ed Dante” timi nih ca a tialmi hi, fimnak sang cawngmi hna nih rel hrimhrim ding asi” tiah a ti ve. Catialtu Ed Dante riantuannak company hi, lihchim hmang siangngakchia pawl catial piaktu an si I, "Sipuazi tlak lio hmanh ah kan sipuazi a thang tuk" tiah a timi biafang ruah tik ah, siangngakchia tam tuk hi, lih le hlen in sianginn an rak kai timi a langhter.

Ed Dante hi siangngakchia caah catial piaktu, “Online Company” pakhat ah catialtu rian a tuan. A min hi minhleng a si. Company min zong a tial lo. Amah hi 2004 in company ah full-time in ka tuan cang i, “Nikum ahcun a zapi tein cahmai 5,000 tluk ka tial piak hna” a ti. Ca aphunphun ka tial piak hna I, khar lai ahcun a tam tuk caah, rian kan lim kho bak lo a ti.

Ca a tialpiakmi hna lak ah, a cheu cu “psychology in master tuah liomi, sociology in Ph. D kai liomi, MBA le sipuazi sianginn kai liomi, ramdang he pehtlaihnak kong cawngmi hna, philosophy, nuncanziaza kong cawngmi, Nichuahlei biaknak, baibal sianginn kaimi , nurse kaimi, cazintlaih thiamnak lei kaimi, history, anthropology, literature, mipi uknaklei zung riantuannak le zeidang phun tampi aa tel. Cahmai 50 tluk chahmi minung 12 thesis a tial piak cang hna.

Ed Dante nih, minung ngeih khawhnak ding caah, keimah kong an ka hal tik ah, "Sociology in Ph.D na si maw an ka ti tik ah, "yes" ka ti hna. Adang pakhat nih "Sehzung he aa pehtlaimi lei ah psychology in fimthiamnak a ngeimi na si maw?" tiah a ka hal ahcun, "Yes" tiah ka leh. Siangngakchia an lungtlinnak paoh in, "Ka si ko tiah ka leh hna" i, cuticun ca cu ka tial piak hna a ti. Ruah tikah, biaknak ah Pathian rian a tuan dingmi hna le mipi biacaihtu ding upadi siangngakchia hna nih lih an chimmi cu a pawi taktakmi khi a si.

Ca tial man hi fak ngai in an lak hna. Ed Dante nih, "Khar lai rian tam tuk caan ahcun, assignment pakhat ah $2000 hna kan lak hna; zatceu cu kan mah zaal chungah kan i sanh" ati. "Thesis le thesis proposal" tiang in a tial piak hna. Thlahlawh hi, cu hlan ah zeizat a hmuh a tial lo. Tu kum (2011) ahcun $66,000 hrawng ka hmuh te lai” tiah a ti. Nikhat ah assignment 20 tluk a tuah piak hna. Cu company ah riantuantu hi minung 50 kan um a ti. Catial fialtu siangngakchia an tam tuk caah, minung 50 nih an kan fialmi rian hi kan lim kho lo” tiah a ti. Hi bantuk in midang caah catialtu company dang zong an um len lai. Cucaah America ah mi tuah piak chawm in, degree sangsang a laimi hi zeizat remruam dek an um cang hnga?

Cucaah New York Times (Summer 2010) nih "College kaimi zatuak ah 61% nih cun, camipuai asiloah assignment ah lih an chim" tiah an ti. Chim duhmi cu, sianginn kai tung in mah te ca tuah lo in, midang nih an tuah piak hna tinak a si. Ed Dante nih cun, "Hi tluk in thil a simi hi zeihmanh a kong caih a um bal lo. Kei ka pensen cang lai. America siangngakchia hi ca an thiam ko ti in lihtawn lengmang hi ka huam ti lo" tiah a ti phan.

Ca a tial piakmi hna lak hi siangngakchia phun tampi an I tel. Ramdang rami Mirang ca a thiam lo mi; cun ca thiam bak lo mi; cun thathumi mirum fa pawl an tam a ti. Hi chung ah zeidang cacawngmi an I tel hi hi a zia ngai. Baibal sianginn kaimi, upadi cawngmi, nurse le sianginn cachimtu timi pawl hna an I tel mi cu a pawi taktak.

Zeicatiah Pathian rian tuantu ding a simi hna nih mi an hlen ah zeitindah asi khawh lai? Upa cawngmi hna nih midang ca vial upadi suai I mah nih hlen hman cu zeitindah a si khawh lai? Mi zaw tamtertu ding a simi nih nurse nih thiamnak ngei lo in midang thluak in a awn lengmang tik ah zeitindah mizaw damnak a tuah khawh ne hnga? Fimchimtu ding asimi sianginn saya/sayama te nih hlen chawm in degree an lak tik ah, zeitindah siangngakchia cu an cawnpiak ti hna hnga? Hi hna Baibal nih "Farasi, hruaitu mitcaw" atimi hna khi an si ko.

Kawlram fimcawnnak hi, a rawk ngaingai. Ca firchawm le ziknawh chawm in camipuai awn le degree lak a tam tuk cang. Mi tampi cu B.A, B.Sc an si ko nain, thiammi an ngei lo; hman awk tlak an si taktak lo. Zeicatiah an sianginn kai ning le awn ning a dik lo caah a si. Micheu cu rum ruang le tuition kai chawm bak in, mark sangpipi va hmuh i sibawi tibantuk line sang hna an lut ti a si. Duhnak le thiamnak taktak um lo in, sibawi an tuan tik ah, thiamnak zong an ngei setsai lo. An cacawn caan a tawi; Practical an tuahmi a tlawm fawn. Cu bantuk doctors nih mizaw thlawp ding le hlai ding kha tuk a sum.

Siangngakchia caah sianginn tha le saya tha an biapi tuk. Cu nakin a biapi deuhmi cu, mah pumpak zuamnak le dinfelnak a si. Ca fir lo tein le certificate alem hna tuah lo tein awn khi siangngakchia taktak dirhmun a si. Vawleicung sianginn sangbik i kai zong ah, dinfelnak zuamnak ngeih lo, kokek thluak hman lo le fir chawm hna in awn lengmang ahcun, siangngakchia tha taktak si khawh a si lo. Degree lak tik zongah lunghmuih ding asi lem lo. Fimnak cawn timi cu theihhngalh tampi khawmhsuat, thluak le lungthin kauhnak kawl le ziaza tha ngeihnak ca a si. Sianginn kai ko nain, theihhngalh (knowledge) zong ngeih lo; ngeihmi hnihkhat (knowledge) zong hman thiam lo; nuncan ziaza zong that hlei lo; thluak zong a kauh hlei lo ahcun, sianginn kai kha sullam a ngei lo; thathnemnak a tlawm tuk.

Cucaah Laimi mino hna nih sianginn kai tik ah, cu ram ah sianginn ka kai; cu sianginn ah ka kai timi hi uar tuk lo in, zeitluk in dah ca ka thiam? Zeitluk in dah fimnak ka lak khawh? Zeitluk in dah theihhngalh ka ngeih? Cu ka theihhngalh cu ka nunnak le mipi caah zeitluk dah ka hman khawh? Zeitluk in dah ka ziaza ka remh i dinnak, felnak le biatak ka tanh? Zeitluk in dah keimah pawcawmnak le khuaram caah ka fimthiamnak hi ka hman khawh lai?" timi hna hi uar deuh aherh.

Hi ca a relmi LAIMI siangngakchia vialte "ca fir hmangmi", "certificate lem tuah hmangmi" le "Hlen Hmangmi Siangngakchia" si lo in, aa zuammi le dinfelnak a tanhmi siangngakchia tha si hram ko hna seh timi saduhthah bu in….!

Hlennak Phunphun (Source: Bing Images)