An min kan chim thiam ti lo mi, an tuanbia kan chim khawh ti lo mi, Laimi pipu hna hi ruah lengmang ah thangthat awk le upat awk an tlak taktak. Zeicatiah a hmunmi rosung bik vawlei a kan chiah caah asi. Vawlei dah tilo cu vawlei ah a hmunmi ro a um lo. Cu a hmunmi ro a kan raohtu pipu hna sin ah lawmhnak bia chim awk a tha ti lo.
"Vanram tal ah khin an sin ah lawmhnak chim awk tha sehlaw, lawmhnak ka chim hnga" ka ti tawn. Thangthat awk an tlaknak tampi a um mi lak ah, "ram a kan ngeihtermi" hi asi. Cu ramte cu kan Lairam te hi a si.
Cu kan Lairam te cu Himalayan Tlangthluan pehpar ah a um i, Naga Tlangthluan i a thlanglei le Takhine Yoma Tlanghluan karlak ah a ummi asi. Kawlram nitlaklei thlangthluan cungah a ummi asi. Himalayan Tlangthluan cu vawleicung ah a sangbikmi thlangthluan asi i, cu thlangthluan cung ummi ram paoh hi, vawleicung sifak bik ram ah an i tel hna.
 |
| Chin Hills le Rakhine Yoma |
Himalaysan Tlangthluan pehpar cung ummi kan Lairam te zong cu, Kawlram ramkulh vialte lakah a si a fak bik asi. Fingtlang a chia bik, rawn a tlawmbik, vawlei a chia bik, thilchuak a um lo bik, chukcho a tambik, hmunhma a chia bik, a rocar bik, a phawngphai bik, lamsul a har bik, pawcawmnak a har bik, eidin a chia bik, cinthlak harnak bik, zuatkhalh harnak bik, holh phun a tambik le tlang le hawr a tambik asi i, chiatnak lei ah "abik" lawngte asi.
Voikhat ah mi pa pakhat nih bia a rak chim. "Vawleicung ah, hi tluk hmunhma thatha le vawlei rawn tampi lakah kan pipu hna nih, Lairam ngelcel an rak tlak le hi ka ngelcel ah an rak kan hrin mi hi a pawi tuk. Shan ram, Kachin ram le Kawlram hna kan rak chuah lo mi hi?" tiah a rak ti. Cucu mi tampi nih an chim tawnmi bia asi. Duak tiah ruah ahcun, cucu kan mawh lo ti tlak asi.
Zeicatiah kan fingtlang, leilung, hongkuang, vawlei a chiatkhat ning le thil chuak um lo ning te hna van ruah le certual pakhat cawhnak hmanh hmun rawn kan ngeihlomi te hna ruah ah, lung a rak fak tuk. Kan pawngkam ummi, Kawlram, India ram, Shan ram, Kachin ram le Karen ram tibantuk an that ning he hna, epchun ahcun kan ram hi a chiakha bik asi ko. Thilchuak zong a um lo; rawn zong a um lo i certual pakhat le inn hmun ca hmanh a har ngai. Kan fingtlang asang i, kan lam a chukcho. Kan horkuang a tam tuk caah vawlei hmai hi V-Pungsang ram asi. "Laitlang lam cu, a phei lo i, chuk zuan lo le cho kai asi ko." Cu tluk in ka dang ram a can lo mi ramte hi kan Lairam asi. Cucaah Kawlram ah sifak bik hmunhma pakhat ah kan um i, Lairam hawi kan canh lo ruangah lung a fakmi an um zongah an mawh lo atimi zong um khawh asi.
Abiapi tuk rihmi cu, vawlei ah ram ngeilomi tam tuk a ummi miphun lakah, ram ngeitu le vawlei ngeitu akan sitertu kan Pupa hna tu hi zeitluk in dah thangthat ding le upat ding an si timi tu hi, ruah deuh ding asi.
A taktak le ngaingai tiahcun, Laimi kan pipu hna hna rak um hna hlah sehlaw, atu Laimi hi zeidek kan va chuah hnga? Zei miphun dek kan va si hnga? Rohingya bantuk in ram ngeilo zong kan si kho men ko hnga. Zeitluk in a chiatkhat zongah, atu kan Lairamte a kan ngeihtertu pipu hna hi, miphun ah a kan sertu an si. Ram a kan ngeihtertu an si. Ram ngeilo in Rohingya bang a vaak ko dingmi le aken kip ah satil dawi bang in dawimi miphun kan sinak hnga lo caah, ro sunglawi bik a kan petu pipu hna an si. Santlai lo te an rak si zongah, Laimi pipu hna hi ram a kan ngeihtertu le miphun ah a kan sertu taktak cu an si.
Ataktak lei a ngaingai tiahcun, Laimi kan "Pupa le pipu" hna hi an rak men lo taktak. An ralthatnak, thawnnak, zuamnak, ram humhaknak, felnak, lungthawnnak, zumhnak le ram kilvennak lei ah, atu chan Laimi nih kan tluk hna lo. An mah thawng in ram kan ngei. An mah thawng in miphun pakhat ah kan i ser. Vawleicung bu lian bik UNO hmanh nih theih vemi miphun le ram ngeimi cazin ah chiahmi kan si ve nak hi, Laimi kan pipu hna ruangah an si. Cucu Laimi dihlak nih kan philh lo le theih camcin a hau.
 |
| Mt. Victoria Tlang in in Lairam dawhte (Ref. go-myanmar.com) |
Ataktak le a ngaingai tiahcun, chanthar laimi nih thil thar kan chuahpimi a um lo ti tluk asi. Pipu hna hi an mah le chan sining ahcun an rak fim taktak. Pipu fimnak hi chanthar Laimi nih kan tluk hna lo nak a tam tuk. Cu kan tluklomi hna cu tlawmpal in tial ka duh.
1. Rawl chumhchuan. Pipu hna nih a liamcia kum 500 hlan in an rak hmanmmi, buti, sacek, thlau, buh, dinhhang phunphun, rathur, behrumthu tuah, zu, zuhawi le zupi sersiam, tibantuk hi kum zabu 21 nak tiang Laimi nih kan thleng kho rih lo. Hi nak in Lai eidin tirawl kan chap khawhmi a um ti lo.
2. Zu thahnak ah pheikalh le mangkhawng le zu rap an chiah tawn. Laimi nih cu pin ah a thar kan ser chap khawhmi aum rih lo.
3. Phungtluk bia tam tuk an rak ser. Laimi nih phungthluk bia thar kan ser khawhmi a um rih lo.
4. Thingram zuah a thatnak kong an rak i fiang tuk. Cucah tupi, cerh le hmawng paohpaoh cu an rak zuah tawn. Chanthar Laimi thingkung zuah a thatnak le a herhnak hmanh kan thei kho ti ti lo i, kan Lairam te khi phawngphai viar in kan tuah.
5. Miphun dang bochannak thinlung an rak ngei lo. An mah tein khua ram kilven le pawcawm an rak i zuam. Tuchan Laimi cu dahphiah, thlawhdah le tumtak kan thei tuk. Mah thazaang chuah lo in midang le ramdang bawmhnak rumro ah hngat kan i tim. Cu tikah an tlamtlin lo ahcun kan nih zong tlamtling lo kan si colh ve tawn.
6. Laimi pipu hna cu rian an tuan; hmual an ing; eidin chia an ei kho; an i hne kho. Cucaah zel hmanh a saih in an rak saih khawh. Uar an rak um tuk. Tu chan Laimi he harnak tuah khawhnak lei le hmual innak lei ah van le vawlei in kan i thlau.
7. Ram An Daw. Mar raal, Kawl raal le Mirang raal zong fei, nam, phaw he nunnak pek in an rak kham hna. Laimi pupa hna hi raltuk le ralthat ah minthang an rak si. Lopil det zong an rak duh lo bantuk in, miphun dang nih Lairam det zong an rak siang bak lo. "Ramri" kong ah thih ngamh in an rak nung. Upat awk an um tuk.
8. Dinfelnak. Pipu hna cu dinfelnak in an rak khat. Firtlei an hmang lo. Lainawn, tlaihhrem, mithah lainawn, lihchim an hmang lo. Kawl nih "chawngkhu" timi phun in an rak um lo.
9. Chungkhar cawmnak: Pipu hna cu mah kutke te aa bochanmi an rak si. Midang bochannak an rak ngei lo. Tuhmawng an thiam i nupi fate cawmnak ah thlanti put in rian an rak tuan. Hreitlung fatete in thingkung lianlian an rak hau hna.
10. Zumhtlak an si. Laimi pupa hna cu "Vakok nunzia" asimi "zumhtlak" nunzia a ngeimi an si. Chungkhar, khua, pengtlang, miphun le ram caah zumhtlak mi an rak si. Vawleicung miphun ah, Laimi pupa tluk in zumhtlakmi miphun an har ngaingai lai.
Pipu hna hi, dinfelnak, ralthatnak, lungnemnak le khuaram caah pumpek nun an rak ngeih caah, Laimi caah ram a kan ngeihter khawhnak asi. Nihin ni vawleicung kan zoh tikah, miphun pakhat asinain miphun ah chiahlomi le ram ngei lo an rak tam tuk. Cu chungah ram a kan ngeihtertu le miphun ah a kan sertu cu kan pipu hna an si.
Cu ramte cu kan pipu hna nih an rak tlak. Cu ramte cu kan pipu hna nih a kan rohmi ram asi. Kan pipu hna nih hi ramte hi rak i tlaih hna hlah sehlaw, rak veng hna hlah sehlaw, rak hngak hna hlah sehlaw, tu chun Laimi hi kan um ti lai lo. Zei miphun dek kan va chuah hnga? Cu thil vialte ruah ah, pipu hna cungah lunglawmhnak mitthli a luang ko.
Tu chun nih ah pipu ro vialte lakah rosung bik cu vawlei a kan raoh mi asi. Lairam dah ti lo cu, Laimi nih ram kan ngei ti lo. Lairam vawlei dah ti lo cu Laimi nih vawlei dang kan ngei ti lo. Cu vawlei te cu tangka zeizat hmanh nih a caw khawhlomi kan vawlei a si. Cu vawlei aa rawh le a loh ahcun Laimi cu ram le vawlei dang kan ngei ti lo. Cu tluk a sunglawi mi vawlei a kan petu, a kan raohtu le techin fapar chan tiang rothil a kan petu pipu hna hi, thangthat awk le hmaizah awk an tlak taktak.
Hi vawlei ah minung kan karh chin lengmang. Minung kan i tet chin lengmang. Zalawnnak a hmumi ram zong a karh chin lengmang. Minung kan karh bantuk in khua kauh ahau i, zeizong te kauh chin lengmang a hau. Vawlei ah buaibainak nganbik cu hihi asi. "Minung kan karh nain vawlei a karh ti lo" mi asi. Zeitluk fimthiam zong ah kan vawlei cu amah ning asi cang. A lian kho ding asi ti lo.
Cucaah vawlei hi a man a fak chin lengmang. Man a ngei chin lengmang. Lairam zong hi a man a fak chin lengmang. Asunglawi chin lengmang. Man a ngei deuh chin lengmang lai. Lehmah pakhat te hmanh miphun dang kut ah tlakter lo ding in kilven ahau. Kawl (Sagaing taing, Margwe taing le Rakhine Ramkulh hna) jn Kawl cozah nih aphunphun in a kan detmi zong kan runven a herh cang. Asi khawh tik ahcun Kawl kut in zalawnnak lak a herh. Ramdang Bangladesh ;e India lei in siseh, kutpi nam hmanh a zornak hnga lo kan kilven a herh.
Cucaah miphun dang hna nih pipu ro asimi kan Lairam vawlei hi a kan chuh sualnak hnga lo Laimi dihlak kan biakam le saduhthah hihi asi a herh:
Lairam cu pupa ro sung asi.
Ramdang van kan hai lo.
Leicung leitang thilchuak um hmanh hlah seh
A chung ummi Laimi cu miphun sunglawi kan si.
Pipu rosung Lairam te cu
Zungzal in kan ram a si lai.
Miphun dang nih kan chut hna hlah seh
Miphun dang kut ah kalter hlah u sih
Semnak Lairam te cu, kan dawt lai i
Kan fimnak le thazaang dihlak in a rian kan tuan lai
Lairam muichiattertu kan si lai lo i
Lairam dawhtertu si kan si zungzal lai
Lairam himbawm te'n umnak hnga
Thlanti put in kan kilven lai
Lairam lohnak hnga lo thisen in kan tlanh lai
Lairam hmunh zungzalnak lai, nunnak in kan ven lai
Pipu dawtnak rosung, nunnak pek in veng tuah
Pipu pekmi rosung tha chinchin in kilkawi tuah
Lairam caah zohkhenhtu tha si i zuam zungzal
Zeicatiaah Lairam dah ti lo cu, ram kan ngei ti lo.
No comments:
Post a Comment