Tourist Zohtlak "Leitla Lungkua" & Hmunhma Dawh Dang Hna

Leitla Lungkua

Chaklei Laitlang ah hin, lungkua minthang tampi kan ngei hna lo. Falam Peng ummi Lailun lungkua, Thantlang peng ummi Leitla e La-aw tiva kam ummi Milukua hna hi an si. Thantlang peng ahcun nihin ni tiang hmuh cangmi kungkua vialte lakah, Leitla lungkua hi mi thang bikmi pakhat a si. 

Nihin ni ah Lairam ah ramchung le ramleng tourist an luh duhnak hnga ding hi lam kawl a herh i, hi bantuk in thil phundang deuh a simi hmunhma hna hi, kawlhawl, hlathlai le dawhte le hmunhma nuam ah ser hi a herh. Mizoram zong khi Tourist Department an ngei i, cu nih cun an ram chung i phundang deuh a simi hmunhma poh khi heh tiah an ser i, tourist in tangka hmuhnak lam an kawl.

Ruakhua

Leitla lungkua zong hi tha tein remh ahcun tourist zoh tlakmi hmunhma pakhat a s kho ve ko. Leitla le a pawngkam hrawnghrang hmunhma zoh duh ahcun, Thantlang in Thangzang in Ruakhua ah motor le motor cycle in kal khawh a si. Hmailei ahcun Thau lei le Ruakhua in Thau Tlang hram tiang motor cycle lam cawh i, Thau Tlang par le Thau Tupi tiang hi tourist zoh tlak ding hmun ah ser a herh. 

Leitla hrawnghrang hi, fur ahcun lam a har deuh i, kal a nuamh cem caan cu October- May tiang a si. Hi tizu ngasa le va zong an tam lio caan a si i, eidin tam lio caan a si. Ruakhua hi ramsa, vaa le zu phunphai a tam i, eidin a nawpnak khua a si. 

Leitla lungkua hi, Ruakhua le Saikah kar, Ruakhua ram chungah a um. Thau Tlang lungpang le Leitla lungkua hi, vawleichung cun aa tlaimi an si lai. Kan ram cu kan fim rih lo caah, "Zeitindah hi lungkua hi aa sem ning a si hnga? Pe zeizat dah a thuk? A chung a kau hi pe zeizat dah a si hnga? timi zong kan thei kho rih lo nain, kan fimthiamnak a san deuh tik ahcun, kan theih khawh te ko lai. Chanthar mino hna zong nih, biatak te in zoh le tuaktan ding zong a si.

Minung zoh in a thuh ning theih khawh a si

A lungkua hi a thuh ngai caah a mui ngai i, meifar vanh in luh a hau. Hlan ahcun a tu nakin a rak mui deuh ti a si. "Nihin ni ahcun a pawngkam tlawmpal a minh caah, a ceu ngai cang" an ti. Piipu chan ahcun khuachia a ruh tuk caah, luh an duh caan ahcun, a lang in chonh biakta le raithawi hmasat hna a rak hau. Cu hnu lawng ah an lut tawn ti a si. A chung ah papalak a rak tam taktak i, cu nih cun meifar hi an hmih tawn i, mei a mih ahcun chuahnak hi theih khawh a si lo ti a si.

Lungkua chung lutmi hna

Hlan pipu hna nih papalak hi khuachia ar ah an rak ruah. An rak that ngam hna lo. Papalak an thah ahcun an rak zaw, a hngawng hna a cai ti a si. Krihfa chan a ahcun, cu bantuk in kan zum ti lo. A chonh zong an chawn ti lo. Papalak zong an thah tuk caah maw a si hnga, a hlan bantuk cun a tam ti lo ti a si.

Leitla lungkua luhnak hram ah hin, a cunglei hmanthlak bantuk in hnahcang kung dawh taktak an keu. Hnahcang kung zong an zuahmi hi, thiltha a si. Zeicatiah hnahcang nih lungkua a thawmh i a dawhter chin ve. Kokek dawhnak kha hrawk lo tein chiah a herh. Papalak zong thah ding an si lo. A karh tu in karhter ding le minung thinlung hlang ding in zohkhenh ding lehlam tu an si.

Leitla lungkua dawhtertu Hnahcangkung 

Acunglei hmanthlak hi Leitla kalmi hna nih a kan kuatmi a si. Lungkua a kaunak ah hin, minung 40 fai tlum khawh a si an ti. Lairam ahcun lungkua lian pawl a si men lai. A chungah a dirmi nute khi hei zoh in, hi lungkua hi zeitluk in dah a lianh timi cu tuaktan khawh a si. Minung a dirnak pinlei ah lungkua hi a va thuk ngai rih. Minung luh khawhlonak tiang a va kua peng rih ti a si.

Saikah khuami pakhat nih, "Hi lungkua ah hin, uico an luhter i, ka dang farlong 2/3 tluk a hlatnak ah a kua dang pakhat um i, cuka cun a rak chuak" tiah a rak ti. Cu ti a si taktak ahcun, a sau ngai lai tinak a si.

Atanglei hmanthlak zoh ah, Leitla lungkua hi a mui ngaingai timi a fiang. Hi tluk in meifar an vaan hmanh ah, a mui ngaingai. Nihin ni ahcun tha tein mei an van khawh cang tikah, papalak an um tuk ti lo tinak a si kho men. Papalak an loh tukmi zong cu, a pawi ngaingai.

Meifar vanh bu hmanh in a mui ngai

Angeitu Ruakhuami nih phung ser a haumi cu: 1). Lungkua lutmi nih, papalang thah lo ding; 2) Lungkua kam thingram hrawh lo ding; 3) Lungkua chung hrawh lo ding; 4; Eidin le hnawntam kaltak lo ding le thurhnomh lo ding tibantuk ser a herh. Cuticun lungkua a himbawm lai i, khual zong nih zoh duh awk te in aum peng lai.

Abik in papalak hna hi thah bak lo ding an si. Zeicatiah Leitla lungkua chungah papalak tampi um hna sehlaw, cuticun tiram le ramsa zoh ruah ah khualtlawngmi (eco-tourists) zong tampi an ra lai i, a pawng ummi khuate hna abik in Ruakhua caah tangka zeimawzat luhnak a chuak kho te dingmi a si.

Ruakhua motor lam hi Thau Tlang tangin a kal

Leitla lungkua lawng silo in, Ruakhua hrawngah a dang zoh nuammi hmunhma zoh ding dang tampi a um. Abik in Thau Tlang le Thautu te hna zong zoh phu taktak an si. Thau Tlang hi pe 7,070 kuakap a sang men lai tiah ka ruah. A ruang cu Phawngpi Tlang he aa can hrawng a si an ti i, Phawngpi Tlang khi pe 7,075 kuakap a si. Thau Tlang lungpang in tiva fatete an rak luang i, thal caan ahcun tii a um set lo nain, tii tam caan ahcun tisor dawh ngaingai an um hna. Hi tlangtang ah motor lam an cawh khawh te lai timi ruah awk a har ngai nain, nihin ni ahcun motor lam zong phei taktak in an cawh cang.

Tourist zoh phumi Thau Tlang par

Cu lakah, Zaral Lungpang i a ummi tisor hi tisor dawh ngaingai a si. Zaral Lungpang zong aa dawh ngaingai i, lungpang kai a huammi hna caah mitthi taktak a si. Cu lungpang ahcun lungpangkhuai tam ngai a um. Hi khuai zong hi, thah ti lo in zuah i, eco-tourist (saram-thingram zoh duh i khualtlawngmi) zoh ding ah chiah ding an si cang. Lungpangkhuai hna hi, thil sunghar le thil man ngei tuk an si caah, runvel le an ci mihter lo a herh taktak.

Thau Tlang hi, Leitla lungkua in nichuahlei ah a um. Cu tlang kam ummi lungpang hna hi an sang ngaingai. Lairam ah a rak phanmi missionary pahnihnak Dr. East zong nih, cu tlangpang lungpang kong cu ca a rak tial. Dr. East hi Feb 11, 1910 ah Ruakhua ah rak cam sehlaw a dawh. Ruakhua kong ca a tialmi cu hitin a si. Hi khua cu:

Tang Zang (Thangzang) in nitlaklei meng 8 hlatnak ah a um. An khuataw lam cu a cho ngaingai. Khua cu Tao mountain (Thau Tlang) par ah a um. Cu tlangpar cu phundangte a si. A a tlangpar  cu pe 1,000 tluk a chah i a nemmi thetse-lungtum nih, luchin bantuk in a khuh. Cu lungtum cu dingte in a dirmi a si. Cu ka in khua a langmi cu aa dawh tuk. Lushai lei le Hakha lei tlang zong hmuh khawh veve an si (Burma Manuscript, p.213)

Dr. East nih a chim bang in, Zahnak Tlang lei in zoh ahcun, Thau Tlang lungpang cu zoh an dawh lawng siloin mi thinlung "a hip" ngaingai. Faruah thawh a hran caan le thlitu naknak a chuah caan ahcun, Thau Tlang hi tih zong a nung ngaingai. Minmei naknak tlangcung in chuk zuan in an hung zuan ahcun, "Caan a dong rua lai" ti tluk in tih a nung. Tuksapur a si.

Leitla le Thau Tlang hrawng hi khuahriang ngai a si. Ruakhua ram ah hin, mi tampi nih hmuh rihlo le pal rihlomi hmunhma dawhdawh an um. Kethei, sarzuk, tanthei le a dang ramtang thei tampi a um. Eidin a tam. Sa an kap ngai i, ramsa zong ei ding an ngei ngaingai. Thantlang peng ah ramsa a tamnak bik khua a si men lai tiah mi pakhat nih a rak chim bal.

Ramdang tourist nih tlawn an duh tawnnak hmun cu, kokek zoh dawhmi thil a umnak, minung dang nih an pal setlomi hmunhma le minung nih dehcawh tuklomi hmunhma pawl hi an si caah, hi hmunhma hna hi hmailei techin fapar chan ca tiang in, rawkral lo tein zohkhenh a herh.

Ramdangmi tamp cu, motor cit nakin ke in kal i lamlen (hiking) hna an duh deuh cang. Cucaah hi hmunhma hna hi, lamsul in peh i lamlennak lam (hiking trail) tete ser i, lamlen a duhmi a riak in len khawh ding tiang in ser a herh. An umkal pah ei awk, kethei le thei dangdang hna hi, hau lo le thlanghlo tein chiah i, cu bantuk thei ei pah in an umkal tikah, an i nuam chinchin lai.

Mithi tuk a simi Ruakhua ram Kethei 

Tourist uarmi cu, tih a nun pahnak le mi an kin daihnak i, ramriah hna a si. Tlang sannak le tupi hna ah ningti nawn tein riah hna an uar. Cucu "adventure" (ramriah) an ti. Leitla, Thau Tlang le Thautu hrawnghrang hna hi, hmailei ahcun ramdangmi ram riahnak ah an cang kho ve. Cu ti a can khawh ahcun, Ruakhua hrawnghrang ah tourist in tangka tampi a lut kho ve.

Tourist hi phun tampi an um i, nihin ni ahcun "Eco-tourism" timi thingram-sarem ngiatchaih duh khualtlawngmi hi an tam chin lengmang. Hi bantuk hna ca zong ah, Ruakhua ram hi tlawn a phumi hmunhma pakhat a si.

Thautu ah hin saram phun tam ngai a um. Va hi phun 100 renglo hrawng um dawh a si (Ka blog ah Thautu timi rel law va phun tling na hmuh lai). Lairam ah a ci a mit cang rua tiah ruahmi, va dawh taktak "Vanga" le "Vaca" zong hi Thau Tlang le Thautu ahcun an um rih lai tiah ruah a si.

Thautu hi a rawn ngai; a kau tuk fawn. Thingkung hi an lian i an sang. An tar tuk caah bawngba an kai dih. Tupi thinghnah a that tuk caah a zungzal tein a hring i, atang hi cu niceu hmanh nih a hlan kho set lo. Pe 100  renglo sangmi thingkung le bawkte tia nawn a simi thing tar taktak tampi a um.  Carbon-14 hna in tah kho ve hna u sih law kum 1000 in an si ve cang lai. Noah Buanchukcho chan in vahlomi tupi a si caah, Lairam tupi thianghlim (Virgin Forest) bak a si i, Lairam i kokek tupi diktak hmuh a duhmi "botanist" le saram fimnak cawngmi hna (zoologist) hna caah zoh ding le hlathlai a tlakmi tupi a si.

Thautu vialte hi, Ruakhua nih an hual cang. Khua chingchan zong nih hi tupi thing hau lo ding, lo vah lo ding le sa zong kah lo ding hi, zuam cio a herh. Zeicatiah khuacaan a thattertu ding ca lawng siloin, tourist zoh ding le hmailei ahcun sianghleirun siangngakchia hna thingram le saram kong a tak in an va cawnnak ding le fimnak a pe kho dingmi tupi a si caah a si.

Thaut Tlang par le a chehvel lungpang le tupi dawh

US ka phak hnu ah ka ngaichih ngaimi cu Leitla ka rak zohta lo mi a si. Kai lunghmuih ngaimi cu Thau Tlangpar ka kaimi a si. Ka philh kho lo. Laitlang tlung ning law cu ka kai than hrimhrim lai tiah ka tinhmi a si.

Voikhat cu Ruakhua ah bawlungpuai kan rak kal hna. Ni 2 kan cam. Kan rak i nuam tuk. Kan tlun pah ah, "Thau Tlang kai" ka rak hrilh. Ngaknu tlangval pawl cu ka rak kaipi hna. Keimah nih lam ka pah piak hna i, tam ngaite kan rak kai.

Khuasik ah a rak si. Khua a tliang tuk. A kih zong a kik. Nitlaklei ah Lushai ram tampi a lang. Thlanglei ah Ciriang Tlangpi a lang. Tlangpar a thlanglei te ah Thautu pi cu hring deldulpi in aa hnuai ko. "Equator tupi" bantuk in a hring.

Tlangpar cu lung a leng tuk. Ruakhua cu kan tangte ah a um. Zahnak Tlang khua hna abik in Fungkah, Thangzang, Ruakhua le Sihmuh cu kan tangte ah an um ko. Innsangpi cung kai bantuk a si. Chaklei ah, Zahnak Tlang, Vanzang Tlang le Khuahhring Tlang thluan hna cu, zoh cim lo in an lang. Nichuahlei van zoh ahcun Vuichip Tlang, Vankham Tlang, Zinghmuh Tlang le Rungtlang tiang in an hei lang. Zoh cim lo in an i dawh.

Thau Tlang par in khua cuanh ahcun, "Lairam dawhnak hi tam tuk a thar in hmuh khawh a si." Tangpar ahcun ram hla kan sa i tlawmpal kan i nuam. Camera ka ken i, hman kan i thla. A cheu thinkung ah, a cheu lungpang cungah kan kai. Kan rak i nuam tuk. Mah le sining cio in, kan lung a rak leng tuk hna. Tlangpar ah bia kia ka ruah hna i, "Ngaknu a ngeilo mi hmanh, ngaknu ngaihnak in a um ee. Celh ding a si lo" tiah ka rak ti.

Thau Tlang par cu lung a leng tuk. Sakapmi pakhat nih a ka chimh bal. "Mahte lawng Thau Tlang par i ramvaih le khuacuanh cu celh ding a si lo. Lung a leng tuk ee" tiah a ti. A kailomi nih cun cu lunglennak cu tem khawh ding a si lo.

US ka phanhnak kum 19 a si cang nain cu ni cu, ka philh kho ti lo. Caan tha hna khirh awk an tha ti lo. Cu lio hawikawm dawt cheukhat cu mual an liam cang hna. A cheu ramkip ah kan i thek cang hna. Kum 19 chungah thil tam tuk aa thleng cang. Tlangpar ah vailamtah tung an bunh i aa dawh tuk; Ruahkhua cu motor kam a pem cang ti a si. A mak ka ti tuk. Thau Tlang tang bak in phei taktak in motor lam an dawt i, cucu ko cu ka khuaruah a har. Ruakhua ah motor lam a pem timi cu, "A taktak si sehlaw a tha tuk hnga?" ti tluk in a harmi a si.

Nihin ni Leitla zoh duh le Thau Tlang kai duh ahcun, Hakha-Thantlang-Thangzang in Ruakhua tiang, motor le motor cycle in kal khawh a si cang. Zahnak Tlang hi lam a phei. Thangzang le Ruakhua kar zong motor lam phei dawh taktak an cawh i, umkal a nuam taktak ti a si. Thal ahcun a kih pinah, fingtlang aa dawh tuk i, lung a leng tuk tiah a tlungkalmi nih an chim. Kei zong hrawn ka duh ngaingai ve.

Thangzang-Ruakhua ramri hrawnghrang motor lam hmunkhat

Thangzang-Ruakhua karlak lam hmunkhat

Ruakhua ram Thaut Tlang tang motor lam

Thau Tlang par hrawng a nuamhnak cu, a bu in pinic le camping tuahnak ah a rem. Chungkhar in nuamhnak ah a tha. Ramvaih duhmi caah ramvaih awk a rem. Chawkhlei par le thingkawp par dawhdawh tampi a um i mit lung a awi tuk. Thlacam duhmi caah thlacamnak a rem. A phunphun tuah khawh a si.

Abik in ngaknu tlangval hna tlawnlennak a rem. Aa thi-um kami hna caah "Honey Moon" kalnak ah a tha khun. Rangoon le Mandalay tlawnnak in, motor cycle i phirh i, Ruankhua tiang kal. Leitla le hmunhma dawhdawh zoh i, kethei hna hrawn pah cu, nu le va thar caah a nuam tuk ding a si.

A kalmi paoh nih an chim tawn. Thau Tlang cu aa dawh tuk. Rumra le iang a ngei. Minung lung a leng i, thinlung a dai. An hirha a kawk. Lungdaih hnangamnak an ngei. An kirlei cu lunglawmhnak le lung sinak an ngei ti a si.

Cucaah, Laimi a thi-umka mi hna caah, Thau Tlang tlangpar cu duh a tlingmi hmunhma (perfect spot) a si. Mah pahnih te lawng tlangpar tiang va kai; huam chung khua va cuanh i, Pathian sinah thlacamnak he hmailei chungkhar sernak saduh va thah ahcun, Thau Tlang cu nan caah "Paradise a si ko lai. Zeitik hmanh ah nan philh khawh lo dingmi honey moon tuanbia nan tial a si ko lai" timi ruahchannak he!

-------------
Chinchiah

1. Ruakhua tlaknak kong hi Pu Za Hlei (Thianhlun) tialmi "Ruakhua Tlatu Thianhlun Tuanbia Tawi" timi capar ah rel khawh a si. Ruakhua Krihfabu Kum 75 Tlinnak le Rev. Halleluiah Pa Theu Diamond Jubilee Magazine cahmai 98-99 ah a um. A tialmi a dik ahcun, Ruakhua hi Thau i rak pemmi Kip Kual nih va tla sehlaw a dawh i, cun Saikah zong hi Kip Kual tefa Pu Sang Kian le a nau pa Pa Thak nih an va tlakpimi hna in a tial. Hi ti a si ahcun, Leitla zong hi Ruakhua ram chung ummi si dawh ngai a si i, Mirang nih ramri hi khawika in dah an cheu timi bel cu record ka hmuh lo caah ka thei lo.

2. Hmanthlak a ka khawmhsuat piaktu Pi Mary Myint cungah lawmhnak tampi ka ngei. 

3. Ruakhua-Thangzang karlak motor lam dottu hi a thiam taktak. Lam dottu hna hi ruakhuami an si. An min cu-Nun Uk, Hrang Iap, Hram Nawl, Tum Cung, Mang Peng le Thang Cung- an si tiah an ti. Lam dot cu tumtal le fingtlang theih a hau. Thangzang-Ruakhua motor lam hi Thau Tlang atang deuh in a kal i, a phei i a tha ngai. Lam dottu an thiam. Engineer tluk an si. Hi ca te hin upat hmaizahnak ka pek hna. 

4. Leitla Lungkua hi Ruakhua ram ah maw a um? Saikah ram ah dah timi hi, catialtu nih ka theihmi a si lo. Ruakhua ram ah a um tiah a ka chimtu nih an chimmi in ka tialmi a si ti kha langhter ka duh.