Tainamkong

aimi tuanbia ah "Tainamkong" thing kong a um. Cu tainamkong thing cu a thei a tlai i a kawng cu tainamkong bantuk asi caah, Laimi pipu hna nih "Tainamkong" tiah min an rak sak. Laimi pipu minsak an rak thiam ngai.

Hi thing hi alinhnak tualram deuh lawng ah a keumi asi. Khuasihnak le a kihnak ram ahcun a tam tuk lo. Mirang nih cun, thingkungramkung min in an auh tik ah, "Bignonia indica" tiah an ti. Cun botanical min i Oroxylum Indicum tiah an auh rih. Indian Trumpet (Indian muko) ti zong ah an auh. Kawl nih cun, "Kyaung-sha tii" an ti. Chizawh lei he aa lawh caah, chizawhlei thingkung tiah an ti.

Tainamkong kung

Tainamkong hi ASIA ram a simi India, Bangladesh, Myanmar, Thailand, Laos, Malaysia le Tuluk ram a thlanglei ah a keumi thingkung a si. Ram kip ah, an mah le sining hawih cio in meh ah an hman. A hnah, a dongno le a theino vialte hi meh caah ei khawh dih an si. Thailand le Loas te hna zong ah a theino hi tampi an ei. Mei ah an ul i ei khawh a si.

Tainamkong hi India ahcun sii ah an hman. Tainamkong i a hram a hawng cu India, Tuluk, Sri Lanka ah an ram chung sii ah tampi an hman hna. Fahnak a zawrtertu le ruhcang aa tonnak a phin zawrtertu sii caah an hman hna. Kawlram Se-Kyan timi cauk zong ah sii caah an hmannak tampi a um.

Laimi pupu nih tuanbia an rak ngeihmi ah hitin a um. Tainamkong cu hlanlio ah an rak ei caah, rul ah an i cang timi tuanbia Laimi nih kan ngeih caah, tainamkong cu ei cu van chim lo, a zoh hmanh kan rak zoh ngam lo. Kan zohnak bak ah luak a chuak i, tih a nung. Tongh hmanh kan rak ngam lo i, kan tongh hmanh ah kan tuk a rak sum.

Thau khua cu tualram a tam caah tainamkong cu a tam taktak. Thalchuak ka ah a hnahno an cawrh i lopil le bang ahcun a dong nono hi ti cawk lo in  abir. A tlai a that tuk caah a thei i bor thup in an rak i thlai tawn ko. Asinain a zoh hmanh kan rak duh lo. Sio kan thlak caan ah hmuisel ding le namte a har maw ti hniksaknak caah men ah kan rak hman tawn. Ei ding phung hrimhrim ah kan rak ruat lo.



           Tainamkong thei (bing.com)

Asinain cu tuanbia cu ka thlen tiah ka ruahna te a um. Cucu hitin asi. Laitlang pumpuluk cun ka ti nak asi lo. Vailamtlang le Pangkhua-Sangau hrawng ahcun cu ruahnak cu ka thlen tiah ka ruah. Atuanbia cu hitin asi.

1984 ah Mandalay University ah ka rak kai. Culio ahcun, culio ahcun kan khua Saya Hmun Awr nih cauk a rak ngeihmi a um i cucucu "Myanma Say-cian" (Kawlram thingram si-ai cauk) khi asi. Cu cauk i thingram sii ah a thami pawl kha ka khomh suat i, cahmai 100 renglo khatlak in ka rak tlen. Cu cauk cu Laitlang ah a ngeimi an tlawm lai. Saya Hmun Awr lawng nih a ngeih hi ka theih. Amah hi carel huam le sii lei a uar ngaingaimi le a thiam ngaingaimi a si caah cauk phunkip te hi a rak ngeih.

Cun Mandalay University ka phanh tik ah, meh a rak har. Meh an zuar tawnmi pakhat cu, a dong nono asi. Hmathak le ngachoh he an kio caan a um.Ngapih he an kio caan a um. A thei cu an riam an riam i a phunphun in an tuahmi meh a um. Kha nawn tein a um i rawl ei tikah kaa a thawtter ngai. Cu i a zuartu tarnu te cu ka hal i, "Kyawng-sia tii asi" tiah a ka leh. Cucu tainamkong asi tinak asi.

Cucu avoikhatnak ka ei a si.Tainamkong asi ti ka theih hlan ahcun ka duh ngai. Asinain tainamkong asi a ti bak in ka luak a chuak nawn. Ka lung hna amit bantuk in a um. Ka hmal a hma phun in ka um. Cucu ka lung a rak thian lo cah le ka ruahthur tuk caah a rak si theu lai.

Caan a sau tikah duhsah tete in ka ei lengmang. A donghnak ahcun ka duh ngaingai. Cun sii konglam a thei ngaingami-Saya Hmun Awr- nih a rak ka hlanhmi cauk ka tlenmi ahcun Tainamkong kong cu aa tial ngelcel. An tialmi cu hitin a rak si. "Raifanh te hna le zeidang zawtnak tampi a damter khawh" timi an tialmi a rak um (Sii ca a thatnak phun tam tuk a umnain cauk ka ken ti lo caah ka thei kho ti lo).

Raifanh ka rak ngeih ve caah, a tha ko men tak ko lai timi ruahchannak he duhsah tete in ka ei i a hnu ahcun ka duh ngaingai. Pipu cawnpiaknak ruanbia ruangah, ka lung tu cu 100% a thiang kho lo. Asinain ahnu kum dih lai ahcun ka lung a thiang kho i, lungthiang tein nihin ni tiang ka ei khawh.

Ka ruahmicu Thau ah ka tlung lai i, hi meh ei hi ka thawkpi hna lai ti hi ka sehchih. Cu lio hrawng ah Hakha le Thantlang hrawng zongah tainamkong an ei ka thei bal rih lo. An ei zong ka hmu bal fawn lo. Thantlang le Hakha hrawng ahcun a um zong a um fawn lo i, ei awk zong a um lo bia asi men lai. Kan khua cu ka rak tlung. Kan khuataw an tlak lio asi.

Ka unu Nawn Nawn cu "Tainamkong hi ei phung a si. Ei khawh asi. A hnah, a dongno, a thei no vialte ei khawh an si. Van phur u law, ngapih, ngachoh le hmathak he kan kio lai i kan ei lai. Mandalay University zong ah kan ei lengmang ko" tiah ka ti.

Nawn Nawn nih tainamkong dong nono cu, a van phurh thup. Ei ding in mei ah kan van ul. Hmathat le ngaphih he kan i hnuk lai kan di. Ka nu nih a van hmuh ciammam le a lau tuk. Pa te, "Rul cannak asi an ti dah kaw? Rul ah na cang lai? Ei hlah. Na thi sual lai" tiah a kan thloh.

"Ka nu kan ei lengmang ko. Rul cannak asi lo. Mandalay ahcun meh thaw tuk pe asi cu. Arso he zong kan ei ti ko. Phan ding a um lo. Sipuazi caah pei an cin le an zuar cu" tiah ka ti.

Ka unu nih atuahmi cu kan ei. An ka cu a thaw tuk lo. Tihchuk ngamh chuk in an ei caah asi. Ahnu ahcun a dong no lawng si hlah. A theino zong tampi kan ei. Kan mah chungkhar nih 1985 in ei kan thawk i innpa chakthlang zong nih an van ei ngam ve.

Cuticun ka unu nih Bungtlang, Pangkhua, Sangau le Ceural lei tiang in tainamkong ei khawh asinak le a thawtnak cu a va chimh ve hna. A ngamh hi an rak ngamh lo. Cu lio ah tainamkong kung cu "minung nih hmuhsitmi le remlomi thing pakhat ceu a rak si." Laimi hi kan zumhnak nih thil tampi hnu ah a kan pilter i, thanchonak zong a kan donh. "Arti hmanh hruhnak a si" tiah kan rak ti i, ngeihlo chinchap, vitamin bau chinchap ah, ngeih chuun arti pum khat hnih hmanh nu naupawi cu, kan rak sumter hna. Hruh man cawi cawk lo ti kan rak chuak.

Kan chungkhat tete nih ei an van thawk. Cuticun kan khua Thau khua in kan khua chingchan ah, tainamkong ei hram kan rak thawknak asi. Cu hlan ahcun a ei in an rak ei ngam lo caah, tainamkong aa thlai lulhmi kha, atu ahcun a um zong a um set ti lo. Thantlang le Hakha peng zong ah an ei ve cang.

Kan Lairam mi kan chah tik ahcun, tainamkong te hna zong cin le sipuazi ca in chuah khawh ding hi, kan Laimi zong nih ruah ah a tha ding asi. Nawn toih hau lo le zohkhenh hau lo in ei cawk lo in a tlai kho dingmi thingkung pakhat asi caah, Laimi sipuazi caah thahnem santlai dingmi thinglung pakhat asi. Ramtang ummi zong hau lo in a lawh in lawh zuam ding asi.

Tainamkong cu a lumnak hmun a duhmi asi caah, Thantlang khua dirhmun in chim ahcun, Lahva hrawn hrawng ah cin khawh a si lai. Dumhruang kam ah cin i, dumhruang zong asi pah lai. Sipuazi ca zong asi pah lai. Thli thiantertu le khuacaan remhtu le tiiram hnawntertu zong asi lai i, thathnemnak tam tuk a chuak ding a si.

Cin tikah kung kuahra lawng cin ding asi lo. Kung 1,000 in cin ding asi. A thawng in cin ahcun a dongno he, a hnahno he, a thei he asi lai i rumnak tling taktak asi lai. Amu zong sii caah a tha tiah Myanmar Se-Kyan ah an tial i, cu zong cu sipuazi caah asi kho ding a si.

Lami cu kan mah umnak hmunhma te lawng ah kan rak i benh peng. Kala le Kawl he kan rak i pehtlai tuk lo. Cucaah Lairam leng ah thil kongkau hi kan rak hlat lo. Kan hlat lo tik ah hawi theih kan thei kho lo. Hawi eimi zong kan ei kho lo. Mizo pawl nih khin eidin phun tam ah a kan tei. An nih khi a kenkip te an ei ve. Laimi cu kan eimi phun a tlawm tuk. Kan rihmi le hrialmi a tam tuk. Cucaah tainamkong ei ding asi le a that zong hi kum tam tuk a liam hnu lawng ah kan theih khawh.

Hi Tainamkong hi, ram tam nawn ahcun sipuazi ca in an cin. Lairam ah a chuakmi kokek thingkung pakhat a si. Hmunkip a lumnak paoh ah a tha khomi a si. Kan Lairam minung tampi cawm khawhnak asi caah, sipuazi ca taktak ah cin a herh. Tainamkong hi, atanglei thil sining ruangah sipuazi caah asi khawhnak a lam tampi a um cia.

1. Hakha-Thantlang le Lairam khua tampi ah ei cangmi market a um cangmi a si.
2. Kalay-Kabaw valley ah market a um cia mi a si
3. Yaw (Gangaw) valley ah market a um cia cang
4. Lairam khuate ah market a um cia cang
5. Kaladan Project aa lim cun Sittwe le Rakhine State ah market kaupi aa ong lai
6. Monywa-Mandalay-Yangon ah Market kau taktak a um cia cang
7. Saisihchuak lam le Rih lam in Mizoram ah market kau taktak a um rih
8. A car le dur in ramdang ah tampi zuarchuah (export) tuah khawh asi te ding asi

Sipuazi ca i an cinmi tainamkong dum (Ref. agribotany.com)

Hi tluk in market a kauciami thinkung asi caah, tampi cin a tlakmi a si. Rumnak a tlak dingmi thingkung pakhat a si. A linhnak ram ah a tha duh ngaingaimi a si i, Tio le Tipi kap ahcun a tha tuk A lum deuhnak tiva kam paoh ah cin khawh ding a si. Laimi caah rumnak ding a si kho mi thingkung pakhat a si caah, tainamkong cinthlak zong hi, Laimi nih tha kan pek a herh ve cang.