Tawlre

Kawl phungthluk ah "Thi-tu phawsa, Mathi-tu kyaw-tua" ti asi. Asullam cu "Atheimi nih hlai hna sehlaw ei hna seh, a theilomi nih nih lantak hna seh" ti asi. Hi phungthluk hi phungthluk tha taktak asi. Zeibantuk thil hmanh, sui le lungvar an si zongah, sui le lungvar an si hngalh lo ahcun lanhtak ding men an si ko. A hngallomi caah cun sullam an ngei lo i, man an ngei lo.

Tawlreba zong hi Laimi nih a thatnak hi chan tam tuk kan rak thei lo i, Tawlreba kongah Kawl phungthluk hi a dik ngaingai. A theimi nih cun chan tam tuk an rak ei ko nain, a theilomi kan nih Laimi nih cun kan rak lanhtak peng ko. "Ngeih lo nakin hngalh lo a fak deuh" timi ah Laimi cu kan chuak than. A pawi taktak. Chan tam tuk kan tlai hnu ah, atu ceu theih le cin kan i thawk asi.

EEB Greenhouse-Univ of Connecticut cinmi tawlre

Tawlre Min Phunphun

Mah le ram sining hawih cio in min aphunphun in auh asi. Mirang nih, "Elephant Foot Yam" tiah an ti. Thingramlei min (botanical name) ahcun, "Amorphophallus paeoniifolius" ti asi. A tawinakin a kong hitin an tial.

Thingramlei Min:   Amorphophallus paeoniifolius (Sceintific name).
Mirang Min:           Elephant Yam, Elephant Foot Yam, Whitespot giant arum, Stink lily, Telinga
                                 potato
India Min:               Suram, Jimmikand
Thailand:                Buk
Indoneasia:            Suweg, Walur, Eles
Kawl Min:             Wah-uh
Lai Min:                Tawlre; Tawlreba.

Thingram Dirhmun:    A lo tlau dingmi thlaikung (plant) ah an chia lem lo.
Akeuhnak:                  Thingkung tampi a umnak ah an keu duh. Hmunchia zongah an keu kho.
An hmannak:              Eidin phunphun, a carmi saram rawl le sii
Theihmi Ei-sual awk: Tawlrelba ah "calcium oxalate" timi dat tam tuk a um caah, ei tikah kaa, dang le chungril tiang fak piin a thahter khawh. A hiar ngaingai.

Sipuazi ca an cinmi Tawlre kung pawl

           

Cinnak le Keuhnak Ram

Tawlre hi thingkung tamnak le hmunhma chia ngai ah a keu i, rili in meter 800 cung a sannak lawng ah an keu.

Tambik a keuhnak ram hna cu, Australia chaklei, Bangladesh, Borneo, Burma,Fiji, India, Indonesia, Japan, Laos, Malaysia, New Guinea, Philippines, Samoa, Sri Lanka, Sulawesi, Taiwan, Thailand, Tuluk le Asia nichuahthlanglei ram hna ah an cin hna. Kawlram le Lairam ahcun an rak cing bal lo. Naite lawng in cinmi an si. Madagascar le Seychelles ahcun an cin chawmmi asi tiah an ruah.

Tawlre hi India le Sri Lanka ram ah an cinnak cu chan tampi asi cang. Eidin biapimi facang, fangvawi le zeidang eidin awk um lo caan ah, mangtam rawl khan an rak hman tawn. Asia ram ah hin kum tampi chung an rak cin chung cang i, minung nih fawi tein kalpi khawh le cin khawhmi asi caah, zeitindah akarh ning asi timi hi tha tein theih khawh asi lo. India ah hin an rak cin hmasatnak hmun cu a si men lai tiah thingram lei thiammi hna nih an ti.

Sii Ca Hmannak

Hindu biaknak sii cauk Ayurvedic ah, Tawlreba hi zeitindah sii ah hmanning asi timi an tial. Aba hi fah daihnak, phin zornak, chung nemnak, thli-teinak sii (anti-flatulence), hurnak-sii (aphrodisiac), titsa no deuhnak sii ah an hman. Minung caah ngandamnak sii (tonic) tampi aa tel tiah an ti.

Minung chungril ummi khuprungrul le tawhaiherh tibantuk thahnak, khuh damnak sii, thli chuahternak sii, chungfer damnak, thi-tlawm zawtnak, tawlchuak le thabat tuk te pawl damlonak caah, thlawpnak ah an hman.

Abuaktlak In Zohning

Tawlre hi kum chiar tein amah tein a keu than lengmangmi asi. A ram le khua caan hawih in an thi nain bir caan ah an bir than. Cuticun a chung ba kha an cawm. A cheu cu an lian ngaingai i, minung nakin an sang deuh kho.

A ba hi a lianmi cu Kg 15 tiang an rit kho. CM 50X30 tluk an lian kho. Akung a thami cu meter 2 tiang a sang kho. Kung lianmi cu apum ning in tah tikah CM 20 tiang a ngan kho. Ahnah hi an teng a CM 30x12 tluk a lian kho.

A par tik ah aa dawh ngaingai. Apar hi CM 70 a sau kho. Apar a tuamtu (spathe) timi pangpar bantuk hna hi cm 45x60 tluk a kau kho.

Thei a tlai tikah a thei hi CM 2x1 tluk asimi thei a tlai tawn. A thei hi CM 8 tluk a lian i, CM 50 tluk a sau kho.

A thei a tlai tikah, a thei a phurtu ngiang (peduncle) hi 20-100 cm a sau kho. Athei mu hi cm 2x1 a lian kho i hmin tikah a sen. Athei aa bunhnak hi cm 50 chung asau kho i cm 8 a lian kho. A thei tlainak hmun hi CM 50-100 kar a sau kho. A thei a sau ngaingai.

Tawlrelba hi ei khawhmi a um i, ei khawhlomi aum ve. Phun tam ngai a um. An phun aa dan bantuk in an hman ning zong aa dang ve. India ahcun an car i, mehhang a phunphun ah an ser. Tawlreba phun khat cu, Japan ram ahcun Misho Soup timi ah an hman. Khohsuai le muthai zong an sernak. Laimi pakhatnih a ka chimhnak ahcun Tawlreba hi "salem" (atha-tuh) sernak caah an hman ati. India le acheu ram ahcun sii ca zong ah an hman. Ram cheukhat ahcun tawlre kung hi an lian kho taktak. Minung nak sangsang tampi an um i, a ba zong an lian ngaingai.

A lian ngaingaimi Thailand ram i Tawlre kung     

Lairam Ah Tawlre Cinnak

Cu hlan ah Lairam ah Tawlre cin le ei a rak um bal lo. Atih in tihmi a rak si. "Lei-tornak" tiah an rak ti. A tongh hmanh kan rak ngamh lo. Nai cikua CRDP hna an van cawlcangh hnu ceu in Tawlreba a thatnak le sunlawinak kong kan theih ceu a si. Kawl zong nih an rak thei ve lo. Bangladesh le Sri Lanka ram hna ahcun an rak cinnak a sau ngai cang. India tu ahcun an ei ngai i, pam lio caan i i runvelnak tirawl ah an rak hmanmi asi. Atu ahcun Thantlang CRDP dun zongah zohchunh ding le a ci caah tam ngai an cin cang.

Tawlre hi phun 90 tluk a um. Lairam i ramtang keumi tawlreba hi a tha ve ko nain tlawmte a man aa deng deuh ti asi, Cucaah aman a fak deuhmi phun cin a hau.

Tawlreba hi a man a tha tuk cang. Cin tikah zuarnak ding market a kau tuk fawn. Cucaah "Tawlreba hi Lairam kan lunghring" asi. Kachin ram caah lunghring man a ngeih bantuk in Tawlreba zong Lairam caah man a ngei ve cang. Lung aa lawm tuk.

Laimi zong ramdang kan hung chuak; lamsul a tha i ka dangdang he kan van i pehtlaih hnu ceu in Tawlreba a thatnak kong le man a ngeihnak kong hi theih kan i thawk ceu asi. Lairam ah cun a tuanbia a no i, a thar tuk rih caah, an cinmi hnihkhat hmanh an phu kho rih hna lo i, a theipar an chuah tuk rih lo.

Cinthlaknak lei thiammi nih an zoh tikah, Lairam khuacaan, fingtlang le leilung he tawlre hi aa tlak ngaingai ti a si. Fangvoi, facang le zeidang cinthlaknak he epchun tikah, tawlre cin hi a let tam tuk in a miak i, rumnak tling ding a si ko tiah an ti. Mindat le Kanpalet lei cu tawlre ba in million a hmumi an um cang tiah an chim. Cucaah tawlre cin hi Laimi hih tha kan pek taktak a hau ding a si. Zeicatiah kan ram ah a that khawh tuk caah le market a um caah a si. Cucaah "Tawlre hi Lairam caah mansung thingrai bantuk a si" tiah ka ruah.

Lairam lunghring asi te dingmi Tawlreba

Nai ciakua in Laitlang in a rami hruaitu vialte bia ka hal tik hna ah, Tawlreba kong hi thanuam ngai in a kan chimh lengmang. Lairam vawlei le khuacaan he aa tlak; a ba an lian duh ngaingai; a man  athat caah Lai miphun tungmertu thil pakhat asi te lai tiah an ti cio. Tawlreba kong ruah ah, lunglawmhnak tampi ka um. Zeicatiah a vawlei, khuacaan le kan leilung hrimhrim hi Tawlre phunphai a that tuknak hmun asi caah, lam biatak te a that tik ahcun Lairam a kan tungmer khotu asi te ko lai timi hi, ruahchannak aum ngaingai.

Zeicatiah vawlei ah minung kan karh chin lengmang i, eidin cu a hnawng kho ding asi lo. Tam deuhdeuh tu a herh chin lengmang ding asi. Tawlreba hna Lairam i a rak um ve mi cu Pathian nih a kan serpiakmi asi ti lo awk a tha lo. Lairam cu Kachin le Shan ram bantuk in tha hmanh hlah sehlaw, atu bantuk in man a ngeimi tawlreba hna a chuah ve tik ahcun, ram tha le ram rum taktak asi ve ko timi kha a lang.

Hmailei ahcun hi Tawlreba in Lairam ah "millionare le billionare" timi mirum milian an chuak te hrimhrim lai timi ruahchannak aum. Tawlreba hi Lairam a tungmertu le thancho tertu thilchuak pakaht asi lai tiah CRDP riantuantu upa tampi nih an kan chimh. Rev. Bawi Lian Thawng le Rev. Neely Lai Uk nih Tawlreba in tangka tampi hmuh khawhnak lam a kan chimh tikah tha a nuam ngaingai. Laimi zong nih hihi biatak tein cin ding ah a tlakmi thlaikung (plant) asi ding asi.

Thantlang khua zongah Rev. Van Duh Tling nih khur 4,000 tluk a cin i, a dang dawng khat nih khur 7,000 tluk an cin ti zong kan theih i, lunglawmh awk ngaingai asi. Hmailei ah atheipar a chuah khawh tik ahcun, rumnak thlaikung asi te ko lai. Laimi nih hin, tlanglo tuahnak kan hlawt khawh i, a hmunmi lo tuah khawhnak lam kan kawl peng a herh i, tawlre ba hi a hmunmi lo caah a si kho ngai ding a si lai tiah ruahchannak a um.

CRDP dum ah Tawlre an cin lio

CRDP dum chuak Tawlreba

CRDP dum i Tawlre an cinmi

Tawlreba le Hmailei Laimi Kan Rian

Laimi hi, hi pin ah kan tuanvo tampi aum. Tlanglo tuah in pawcawm hi a har chin lengmang cang lai. Ahmunmi lo sersiam kan herh. Cu ahmunmi lo ser tik ah, Tawlre hi Lairam sipuazi tungmertu khotu thlaikung asi caah, tam taktak in cin ah a tha ding a si.

Cu hlan vialte hmanh chan tam tuk chung kan rak theih lomi cu zeitiawk a tha ti lo. Kan theih cang caah, lungfim deuh in um le biatak thlak in Tawlre hi cin cio ding asi. Culoahcun miphun dang nih an kan teithan sual lai. Market kan ngeih lo ahcun kan cin zong ah a thathnemnak a tlawm deuh hnga. Cucaah miphun dang nak in market kau deuh ngeih khawhnak ding caah, khulrang in kan cin zawkzawk a herh.

Laimi mifimthiam hna le mirum mi nih, rumnak tling taktak in zeitindah kan cin khawh lai tiah lam kawl a herh. A cin lawng silo in ramchung le ramleng ah zuarnak hmun (market) tha zong kawl a herh.

Tawlre kung a than a rannak ding, a ngan a dam i a ba a lianhnak ding caah lam tuaktan peng a herh. Ramdang chuakmi nakin a tha deuhmi zeitin dah tam deuh kan chuah khawh lai timi ruah a herh. Tlawmte lawng cinglo in, dawng khat nih acre 100, 200, in 1000 tiang cin i, tam taktak in chuah khawh a herh. Pawcawmnak ca lawng ah cinglo in rumnak caah cin ding asi. Tampi in cin in deng tein zuar khawh le ka dang ramnak in tam deuh a chuah khomi ramkulh kan sinak ding a herh. Sipuazi timi cu tlawmte cin i man fak ngai in zuar silo in, tam taktak cin i deng tein zuar hi asi.

-------------------------------------------

Zohchuhhmi Ca 

1. "Elephant Foot Yam"
 http://www.kew.org/science-conservation/plants-fungi/amorphophallus-paeoniifolius-elephant-yam

2. www.google.com in hmanthlak cheukhat cu lakmi an si.