Zalawnnak A Hmu Dingmi "Kurdistan Ram"

Iraq ram i Kurdistan Ram nih September 25, 2017 ah "Zalawnnak kan la lai maw, la lo?" timi mipi duhnak laknak (referendum) an tuah cang lai. "Mipi nih zalawnnak lak kan duh" tiah an ti i, zalawnnak an lak ahcun, Kurdish ram hi vawleicung ah a no bik ramthar pakhat a chuak te dingmi a si. Cu thawngtha cu vawleicung miphun hme (minority) mi kan caah lunglawmhnak thawngtha a si.

Hi mipi duhnak laknak (referendum) hi 2014 ah tuah an rak timh cangmi a si nain, ISIS ral an thawh ruangah an rak la kho lo. Cu ISIS ral cu a dih ziahmah cang bantuk in Iraq ram Kurdistan zong nih, zalawnnak lak ding lei ah an i mer ziahmah ve cang. 

An Uknak le Milu

Iraq ram Kurdistan ram hi, ramkulh thenmi (governorates) pali ah an an then-Duhok, Hawler, Silemani le Halabja ti an si. An ram hi killi meng 16,100 a kau i, minung 3,000,000 (2016) tluk an um. 2014 Iraq ram ISIS buainak ruangah Iraq chaklei khua tam ngai an lak chap caah, an area hi a kau chin lengmang. An kauh chapmi area ning tein zalawnnak an hmu lai maw ti cu a fiang rih lo.

Holh le Ca

Holh ahcun Kurdish holh le Aramaic holh hi ramholh ah an hmanmi hna an si. An sianginn ah an mah cate cawnnak nawl an ngei. Cawn ding an mah tein an i ser khawh caah, an holh le nunphung a fekfuan ngaingai.

Biaknak

An biaknak hi Sunni Muslim an si. Biaknak ah theihthiamnak an ngeih caah, a duh mi nu nih an lu an i tuam i, a cheu nih an i tuam lem lo. Biaknak ah tuklehpek phun an si lo. Biaknak ah zalawnnak a um ngaimi ram pakhat a si.

Atu lio KRG area

Iraqi Kurdistan Tuanbia Tawi

Kurds asiloah Kurdish miphun hi vawleicung ah mah te ukmi ram a ngeilomi miphun lian bik an si. Vawleicung ram nga-Turkey, Syria, Iraq, Iran le Armenia- ah an i thek. An umnak ram cio ah, miphun hme an si i, nawlngeihnak an ngei lo. An umnak cozah tang cio ah harnak tampi an tuar. Turkey, Syria le Iraq ah an thawng bik i, cu ram ahcun ram ngeih ding hi an chunmang cio a si.

Hi ram nga ah aa thekmi Kurdish miphun vialte lakah,  Iraq ram Kurdish hi an cak bik. Iraq Kurdish pawl hi Iraqi Kurdistan tiah an ti hna. Hi Kurdish pawl hi an ruahnak a sang. An mah tein uk hi an chunmang a si zungzal.

Hi Kurds pawl nih zalawnnak hmuhnak ding caah 1920 hrawng in ral an rak tho cang. An hruaitu hna cu, Barzani chungkhar an rak si. Zalawnnak hmuhnak ding caah Iraq cozah cu 1930 hrawng in fak ngai in an rak doh. Fak taktak in kahnak kum tam nawn a chuah hnu, March 1970 ah Iraq cozah le Kurdish hruaitu hna hnatlaknak an rak ngei, Kurdistan ram cu mahte uk ding in min an rak thut.

Cu hnatlaknak cu Iraq cozah nih a tak in an rak nunpi lo. Iraq cozah nih zeizongte an uk hna i, mah tein tawlrelnak ngaingai an rak pe hna lo. Catlap cung nawlngeihnak lawng a rak si. Cucaah Kurdish cu ral an rak tho than. Cu ral a thomi Kurdish ralkap cu, Peshmerga tiah an ti hna. Party pahnih an um ve nain, an party pahnih komh in an ralkap cu Peshmerga timi ah an i hlum.

Kurdish miphun hi, Iraq cozah tangah harnak tampi an tuar caah, 1974 ah ah Voihnihnak Iraq-Kudrish Ral a rak chuak than. Iran-Iraq Ral (1980-88) lio ah "Iran nan bawmh hna" ti ruangah Iraq  nih Al-Anfal Campaign ti in Kurdish cu fak taktak in an rak kah hna. Saddam Hussein cozah nih chemical gas in Halabja khuapi zong cu an rak kah i, minung 3,000-5,000 kar an rak thi; 7,000-10,000 hman an rak pu. Halabja gas kahnak nih hin, Saddam Hussein kut ah, Kurdish mipi  hi zeitluk in dah fahnak an rak tuar le  "chemical hriamnam hi zeitluk in dah tih a nun" timi a langhtertu a si.

Halabja i gas kahnak ruangah a thimi hna ruak cheukhat

Kuwai Ral timi Persian Gulf War lio 1991 ah Iraq chaklei ah Kurds pawl cu fak taktak ral an tho than. Iraq nih fak tuk in vanlawng in a rak kah than hna caah, No Fly Zone timi tiang UN nih an rak tuah. Thlanglei ah Shias tapung an tho ve i, Saddam nih a rak hrawh than hna.

Hi bantuk in Iraq a buai tuk lio caan ah, Peshmerga ralkap nih Kurdistan ram in Iraq ralkap cu an dawichuah hna i, nihin ni tiang Iraq ralkap cu Kurdish ram ah an lut thai ti lo. Cucu Iraqi Kurdish caah tuanbia biapi taktak aa thawknak a si.

2003 ah US nih Iraq a tuk i Saddam Hussein cozah cu aa rawk. 20013 in Iraq cozah cu a buai peng i, a zaangder a der chin lengmang. Cucu Kurdistan ram caah caantha ah a tla. Iraq an der lio te ah Kurdistan ram cu heh tiah thazaang an la. Hriamnam tampi an cawk. Ralkap tampi an ser chap. Nihin ni ahcun Peshmerga hi vawleicung ramkulh ralkap vialte lah ah, a thawng bik an si. Cozah pakhat ralkap bantuk in an fek cang. Cucaah, US nih Iraq a kahmi hi, Kurdistan caah cun vanthatnak a si.

Iraq constitution 2005 ning in Kurdistan Regional Government (KRG) an ser i, federal ram dirhmun tling ah an phan. KRG uknak sining cu a sang ngaingai. Iraq ram phunghram tangah a min te lawng an um. Zeipoh hi cozah pakhat bantuk in an dir i, ram hruainak, fimcawnnak, lamsul, ralkap, palik le ramdang pehtlaihnak tiang in, mah tein dir kho ding an si cang.

Zalawnnak ram dirhnak ding caah a biapi cemmi cu ralkap le hriamnam a si. Peshmerga hi, an ram, miphun, holh, ca, nunphung le lamsul kilvengtu an si i Kurdish miphun zalawnnak hmuhnak ding caah, hrampi an si. Hi hna hi an cak taktak i, ralkap 80,000-241,000 (2017) an um lai tiah an ruah. A zat hi tha tein theih khawh a si lo. Peshmerga an lutlai hi, Kurdish ram i an president a si chih.

2014 ah "Kurdistan ramkulh hi zalawnnak kan la lai maw la lo" timi mipi duhnak laknak (referendum) tuah ding in saduh an thah cuahmah lio ah, ISIS ral a chuak i an tlam a rak tling lo. Khatlei ah vanchiat a lo nain, ISIS ral nih KRG caah caantha pakhat a chuahter. Zeicatiah ISIS ral nih Iraq cozah caah buainak, sunghnak, thazaang dernak tampi a chuahter caah a si. Cucu Kurdish miphun caah an thawnnak ah a tla.

ISIS ral lio ah, Iraq ralkap nih an zamtakmi khua le ram tam nawn cu, Peshmerga ralkap nih an lak i, an kuttang ah an chiah hna. Cu lakah a biapi bikmi le khua lianbik an lakmi cu meiti tam taktak a chuahnak Kirkuk khua a si. Meiti tam taktak a chuahnak khua a si i, hi khua ruangah hin Iraq cozah le KRG hi an buai te lai tiah ruahdamh chung a si. Atanglei hmanthlak ah, a senmi in aa rinmi area hi KRG ukmi ram a si i, a senmi a deh in aa dehmi tete hi ISIS ral lio ah, KRG nih an lak chapmi ramri a si. Kurdish ram kauh ngacha ram an kauh chap. Hi an kauh chapmi ram in, KRG ralkap an chuak duh ti lo. Kurdish nih zalawnnak an lak tik ah, hi ram kong ah a buai ngai te ding a si.

KRG ukmi le kauh chapmi area (Rf. springtimeofnations.blogspots.com)

Ram Hruainak

KRG ukmi ram chungah party pahnih an um-Kurdistan Democratic Party le Patriotic Union of Kurdistan timi an si. Cu Kurdistan cu parliamentary democracy in an uk i, Parliament 111 an um. An President cu Masoud Barzani a si i 2005 ah an rak thim. 2009 ah an thim than. 2013 ah President caah kum 2 in an pehter than. 2015 ah President a sinak a rak dong. Pehter ding le pehter lo ding ah party dang he hnatlaknak an rak ngeih khawh lo caah buainak zong tam ngai a um nain, atu tiang a peh peng rih. Miza taktak a si i, 2014 ah Time makazine nih Person of the Year ah an rak tar ve.

Thanchonak Rian

An ram ah meiti tengkipung billion 45 tluk cawh ding a um. Ramdang company tampi an ram ah an lut. EXXON te hna zong an lut i, meiti an co cuahmah. Meiti hi pipe in Turkey le ramdang ah an zuar.  Israel zong hi Kurdish meiti bochan in a nungmi a si.

Cinthlak le zuatkhalh in mi tampi an i paw an i cawm. Tuu le meheh tampi an zuat. Mi tampi cu cozah zung, sianginn le sizung riantuan in an paw an i cawm. Ramdang company a tam ngai caah, private rian zong in minung tampi cu an paw an i cawm cang hna.

Hlanlio ah Saddam Hussein chan ah ramdang tourist an rak kal kho tuk lo. Cucaah nihin ni ah tourist tampi an tlawnnak hmunh a si i, tourism zong in tangka tampi an hmu. Fingtlang dawhdawh le hmunhma dawhdawh tampi a um caah, tourist an kal duh ngaingaimi ram pakhat a si.

 Cun zuatkhalh le construction rian zong a tam ngaingai i, Iraq ram chungah a thangcho bikmi hmun a si. An ram a daih ngai caah, Iraq ram chung in riantuan awk ah, Kurdish ram ah minung 20,000 leng an lut ti a si. Ramdangmi zong tampi an ram ah rian an tuan. Cu tluk cun a thangchomi ram ah a tla.

Tourist len duh ngaingaimi hlanlio khuavennakbo

Kurdish Ram Khuapi le Khuate Hna

Kurdish ram khualipi cu Erbil a si. Iraq khualipi Baghdad in Km 320 tluk a hla. An khualai ah a hlun taktakmi le tuanbia ah minthang taktakmi khuavennakbo (Citadel) a um. Cu khuavennakbo cu kum 7,000 pehtlai tein minung nih khua an sak hnawhmi hmun a si i, vawleicung minung nih pehtlai tein um hnawhmi khuahlun bik a si an ti. Tourist le tuanbia hlathlai huammi nih an len duh ngaingaimi hmun nuam pakhat a si.

Erbik khua hi hmun rawn ah a um. Tlang nih a kulh dih. A khua a lian ngai i, minung 1.75 million tluk an um. A dang khuapi hna cu Duhok, Silemani, Hawler, Halabja an si.

Erbil Khualai nuamhnak hmun

A cunglei Erbil khualai hi, hmun nuam taktak a si i, tourist tampi an lennak hmun a si. Atanglei hmanthlak bantuk in an ram ah innlo thar apartment thatha an sak hna i, khuaram thanchonak rian tampi an tuan. Minung an karh tuk caah a karhmi minung caah innlo thatha tampi an ser hna. 

Erbil innlo thar hna

Atanglei hmanthlak bantuk in Erbil khuakam ah khua dawhdawh le sang thatha an ser hna. An ram innlo le lamsul an sersiammi vialte hi Europe tluk a si i, Iraq ram chungah nunning a sannak bik hmun a si. Mirum tampi an karh caah rian tampi an serchuah chin lengmang.

Erbil khualipi sang pakhat

Atanglei hmanthlak bantuk in Erbil khua chungah hin ram pakhat nih ngeih a herh vemi dawr lianlian zong an um. Hi a tanglei hmanthlak hi family mall a si i, Nitlaklei ram sining tluk in a thangcho.  Hi mall hi a hlunghlai ngaingai i, mi tampi nih riantuannak hmun ah an hmanmi a si.

Erbil khua Family Mall

Ramdang in a lutmi company an tam tuk caah le zung rian a karh tuk caah, Erbil khualai cu innlo sangsang an sak i, ram thancho cia bantuk an innlo a tha. 

Erbil khualai ah innlo thar sak liomi

An khualipi Erbil khualipi ah international airport lian ngaingai an ngei i vanlawng lianlian zong an tum kho cang. Nitlaklei company tampi a bik in meiti lei company an lut i, lamsul, khua le innlo a thangcho. Hotel thatha tampi a sak. Sianginn le zung tampi an sak. Khua an kauh i sang thatha le khua dawhdawh an ser hna. Innlo a thancho tuk caah le aa dawh tuk caah, Erbil cu "Second Dubai" tiah an ti phah cang.

Khua dawh le khua tha a si i, ramdangmi tampi khua an saknak a si. Erbil cu cu  Europe bantuk in innlo a tha cang. Sangthar an tlakmi pakhat cu a that tuk caah mirum deuh lawng khua an sa kho i, cu ka sang um cu mi tampi nih an duh ciomi sang a si caah, "Dream City" tiah an ti phah.

Erbil International Airport

Khuapi dangdang Duhok le Sulaymaniyah te hna zongah innlo thattha an sak hna. Tourist tlunnak hotel thatha tampi a um. Kirkuk khua zong hi KRG nih a tu lio ah an ram ah an chiah. Meiti tam tuk a chuahnak khua a si caah, KRG kut ah a um thai ahcun, Kurdish caah cun a hlawk taktak dingmi a si (Kirkuk ruangah Iraq he fakpi in cuhnak a um te kho men).

Sulaymaniyah khuapi sang pakhat

Zalawnnak Lak Ding in Timhtuahnak

KRG ukmi ram hi, zalawnnak lak ding in zeipoh timhcia an si. Sehzung tam ngai an ngei cang. Riantuannak warehouse tam tuk a um. Highway tampi an ngei. Mipi nuamhnak park tiang in a tling. Cozah zung lianlian an ngei cang. Sizung lianlian an um. Sibawi le nurse te an mah tein an i ser kho cang. Private universities 11 le cozah universities 13 an ngei cang. Tanghra tang sianginn khua kip ah tling tein an ngei dih cang. Cozah pakhat ni a herhmi sining vialte an ngei dih. Zalawnnak an hmuh ahcun tangka zong an mah tein an ser colh cang lai.

"Zalawnnak kan la lai maw, la lo" timi mipi duhnak lak ding kong zong, UNO le EU zong an chimh hna i, USA zong an theihter cang. Ramdang cozah 20 tluk he palai pehtlaihnak an ngei cang i, USA le UK he zong an ngei. Cu tluk cun, Kurdish ram hi ram pakhat bantuk taktak in an i timlam cang.

Atu lio i Kurdish President Masoud Barzani nih hitin a ti:

 "Iraq cozah he i kahnak le tuknak um lo tein dai tein lak cu kan duh. Zeibatuk thil a si hmanh ah, Kurdish miphun nih hmailei kan miphun kong cu bia kan i khiah awk le tawlrel awk a si ko. Ramdang mi nih zeihmanh nawl na kan ngeih awk a si lo.' Kurdish miphun nih miphunhme kan si caah cozah dangdang kuttang ah harnak kan ton le rawhralnak kan tonmi a tam tuk cang. Cu kan tonmi thil ruangah kan miphun ni mah tein uk le runven kan herh caaah, Kurdistan zalawnnak cu a ho hmanh nih an kham kho lai lo." 

President thawk in Peshmerga ralkap hna le mipi tiang zong nih zalawnnak lak ding hi an duh i, an thinlung in bia an i khiak viar cang ti tluk a si. Mipi hnatlaknak lak hmasat ta lo in, zalawnnak tuah kha thil kalning a dik ding a si lo caah, September 25 ahcun tuah an i tim cang. Cu ni mipi biakhiahmi nih an theipar cu a langhter te dingmi a si.

Pre. Masoud Barzani nih Peshmerga pawl ralram ah a len lio hna

Kurdish Zalawnnak Kongah 

Iraqi Kurdistan hi zalawnnak a hmuh ahcun Iraq ram ummi Anbar Province timi Sunni Muslim zong nih zalawnnak an hal ve sual lai tiah Iraq cozah zong an thin a phang. Iran ram Kurdish zong nih mah te uknak an hal ve sual lai timi an ruah caah, KRG nih zalawnnak lak ding cu Iran zong nih an duh ve lo. Turkey cozah nih cun, "KRG nih zalawnnak lak an i timh ahcun nawl kan pe hna lai lo. An la kho lo. Syria ram Kurdish nih zalawnnak lak ding zong kan onh hna lai lo. Kan thazaang um chung in kan kham hna lai" tiah a ti ve.

Ralkap, meihmit le palik zong an ser dih cang. Hriamnam zong tling ngai an ngei. Helicopter tiang an ngei ve. Iraq ralkap tluk hna cun hriamnam ah an cak lo nain, an thinlung cu a thawng taktak. An ram mipi nih Peshmerga ralkap cu tha an pek tuk hna caah, Universities in sianginn an chuah tik hman ah, "Kan zapi tein Peshmerga kan si dih" timi ca an i tlaih. An miphun caah thih ding ready an si colh cang. Nu ralkap zong thawng tam ngai an um. An ram minung vialte hi, Peshmerga kan si dih timi thinlung an ngei. Cu tluk in mipi le siangngakchia thinlung zongah ram dirh ding hi timh cia an si.

Kurdish Peshmerga ralkap training an dih an i cer lio

Peshmerga nu ralkap pawl

KRG ukmi a rea hi a kau chin lengmang. An i hruai ning a fek tuk cang. A rum zong an rum tuk cang i, zalawnnak hmuh zong ah fawi tuk in aa cawm kho ding an si. Hi Iraqi Kurdish ram hi, zeitik set ah dah zalawnnak an lak lai timi cu a fiang rih lo nain, a rau ti lai lo. Iraq ram Kurdish nih zalawnnak an lak khawh ahcun, "Iraq, Syria le Turkey ram thum ummi Kurdish pawl nih ramkomh pakhat an ser khawhnak ding caah, chunmang tlin hram aa thawknak pakhat a si" ti tluk a si cang.

Asinain KRG nih zalawnnak an lak ding ning cu a fawi lo. Zeicatiah Syria, Iran, Iraq le Turkey nih an duh lo caah a si. Minung nunnak le thisen zong a luang than kho rih. Khuaram rawhnak zong a chuak than kho rih. Thinphang taktak a simi cu KRG cu rili chuahnak lam an ngei lo. An tangka hmuhnak hi a biapi cu meiti in a si. Cu meiti cu Turkey ram ah pipe in an luanter i, cu ka in ramdang ah zuar chin a si. KRG nih zalawnnak lak aa timh tikah Turkey nih meiti pipe kha a phih sual ahcun, KRG cu an sipuazi a rawk kho ngaimi a si.

Cucaah KRG nih zalawnnak lak ding timi hi a fawi lo. Zeidah an lawh te lai timi cu theih chung khawh a si rih lo. KRG nih cun, Iraq cozah he caihhmainak tein zalawnnak lak kan duh ko tiah an ti. Dai tein an lak khawh lo ahcun, kahnak cu a chuak hrimhrim lai timi cu, chim khawh ngai a si.

Ruah dingmi cu, "Iraq Kurdish nih dai te in maw zalawnnak an lak lai? Iraq he an i kap sual lai maw? Turkey nih Iraq ram ah ralkap a kua sual lai maw? Iran zong nih kahnak a tuah ve lai maw? Asiloah Iraq, Iran le Turkey hna nih a dir thar dingmi ram "Kurdistan" ram te cu an kap sual te lai maw?" timi cu, thingphang ngai in hngah cio rih ding a si ko.


-------------------------------------------------------------------

Chinchiah

1. Hmun kip um Kurdish hna nih zalawnnak ram an khelhmi hi kum 100 leng a rau cang. Atu ceu ah Iraq ah zalawnnak hmuh khawh dingmi niceu tlan hram aa thawk a si. Chin miphun zong nih zalawnnak hi kan duh awk, tha kan pek awk le chun mang kan manh ve ding a si ko. Cu kan chunmang tlinnak ding caah kum 100 in 1000 zong rau ko seh. Kan ngeih cu a herh taktak.