Vawleipumpi Lumnak Hi A Taktak In Kan Ton Cuahmah Cang

2020 kum ah kan vawleipi nih aa buapi ding cemmi cu "vawleipumpi lumnak" (global warming) hi a si lai. Nihin ni hmanh in, vawlei hmun tampi ah vawleipumpi lumnak ruangah buainak tam tuk a chuak cang i, lamzulhnak zong tam tuk a um. Vawlei politics hrimhrim ah hin, vawleipumpi lumnak hi "biahalnak ngan bik" (biggest issue) a si cang. Cucaah vawleipumpi lumnak hi, mi sawhsawh in, politicians in, pastor le evangelist tiang nih ruah a herhmi (global issue) pakhat a si cang lai.

USA ah kum 22 ka um cang. Nihin cu December 28, 2019 a si. Columbus khua khuacaan cu degree 59 F a phan. Vur muisam pakhat hmanh a leng lo. Thal bantuk in a lum. Ruah sur lo ahcun angki leng hruk hau ding a si lo. Thal chuakka bantuk in a lum. Khuacaan aa thlen ning khuaruahhar a si ko. December thla canceu in, January 6, 2020 tiang hi vur a tla bak ti lo. US ka um chung ah, hi bantuk hi a voikhatnak a si. USA ah hin, January cu a kih bik thla a si nain, tu chun January 6 hna cu degree 44 a si. Tu zarh le hmai zarh chung hi, vur a tla ding a si rih lo. Kan khuacaan khuaruahhar a si ko.

Hi thil nih a langhter mi cu "vawleipumpi lumnak" (global warming) hi a taktak a si i, mithmuh le kuttongh bak in a cang cuahmah ko timi hi, a fiang taktak cang.

Khuasihnak ram USA le Canada hmanh an lum tuk cang i, kan chan chung ah hin hi tining tein khuacaan aa thlen ko ahcun, a linhnak ram cu celh an si te lai lo. Kawlram, Bangladesh, India, Pakistan le Arab ram pawl hna zong hi celh an si te lai lo. Cun vawleicungpumpi lumnak nih a chuahpi chihmi "rili tii kainak" (sea level rise) hi Bangladesh le Kawlram hi tam taktak a tuar ding mi ram ah an i tel cang.

Vawleipumpi khuacaan hi an tah tik ah, 2016, 2015, 2017 le 2018 hi an si ti a si. Vawleipumpi a linh bik kum (10) hi rel tik ah, 1998 in 2018 ah an cang ti a si. Nihin ni ahcun vawlei semka in a khal zungzalmi Greenland, Arctic Circle, Antarctica Continent hna i, tikhaltlang (glacier) hna hi an tii thluahmah cang i, hi ruang ah rilitii a kai i, rilikam khua tampi cu duhsah tein an i rawk ziahmah cang hna. USA hmanh hi, tha tein an kham ko nain, East coast (Nichuahlei rilikam) pawl hi, tam ngaingai a rawk cang.

Cun India Rili, Pacific Rili le Atlantic Rili cung ummi tikulh fatete hi, 2050 ahcun tam ngai an i rawk lai i, zam an hau lai ti a si. USA i rilikam khua hmanh hi, tam ngai rawhnak an tong cang. A bik in Florida Miami Beach le Florida Keys tikulh khua hna hi, million tampi dih in an kham lo ahcun, hi hnu kum 50 ahun tam tuk a rawk lai ti a si. A tu hmanh ah, Miami Beach le Florida rilikam khua cu, inn an chuahtakmi a tam ngaingai cang. A ruang cu "flood insurance" a san tuk cang caah le inn an him ti lo caah a si.

Naite ah Kawlram i, Mergui Archipelago (Myeik) pawng ah rilikam area pakhat cu rili tii nih a phum dih cang. Kawlram hi vawleicung ram 183 chung ah khuacaan thlennak fak bik a tuar dingmi ram pahnihnak ah a um ti a si. Kan cozah zong nih, khuacaan thlennak kong hi, biatak tein an tuak lo le an ruah lo le vennak ding an tuan lo ahcun, rawhnak fakpi kan tong kho men. Cucaah rampi cozah siseh, ramkulh cozah zong nih an i timh le zuam chung a herh.

December 31, 2019 ah Australia a kangmi (Hell mei bantuk bak a si ko)

A tu lio ah, Australia cu hmun tam tuk ah a kang cuahmah. "Vancung in thlakmi map zoh tik ah, Australia cu Hell Mei bantuk a si ko. Khuaruahhar in a kang. An ram cung vialte meikhu in a khah pin ah, New Zealand tiang hmanh meikhu nih a khuh cang hna. Van hi a sen bak in a sen ti a si.

Australia meikang hi, 2019 September in aa thawk i a tu tiang a kang cuahmah ko rih. Australia hi caah cun thal chuakka a si i, a linh siling thla hnih a tang rih. Australia tuanbia zoh tik ah, a linh bik kum le a car bik kum a si. Degree 100 a phan i, a linh tuk ruang le a car tuk ruang ah, mei hi an hmit kho bak lo. Australia meihmittu 4500 dinlo bak in an cawl. USA in 50 an kal; a dang 21 an kal chap. Meikhu a tam tuk caah helicopter le vanlawng zong an zuang kho tawn lo ti a si.

Australia ram saram hi thawng 100 in million tampi an thi cang cang. Minung 24 an thi cang i, inn 2000 a kangh cang. Satl zuatnak lo (farms) i satil zong tam ngai an thi cang i, satil zuami zong harnak tampi an tong. Khua zong tampi an chuahtak cang. A cheu cu khamhtu an hngak lio i, aa taapmi zong an um hna. A cheu cu tar le a zawmi an si i, harnak tam tuk an tong ti a si. Rilikam minung hmanh kha a linh tuk caah, an zaamter hna ti a si.

Vawleipumpi linhnak ruang ah, California cu 2018 le 2019 ah tam taktak a kang. Amazon zong 2019 ah tam taktak a kang. A tu Australia meikang hi tam bik a kangmi a si. Australia Prime Minister zong tampi mawh a phurh phah. A tanglei ah California meikang, Amazon meikang le Australia meikang zeitluk in dah a dah timi hmuh khawh a si.

Australia meikang  le ka dang meikang epchunnak (Ref. GMA News)

Nihin ni ah hin, khatlei ah mei a kangh cuahmah lio ah, vawleicung tlang sang bik Everest Tlangpar zong an tii thluahmah cang i, hmailei ahcun India le Bangladesh hrawng hi, tii lei ah harnak tampi a chuak lai ti a si. Nepal ram hrawng hi, din tii an har te lai ti a si.

Vawleicung ah minung kan karh. Khua, innlo, lamsul a karh. Cucaah minung nunnak caah, hman le hloh a herh caah, thingram an lo deuhdeuh. Pawngkam an rawk deuhdeuh. Cu tik ah, minung kan dawpmi Oxygen thli a tlawm deuhdeuh i, vawleipumpi lumtertu thli hnawmtam Carbon Dioxide a karh deuhdeuh.

Cun minung nih kan hmanmi-motor, tlanglawng, vanlawng, seh phunphun, meikhu phunphun ruang le sehzung-hna hi an tam chin lengmang. Cu hna nih an chuahmi Carbon Dioxide zong a karh chin lengmang. 2017 kum ning in tuak tik ah, vawleipumpi nih chuahmi greenhouse gas (Carbon Dioxide le a dang khuacaan lumtertu gas pawl) hi ton 40 billions hi kum chiarte an chuah ti a si. Cu thil nih vawleicung lumnak hi a kaiter chin lengmang.

California hi a cunglei bantuk in a tu le tu a kum ning bak in a kang 

Thingkung a tlawm chin lengmang tikah, Carbon Dioxide hi a dawp kho cawk ti lo. Cucaah vawleipumpi cu a lum chin lengmang ko cang. Amazon tupi a that chung cu, vawleicung khuacaan hi tampi aa remh rih ko lai tiah scientist tampi nih an rak ruahchan nain, tu kum ah Amazon tupi tam tuk a kangh tik ah, scientist pawl nih, kan vawleipumpi khuacaan hi, hnu ah khirh awk tha ti lo in, rawhnak a phan te lai tiah an ti. An lung a dong taktak.

Hi ti ning tein greenhouse gas timi hi a karh ahcun, hi hnu kum 10 hnu ahcun vawleicung khuacaan hi remh awk tha ti lo in, a um cang lai tiah scientist nih an ti. 

Hihi thil si kho taktak a si. Zeicatiah a kihnak ram timi Sweden hna an kang. California cu a kang zungzal ko. An ramkulh hi meikhu nih a zelh peng. Europe ram tam ngai an kang. Canada a kang. A kang kho ding in ruahlomi Amazon tupi cu hmih khawh lo ngacha in a kang. Indonesia a kang. A kenkip ah meikang lawngte a si ko cang. "Kan vawlei hi mei nih a rawh bak in rawh a timh" ti tluk a si ko cang.

Thli hnomhnak zong hi a sang chin lengmang. Naite ah lo meikhu, motor khu le sehzung khu ruang ah, New Delhi cu thli a hnomh tuk caah, motor mawngh hmanh an khap phah cang. India ram nunnak zong a tawi deuh cang ti a si. Jakarta (Indonesia) khuapi cu a pil ning a ran tuk caah le thli a hnomh tuk cang caah, khualipi umnak thial an timh cang. Bangkok, Seoul le Beijing te hna hi thli an hnomh tuk caah, minung nunnak ah a har ngaingai cang ti a si.

Sceintist pawl cu Amazon tupi kangmi le Australia meikang kong ah an lung a rak dong tuk. A ruang cu Amazon ruah tupi a kangmi le Australia meikang nih hin, vawleicung khuacaan hi tam chinchin a hrawh lai ti a si. Kan vawlei hi himnak a um lo timi kha, Amazon ruah tupi le Australia meikang nih a langhter ko cang.

Delhi khua meikhu nih Tajmahal a tuam tuk caah hmuh khawh a si set lo

Vawleicung scientist nih tu chun ni an buapi cemmi cu vawleicung khuacaan thlennak hi a si ko. Ram khat le khat i bomh i tanlak taktak lawng ah khuacaan hi aa remh kho ding a si. Cun pumpak le chungkhar cio zong nih thingkung cin hi tanlak cio a hau. Biatak tein khuaruah taktak kan herh cang.

US ka phak hnu hmanh ah, US khuacaan hi aa dang taktak cang. Politics ruangah Pre. Bush nih "Vawleipumpi linhnak hi a hman lo" tiah an rak ti. Atu zong Pre. Trump nih US sipuazi a tla sual lai ti a phan caah, "Global warming hi hoax a si. China Hoax a si" ti tiang hmanh a ti rih. Hi bantuk in vawleicung ram rum bik le ram thangcho bik hruaitu hna hmanh nih, "vawleipumpi lumnak hi a dik lo" tiah an ti caah, UNO hruainak in vawleicung ramkip hnatlaknak tuahmi-Paris Agreement- in USA cu Pre. Trump chan ah an chuak. Thil pawi taktak khi a si. Vawlei dawt lo taktak a si.

A kang kho ding in ruah lo mi Amazon ruah-tupi zong mah tin an kang cang

A tu lio ah hin, Paris Agreement ah minthu mi ram hi, ram 194 le EU nih hnatlaknak min an thut. North Korea le Syria hmanh nih an thut. Hi lio caan ah USA hna a chuah tik ah hin, hawi zawn lo zong a si i, mah zawn lawng ruah zong khi a si. Cun vawleicung pumpi kong ruah lo zong a si i, kan vawlei dawt lo zong khi a si. Hmailei a rak chuak te dingmi hmailei minung ca zawnruah lo zong khi a si. Hakkauh zong a si i, midang zawnruahnak ngeih lo zong khi a si. Cun vawleipumpi hruaitu a tlinlonak zong khi a si fawn.

Caan hlah maw a dong lai ti tluk in tihnungmi Australia Meikang

Vawleicung politician tampi nih, "Global warming cu lih a si" an ti hmanh ah, kan vawleipi nih cun a lih a si lo. A dikmi a si ko timi hi, meikang le nilin le khua a hremmi nih a langhter chin lengmang ko. Kum khat hnu, kum khat in a lin chin lengmang ko cang. Cucaah Pathian zummi paoh nih cun, kan vawlei hi dawt chinchin a herh.

Kan vawleipumpi hi kan Eden Dum a si. Hi dum zohkhenh ding ah, minung hi tuanvo kan ngei. Laimi zong hi aa tel lo bantuk in kan um awk a si lo. Ramdang kan pemnak zong ah, pawngkam a thatnak ding kan ruah le tuah cio a herh bantuk in, kan Lairam zohkhenh zong hi Laimi vialte Pathian nih tuanvo a kan pek ve. Kan tiram a himnak ding le kan ram a hninhno i kan khua caan a that i, tii din awk tlamtling tein kan ngeih dingmi le kan thli a thian ding hi, a biapi tuk.

Tikir khua ah Daw Suu Kyi a ra tik ah, Lairam a phawn tuknak kong a chim. "Nan ram nan phawnter tuk" tiah a timi kha kan si a fah caah a si i, biatak tein kan ruah a herhmi a si. Kawlram cozah lawng ah i hngat lo in, khuate nih khuate sining in, khuapi nih khuapi sining in, kan pawngkam zohkhenh le ven hi, Laimi dihlak nih 2020 i kan i timhmi si hram ko seh timi saduhthahnak he, hi capar hi ka tialmi a si.


------------------------