Kawlram Fimcawnnak Hi Thlen A Herh

 Nizan tihni ah Kawlram ah tanghra a awngmi cazin a rak chuak. Thantlang hna cu tanghra awng an tlawm tuk pin ah, D hmumi pakhat lawng a si. Ngaihchia taktak a si. 

Nihin ah Sagaing Division ummi Wanthu Myone, Htanpinkhung khuate ah, a ummi tang hra sianginn ah a voi thumnak tang hra a phimi pa Maung Hla Zaw Tun cu a mah tein aa that tiah Leh Leh nih Irrawaddy News ah a tial. Amah cu a nulepa nih an thih tak cang hna. An unau pathum in an chungkhar inn ah a ummi an si. Amah cu zan ah tang hra awngmi cazin radio an van thanhmi zong a ngai ve ko ti a si. Kum thum a phi cang. A sungh caah a ngaih a chia tuk i, zinglei 1:00 Am hrawng ah aa that tiah an ti. Tang hra awn kha a duh tuk nain a awn khawh lo caah a lungfah in aa thahmi a si an ti.

Mah ca van rel ahcun ngaih a chia tuk. Lung a fak tuk. Mah bantuk minung hi Kawlram ah zeizat dah an um cang hnga? 

2020 awngsung chuah hnu ah, Maung Hla Zaw Tun bantuk in, aa thatmi hi tampi um khawh a si. Sifakmi ca le sianginn tha um lo nak ahcun tang hra awn hi a fawi fawn ti lo. Kan cozah nih khua tampi ah sianginn tha tein a kan tuah piak kho lo. Sianginn umnak zong ah saya te tlamtling tein a chia kho hna lo. Saya an um zong ah hmun tampi ahcun ca tha tein an chim ti fawn hna lo. Saya te lila nih a leng in boarding sianginn hna an dirh i, sianginn nakin an mah pumpak tangka hmuhnak tu kha biapi deuh ah an chiah fawn. Cu ti an tuah lo ahcun le an lahkhah kha an i za lo. A ruang cu cozah nih lahkhah a za in a pe kho hna lo. A hrampi chamhbau cu  cozah lengmang a si. 

Kawlram cozah uknak hi a that lo caah, kan education system zong a tha lo. Innpa ram a simi India, Bangladesh, Laos, Thailand le Tuluk nih a kan lonh ngaingai. Laos belte hi cu, kan i ruang hrawng a si. Kan ram Education system hi British system a si caah chan he zong aa kaih ti lo. Ca zong a ciah rumro in ciah ter i, thiamter hi camipuai a dih in kan philh colh. Thluak a fah tuk caah thluak ah a caam kho lo. Camipuai a dih bak in, thluak damnak caah kan ciah ciami vialte philh hram kan thawk colh. 

Cun British education system hlun in kan kal tik ah, Subject pakhat sungh ahcun a zapite sungh a si than. Hihi siangngakchia caah a tha bak lo. Cucaah chan hlun British Education Stem hi kan thlen i, chanthar American Education System in kan kal ah a tha ding a si. An awn hnu ah, rian an hmuh le hmuh lo cu kong dang si ko seh law, American Education System in kan i hruai ahcun, siangngakchia caah a tha ding a si. Cun ram le miphun caah a tha ding a si.

Cu American Education system ah a tha bik tiah ka ruahmi cu, siangngakchia pakhat nih zei catang paoh a phit i, a sungh tik ah a sunghmi subject te lawng kha a cawng than i, a caan a zat tik ah a phit than ko. A awn ciami kha phit than a hau ti lo. College zong ah cu thiamthiam a si i, engineering le medical doctor sianginn zongah cu thiamthiam a si ko. 

Kan umnak Ohio ah hin, Laimi kan fale pawl High School camipuai a um i, cucu a min ah OGT tiah an timi camipuai phit than a um. High School kha zei tluk in thiam le ca vialte dih ko zong ah OGT sungh ahcun High School awnnak certificate hmuh a si lo. A har ngai. Subject pakhat sungh zongah sungh a si ve. American system a thatnak le British system he dangmi cu,  OGT i an awn ciami cu phit than a hau ti lo. An sunghmi subject pakhat cu voi tampi an kum a luan hlan chung tiang phitnak caan an pek hna i, an sungh peng ahcun High School certificate hi pek thai a si ti lo. Cu tin a si caah, high school awn kha a fawi ngai. 

Motor Driver hmuhnak ding ca zong ah, Practical Test hi phun hnih a um i, pakhat cu parking test le lam cung test timi a si. Hi chung ah parking a awn i road test a sungh ahcun a hnu ah road test lawng a tuah than. 

American Education System ahcun siangngakchia kha caan tha an ngei kho. Degree ngah khawhnak a lam tampi a um. Minung ah i chuah khawhnak lam tampi a um. Kum tam tuk sianginn kaimi High School i subject pakhat te sungh ruangah a zungzal in lam pih timi a um lo. College kai khawh lo timi a um lo. Caan tha hmuhnak lam a um peng. Cucu minung caah thanchonak tha bik a rak si. 

Atu kan Kawlram fimcawnnak ahcun tanghra tiang bak kum 11 sianginn van kai i, subject pakhatte sungh ruangah lam pih hi a pawi taktakmi a si. Kum 11 chung cawnciami vialte zong hman awk a tha ti lo. Kum 11 chung cawnmi vialte pawcawmnak zong ah a tla kho lo. Khuaram le miphun ca zong ah a tla kho lo. Caan dihmi vialte le tangka dihmi vialte le thazaang chuahmi vialte sungh dih a si. Cucaah kan Kawlram Education System hi hmang ti lo in, USA system hi hman ah a tha ding a si.

Cun Kawlca hi "subject" pakhat lawng um sehlaw, English in a zapi tein cawn si cang seh law a tha ding a si. A ruang cu Kawlca in cawn ahcun Kawl miphun nih Kawl a silomi kha a kan tei zungzal ko lai. Zeicatiah mah ca le midang ca in cawnmi kha aa lo kho lo. Cun Kawlca in cawn tik ah, ramkip sining kha kan phan kho fawn ti lo. India zongah Kala ca cu subject pakhat lawng in an cwn i, a zapite English in an cawn bantuk in, Kawlram zong hi Englsih in cawn ahcun a tha bik ding a si. 

Cu ti kan hman ahcun tanghra awngmi an tampi lai. Cathiam an tam lai. College kai an tam lai. Fim cawngmi an tam lai. Kawlram ah degree ngahmi kan tam ahcun ram a thangcho lai. Cozah rian kan tuan dih lai tinak a si lo. USA ah degree sang a hmumi lo le dumhau le saram zuami an tor tuk. Cathiam bu le degree sangmi nih caw an zuat le lo an tuah tik ahcun, thil tha tam tuk an chuahter ko. Rumnak tiang a chuak ko. Cucaah BA lo thlawh le BA silomi lo thlawh aa lo lai lo. BA dawr tuah le BA silomi dawr tuah aa lo lai lo. Cucaah tang hra awn le catang sang phak hi a  herh taktak. Ph.D hna phaknak ding caah tang hra awn a herh. An awn lo ahcun zei tluk cathiam le miza i aa chuah dingmi zong an lam kha a pit bak. Aa khar bak.

Ka philh kho lo. 1983-84 Hakha High School No.1 ka kai lio ah, tanghra phimi a chung he a leng he, 1,400 kuakap kan rak si rua ka ti. Kan mah khan 'B' ahcun 65 kan um. Cu chung ah kan zapite a awngmi 65 kan si. Kan mah 'B' khan ah keimah le a kebaimi May May Khin timi Kawlnu lawng kan awng. Kan mah nak cathiam thiam zong thil subject pakhatte sungh ruang hna ah an sung i, college an kai kho thai ti hna lo. An paam tuk timi ka ruat. Mi zaza le mi thatha an sung ko hna. Catang sang phan kho ding le ram le miphun ca rian tampi tuan kho ding kha an i din ko. Kumpi kum 11-15 sianginn kaimi hmannak um lo bak in a dong. A dih. "A dih" timi cu chim ding a um ti lo. An paam tuk.

Cucaah Kawlram Education System hi thlen a hau. Mirum, mifim, mithiam le khuapi chung sianginn kaimi le sianginn tha deuh kai khomi ca lawng ah teinak hmuh khawh ding a si. Zapi zaran caah a si kho ti lo. Nunnak rawhnak ding zong a a chuak kho. A tlawm bik ah, kumpi kum 11 kai ve mi zei huaha lo in dongh ko kha, minung caah lungrawknak le lungdong taktak a si. Wunthu Myone i Maung Hla Zaw Tun bantuk in, tang hra awn lo ruangah lungdong in a thimi le zuding saei aa chuahmi le mi lolak hi million in um cang khawh a si. Ngaihchia tuk a si. 

Mifim chung, cathiam chung timi hi, background nih tampi bia a chim. Sifah le rum zong aa tel. Khua le sang le sianginn chiatthat le saya te tlamtlin le tlin lo zong aa tel. Cu nih cun siangngakchia chung ah dannak tam tuk a chuahpi. 

Atu lio Kawlram Education system hi, sifak santlai lo le khuate vangnau deuh ummi caah fimcawnnak innchung luhnak caah innka a um lo. 

Minung thluak hi aa lo pah cio ko. Asinain sining aa dan tuk ahcun thluak riantuan ning aa dang. Yangon ummi le Thantlang ummi cu cathiam ah lawh khawh phung a si hrimhrim lo. An thluak aa khah zong ah Yangon ummi nih a tei ko lai. Cucaah Kawlram cozah nih a kan tuah piakmi Education System cu a mah le caan ahcun a tha ko nain, chan tiluan a dawi kho ti lo. 

Cucaah kan ram politicians pawl nih tha tein tuaktan i, kan ram Education System hi an remh a herh. Sunghmi subject pakhat te lawng phit than i, awnnak lam an tuah a herh. Cun sianginn tha le saya tha a kan pek tung lo ahcun Yangon le Mandalay le Lairam tibantuk i kan phitmi tang hra camipuai hi "Bahu" timi Nay Pyi Daw in ra ti lo in Pyine hawih tu in camipuai question hi a rat a herh. 

Zeitindah Yangon, Nay Pyi Daw, Madalay le Thantlang hna nih kan phitmi question aa khah ahcun a si khawh lai? Kan sianginn le saya te pei an i dang tuk cu. Cucaah Kawlram Education System hi, mi thleidannak (class) a sertu pakhat a si. Ruanlonak zong a chuahpi. Mirum, miliam, bawi fa le khuapi deuhdeuh ummi chung ca lawng ah a tha i, khuate le sianginn thalomi le Naga le Lairam bantuk ca hna ahcun awnnak a har tuk. Cucaah Nelrawn ummi nih Tlangcung ummi hi fimcawnnak ah a kan tei tuknak zong a si. Hi pin zongah khuapi ummi nih khuate ummi an tei peng hna lai. An thluak thatning aa tluk zong ah sianginn le saya te an i dan caah a si kho lo. 

Cucaahcun Kawlram Education System hi, U.S Education System bantuk in a rannak in a chungril leh i hlen a herh cang.  U.S Education system in kal ahcun, Kawlram ah mifim cathiam tam deuhpi an chuak lai i, mi tha tam deuh an chuak lai i, kan ram zong a thangcho deuh hrimhrim lai. Cucaah kan ram hruaitu le politicians pawl nih, hihi biapi taktak ah an ruah a herh cang.