TB zawtnak hi, Laimi nih cun tih awk setsai ah kan rak rel lo nain, TB kong a theimi ram fimmi nih cun HIV le AIDS nak in ven a har deuh caah an tih deuh ko. TB Sii phun kip a ing khomi TB rungrul kong hi, tampi theih a si lo. A har ngaingaimi TB phun khat a si. Asinain chonh a fawi pin ah, a tu lio TB sii tampi hi a in khawh hna caah, an tih khunnak a si.
Nizan ah, Indianapolis ummi CEBC Khrihfabu kum 20 a tlinnak ah thawngtha chim caan an ka pek i, kan va pumhpi ve hna. Pumh lio ah a herh tukmi thawngthanhnak an tuah i, Pastor John Za Thleng nih a thanh (Cozah nih nan thanh hrimhrim lai timi a si caah, thanh lo awk thalo a si). Laimi ca lawng siloin USA ram pumpi caah kha ruah a herh caah, a thanhmi a si.
Cu thawngthanhmi nih khua tampi a ka ruahter. Laimi nih Kawlram in tlawn kan sawm tik hna ah, awlzang tuk in ruat ti lo in, biatak tein khua ruah le tuaktan i sawm a herh timi a ka ruahter. Ralrin awk zong a herh ngai tiah ka ruat. Laimi nih cun tih awk zong kan rak theihmi a si lo nain, USA minung caah cun zei tluk in dah an rak tih timi zong a thawngthanhmi nih a langhter. USA ca zong ah, tihnung tam tuk kan rak karhter timi zong a fiang.
A chimmi cu a tawinak in, hi tin a si.
"2019 ah Lairam in US a rak tlawngmi pastor pakhat kha vanchiat ah sii nih a damh khawhlomi TB (MDR-TB) zawtnak a rak ngeimi a si. US hmun tampi a kal hnu ah a zawt a puang. Kawlram ah a tlung i a thi. A rak fel ngai le a kalnak khua Krihfabu le a tlun inn kha Facebook ah a changchang tein a rak tar hna. Cucaah aa chawhnak, a riahnak, aa pumhnak le amah he naihniam in a ummi, hman aa thla timi vialte kha, cozah nih an hlat hna i TB nan i chek hau ti a si.
INDIANAPOLIS ummi church linga pastor kha an auh hna i County Health Official nih ralrin a kan pek. Nan church ah cu bantuk ngeimi nan tam pah ahcun biakinn zong kan khar khawh tiah a kan ti. Zapi hmuhnak ah computer kan chiah hna i, nan hmanthlak cio i zoh u law, a mah he hman aa thlatimi paoh kha, rak kan chim u. Cun County Heath ah nan i piah a hau tiah ti a si. Rak zoh cio u law, cu pastor pa he hman aa thla timi paoh kha Health Check nan i tuah hau an ti hna."
Pastor pakhat le bang cu, "Cu pastor he cun, hman kan i thlak lawng si lo. A kuh bak in kan i kup” a ti le nihchuak in capo zong ka sai pah. A lau nawn ko. Thawngthanhtu nih a chim chihmi cu, "Indianapolis ah hin, pahnih thum cu a ngeimi an um cang rua" tiah a ti. North Carolina ah mi pakhat nih a rak ka chimh bal. "Kan inn ah a tlung le kan fale zong an i chonh le TB sizung ah sau taktak kan i piah. Tih a rak nung tuk" tiah a ti.
Dayton kan um lio 2007 ah Mr. Andrew Speaker timi Atlanta Injury-lawyer cu, sii nih chailomi TB zawtnak (MDR TB) a ngei. Atlanta, Georgia in aa thawh i, Europe a va tlawng. France, Greece, Italy, Czech a va tlawng. A zaw i, Canada in USA ah an rak kirter. USA a phak hnu ah Jewish Clinics ah an rak hren. 1963 in cu bantuk zawtnak ruangah a voikhatnak hrenmi a rak si. US news ah a mah kong hi, a zarh bak in chim a si i, mual zong a pho kho taktak.
A zawtnak kha tih a rak nun tuk caah, Atlanta in aa thawh i, vanlawng aa citmi vialte an tawl dih. A riahnak hotel vialte an khar dih i an rak tawl dih. Cun aa citmi vanlawng chung ummi khualtlawng vialte an TB nan rak i piah dih lai tiah ramkip cozah thawng an rak thanh hna. Mi pakhat ruangah vawlei ram hmun tam ngai ah buainak a rak chuak. Mr. Speaker zong taza an rak cuai i a mah zong nih ka mual nan ka phoh ti in taza a rak cuai ve hna. Hi bantuk thil sining kan tonmi nih, Laimi nih Kawlram mi kan unau le chunkhar le hruaitu US tlawn kan sawm tik hna ah hin, ralrin a herh ko timi a ka ruahter.
USA tlawng dingin hna nih, TB le zeidang kong zong Kawlram ah an i check ta hi a tha. A damlomi le kum upa tuk cu sawm lo zong hi a tha mi si. Risk a tam tuk. Tangka dih dingmi le zohkhenhnak le cozah lei le insurance ah a buai kho taktakmi a si. Chungkhar cio zong nih tlawn kan sawm tik hna ah RISK hi lak tuk lo ah a tha. An rak hlan ah, medical insurance te hna a tha taktakmi cawk piak cio hi, a herh taktak. Zeicatiah zawt sual ahcun sawmtu caah le church ca le US cozah caah khingrit si lo ding hi, a biapi tuk.
TB hi tih a nunnak cu, a rungrul hi minung taksa chung a luh hnu ah, zaw lo in sau tuk aa thup kho. Duhsah tein a rak nung. A rak karh. Cuap lawng si lo in, a thuhnak taktak "thlik" chung hna a rak phan kho. Asinain minung a zawtter rih lo. Cu lio cu "latent TB" tiah an ti. A sullam cu TB rungrul kha a cawlcang tuk lo. Aa hngilh bantuk in dai tein a um. Minung a zawtter rih lo i, mi zong a chonh kho rih hna lo. A hnu i, minung thisen a van der thawm tik le thisen a zor tik ah, zawtnak taktak a rak chuahter.
Kalaymyo kan um lio ah, Dr. Pali sin ah Laimi mizaw ka va piah tawn hna. TB nan si a timi hna an rak tlawm lo. Dr. Pali cu ka hal i, "Kalay valley ah hin zei miphun dah TB an ngei bik? Zei ruang dah a si hnga?" tiah ka rak ti.
A rak ka lehmi cu, "Tiddim lei mi hi TB ngeimi an tam nggai. Cun a van changtu ah Mizo an si. A van changtu ah Laimi kan si. A changtu ah Kawl an si" tiah a rak ti. Zei ca dah cu ti in kan miphun chung ah TB a tam hnga? tiah ka rak hal than.
A ka lehmi cu, "Tiddim, Mizos le Laimi hi kan sining aa lo. Tikor dur hrawm kan hmang. Nukuak le pakuak hrawm kan hmang. Cakuat le tuktak hrawm kan hmang. Kan i filhhnawm. Cun a pawi bikmi cu lengkhomh kan hmanmi hi a si. A ruang cu TB rungrul cu pe 3-4 tiang hi cil le thaw in a zuang kho. Thli a pit tukmi innchung ah heh tiah hla kan sak le kan lam le kan i lawngkhomh tik ahcun TB rungrul cu a zuang thluahmah ko lai" tiah a rak ti. Nihin i Coronavirus phun in, TB rungrul cu a zan tuk ve caah, thli ah sau ngai a chawi kho ve mi a si. Cu a chawi lio ah i dawp ahcun ka le hnar in a lut kho lo.
Cucaah Laimi nih hin kan ngan dam i, chungkhar le miphun ngandammi kan si khawhnak ding caah, tuah ding le tuan ding tampi kan ngei ko. Atu i MDR TB hna ngeih sual le karhter sual ahcun, USA ca tiang zong in Laimi nih harnak kan chuahter khawh. A tu hmanh ah Covid-19 ruangah, Asian a kan rem lo ngai i, MDR TB hna kan karhter than ahcun, huat zong kan tong chinchin lai. Cucaah hi TB hi ralrin taktak kan herh ko.
MDR-TB timi a sullam cu "Multi-drug-resistant tuberculosis" timi a si. TB sii phunphun a ing khomi TB rungrul tinak a si. Nihin ni ah hin, sii phun tampi nih a chai lo i, a cak taktakmi "Isoniazid le rifampin" timi sii phun hnih in an thlawp hna. A tlawm bik ah thla kua chung an dinter hna. Cun an chek than lengmang hna i, a zat lo ahcun a herh ning in an thlawpbul chap hna.
USA ah 2018 ah hin TB zawtnak ngeimi 9,025 an si tiah an ti. Hi chungah Laimi le a dang Asian zong tampi tel khawh kan si. 2019 ah vawleicung pumpi ah 10 millions hi TB in an zaw i, 1.5 million an thi ti a si. Hi tluk tihnungmi zawtnak hin, him tein kan um khawhnak ding caah, Laimi dihlak zong kan nunphung ah naihniam tuk kan ummi le TB a karhter khotu nunphung paoh cu hrial zuam cio hi a herh ko cang!
------------------------------------
Chinchiah
TB kong tam deuh theih na duh ahcun, CDC Website ah an tialmi BASIC TB FACTS timi a anglei website ah hin rel khawh a si.
No comments:
Post a Comment