Midang Nunphung Buar Lo Ding

Vawleicung ah ram 195 tluk kan um. Cu ram vialte cu kan muisam, vunhawng, pumrua, thinlung aa dan bantuk in, nunphung zong aa dang cio hna. Cu dannak ruangah, vawlei thil kan hmuh ning le uar ning aa dang. duhmi le huatmi aa dang. Cu sining aa lo lomi mibu hmun khat um tikah, nunphung pakhat le khat upat i pek piak a herh bantuk in, nunphung i buar piak lo a hau.

Naite ah Indianapolis Laimi nih kan tonmi "No Chin" timi kong zong, hnahchuahnak le neknak in a chuakmi zong asi men lai nain, a hrampi cu "Kan umnak ram American nunphung kan buar caah asi." Nunphung hi Mirang nih tonghdek (sensitive) thil pakhat asi i, buar le hnursuan piak a ngah lo.

Midang nunphung buar tikah a chuak khomi thil hna cu atanglei bantuk an si:

1. Midang zeirello, upatlo le nisawh ah ruah asi.
2. Abuartu kha zeihmanh a thei-lo, mihrut le theihhngalhnak ngeilo ah ruah asi
3. Abuartu kha a khan thei lo mi minung ah ruah asi
4. Miphun karlak ah theihthiamlonak, huatnak, remlonak, vuakdennak a chuak
5. Sang le zatlang ah siaremlonak a chuak
6. Midang nunnak ah lungrawhnak le lungthin nuamhlonak a chuahter
7. Nunphung dang he umti khawh asi lo.
8. Lungthin in ertaunak achuak.

Cutin asi caah, Pathian riantuantu hna nih nunphung kong an theih khawhnak hnga ding caah, Bible sianginn ah biaknak le nunphung pehtlaihnak kong hi thukpi in cawnpiak asi zungzal.

MIT kan kai lio ah Mission professor pakhat nih, "Zeitluk in Pathian na theih, na fel le na that zongah, mission rian na tuannak ah an nunphung na theih lo le na upat lo ahcun, na thawngtha an ngai bal lai lo" tiah a rak kan chimh. Zeitluk bia tha na chim zongah, na thawngtha kha an caah man a ngei lai lo i, sullam a ngei lai lo; thatnak nakin chiatnak lei theipar tu tam deuh a chuak lai" tiah a rak kan chimh.

1997 ah USA ka rak phan. India i missionary a tuanmi nupa hna an fapa Dr. Paul Hiebert nih mission riantuan tikah, mi nunphung theihthiam le upat hi zei tluk in dah a biapit timi cauk tha ngai pahnih a tial. Chicago ah amah class ah voi khat ka kai ve i, cu zong ahcun a nunphung, biaknak le mission kong a kan cawnpiak. "Midang nunphung he kalh in riantuan ahcun Pathian thawngtha bia hi, biaknak dang an chungril ah a pil kho lo" tiah a ti.

Minung asimi paoh nih theih-fian a herhmi cu, vawleicungah kan miphun lawng miphun kan si lo; miphun tha bik kan si lo; nunphung tha bik kan si lem lo timi theihfian a herh. Miphun dang nakin kan tha deuh ti in zeitik hmanh ah i ruah lo ding asi. Kan nunphung, holh, biaknak le sining hna hi a sang bik, a tha bik, a sunglawi bik timi ruah lo a herh. Zeicatiah nunphung kongah "vawleicung a sang bik le tha bik" timi hi tahnak a um lo caah asi.

Cuti asi caah, zeimi phun hmanh nih, khawika kan um hmanh ah, kan umnak ram nunphung le sining kha upat hmaizah thiam le an nunphung buar lo tein nun a herh. Cucu fim asi i, mi ram dang ah hmunhma ngeihnak le tlumtla tein khuasaknak zong asi. Mah siarem le mah duhcarei in nun le Pathian biak zong a rak tha hrimhrim lo. Midang nih kan nunphung le biaknak kan upat piak ve hna seh ti kan duh bantuk in, midang nunphung upat le hmaizah ve a herh.

Cucu Jesuh cawnpiaknak zong asi: "Mi nih ka cungah tuah hna seh ti na duh bantuk in midang cuangah va tuah ve" timi kha. Phun dang in chim ahcun, "Mi nih ka cungah tuah hna hlah seh ti na duhmi kha, midang cungah va tuah ve hlah" ti he aa khat.

Laimi kan sining zoh tikah, a caan ahcun miphun dang sining le midang nunphung kan theithiam lo; kan upat lo nak a tam ngai tawn. Cucu miphunpi lungput kan canh deuh lonak pakhat asi. Miphun tetuai lungput cu, miphunpi sin um zongah fawite ah aa thleng kho lo. Miphunpi he i cawh le umti zongah, an thatnak kha cawn khawh asi tawn lo. A ruang cu, a pum le thluak a hme taktakmi "Ngaikuang nih ka umnak tili a lian bik" tiah a ti bang in, kan sining khi a tha bik in kan i hmuh tawn caah asi.

Laimi nih miphundang biaknak, nunphung le sining kan upat thiamlonak tampi ka hmuhmi lakah, tlawmpal van tial ka duh.

Pakhatnak ah Hakha ka phanh hmasatir i ka tonmi thil asi. Hakha cu Laimi ca ahcun a ropui tuk i, phanh lai ka ngaih tuk. Pu Thla Thio he Rungtlang ah kan rak kai. Cucu 1981 thal chuakka te ah asi. Pura ka hmuh bal lo caah pura hmuh lai ka ngaih tuk. Rungtlang i a ummi pura rak ka zohpi ka ti i, kan va zoh. Kan va phak tik ahcun, pura i an milem tete kha an rak den hna. An kutke le hngawng an rak khiah hna. Buddha biaknak ka si lo nain, cucu a pawi taktak in ka rak ruat. Upa maw ngakchia dah an si cu thei hlah. Vailamtah tung an phur i kan duh lo bantuk in an pura hrawh le milem hrawh zong an duh ve lo timi ruah a herh.

1994 ah Mandalay ah college ka kai. Tikhur ah nu he pa he kan i kholh tawn hna. Kawl miphun lak ahcun, tawhrolh chungnawh lawng kholh cu, zohchia tuk ah an ruah caah, lungzi he kholh asi tawn. Laimi ka hawi cheukhat cu chungnawh chingte he lawng an i kholh tawn. "Ka dua le cuti cun asi lai lo" tiah ka ti tawn hna i, "Kawl te hna cu. Zei kan rel hna lo" tiah an rak ti salam. "Mah zohnak ah thavang, mi zohnak ah chia kuk" timi kan chuak.

University ahcun siangngakchia tampi cu zuu an rak ding ko hna. Miphun dang cu zuu an din tikah, dai tein an um ko. Laimi cu kan si lo. Kan aukhuang, kan i chawk. Voikhat cu a  kum hnihnak kan kai lio asi. Kan pawngah "nu-sawng minung 30 hrawng umnak a um." Miphun kip ngaknu dawhdawh an um. Inn tual aa tlaimi kan si. Kan vaam aa chang i kan luhchuah ahcun kan i hmu lengmang hna.

Nikhat cu ruah a sur i, kan inntual cu leikuang bantuk in nawncek aa dil. Tilu cu khap khat tluk in a thuk. Hnawntam hang asi caah tilu cu anah in a nak. Falam ka hawi le pahnih cu zuu an ri i, cu nawncek lak ahcun an i chawk. Heh tiah an tan i naa leithuang bang nawncek lah ahcun an i chawk. Sullam ngeilo bakmi thil an tuah. Kawl holh in an au khuang. Yatkuat minung nih an zoh hna. Nu-sawng ngaknu dawhdawh nih heh tiah an zoh hna. An so a paw chinchin. An tan deuhdeuh. An mah nih cun ngaknu dawhdawh cu an capo chap rih hna. Mihmai kan rak khah lo ning cu chim awk a tha lo. Vawlei lawng kan zoh ko. "A firtu ningzak lo in a mutu ningzak" timi kan rak chuak.

MIT ah kan kai. Upa lungfim lawngte kan si ko. Kan umnak cu Karen le Kawl an i cawhhrup. Kan Laimi cheukhat cu, chungnawh te he kholh an hmang than hawi. Kan yatkuat ummi Kawl pawl an sia a rak rem lo ngai. Asinain Karen pawl zong kha ahmangmi an um ve caah, "An rak i nek ngai cang le a zia deuh ngai." Cu thil nih a ka ruahtermi cu, kan sayapa biacahmi kha asi. "Mi nunphung nan buar lai lo" timi kha. Insein hrawng ahcun, Krihfa zong kha a kan hmuh tuk. Kan nunning le sifah ning zong a kan hmuh tuk i, Buddha bata hna sinah thawngtha chim ding khi a rak har ngaingai.

Fort Wayne ah Kawlram mi nih thilsuknak ah kova hangsen an chak tuk caah, "Burmes thil su ti hlah u" tiah ca zong an rak tar phah. Kawlram mi zong nih, "racism" asi ti in lamzulhnak a rak chuak bal. Kachin ram ah "Khyin-tha kan herh; Chin cu kan herh hna lo" tiah an ti bal ti asi. Yangon zongah Chinmi hi an i tlumlonak a um len cang ti asi. Midang nunphung kan buar i, ningcang lo in kan um ahcun, Laimi tamnak Indianapolis le Dallas zong ah, "Chin" timi hi remlomi kan si kho ve ko. Indianapolis kan tonmi thil hi, kan miphun benang nahtu biafang pakhat asi. Miphun dang nih nihsawhnak ah a tla kho mi asi.

Nihin ni vawlei tuanbia zoh tik ah, Muslim pawl an sual ngai caah, Europe ahcun Muslim refugee remlonak a karh ngaingai cang. Mipi nih cozah huatnak tiang an ngeih phah cang. Acheu khua ahcun, an lal tuk caah a celh in an celh ti hna lo ti asi. Lai phungthluk ah, "Inn-zu nih lo-zu a pawnchuah" an ti bang, Muslim refugee nih Europe khua tampi cu an pawnchuah ngacha cang hna ti asi. Cucaah Europe ahcun a hlan bantuk in ramdangmi an cohlang (welcome) tuk ti hna lo i, remlonak tu a karh chin lengmang ti asi.

Cucaah zei bantuk nunphung le biaknak kan si zongah, kan umnnak ram nunphung hi buar lo a biapi. Kan umnak ram minung upat le an tang i dor kan herh. Dawt hlawh kan herh. A tlumtlami si kan herh.

USA ah Laimi tampi kan rak lut. Krihfa kan si caah nihin ni tiang cu a kan cohlan ngai rih. Nihin ni dirhmun tiang ahcun, a kan cohlan ngai ko rih. Asinain, 2015 ah Indianapolis ah Chin miphun "gangsters" tlawmpal an tlaihmi hna ruangah, Indianapolis i nawlngeitu hna nih "Hi bantuk in nan um ahcun kan sin ah nan um kho lai lo tiah a kan ti" timi CBCUSA Civui i, Rev. Dr. Hre Kio phungchimmi ka thei ngaingai.

Naite Indianapolis kan tonmi thil- "No Chin"- timi nih, kan miphun caah zohchia ngaimi tuanbia pakhat a tial. Kan philh kho lai lo i, miphun dang zong nih an philh kho ve lai lo. CNF le Kawl cozah an i chonh lio ah USA Laimi tampi kan ummi hi thazaang nganpi pakhat asi lio ah, hi bantuk biafang a chuah tikah, Kawl cozah lung awinak tiang a chuak kho mi asi. Cucaah hi biafang hi a dintuai in ruah ding asi lo. Chin timi miphun kan caah, sunghnak nganpi a chuahtertu biafang pakhat asi.

Cucaah hi bantuk in, kan miphun hi huatmi le ralmi miphun kan sinak hnga lo, kan umnak ram sining (system) le nunphung hna hi tha tein theih le zulh cu Laimi caah a herh taktak. Culoahcun "American mipi sinah kan um kho lai lo."
Hmailei ah huatmi miphun kan si sualnak hnga lo ding caah, thil fate in thil nganpi tiang kan i ralrin a herh.

Hi atanglei nunphung hna hi, Laimi nih cun biapi ah kan chia lo nain, American minung caah a rak pawi tukin an ruahmi an si. Acheu khat cu ngandamnak he aa pehtlaimi asi caah, a pawi khun in an ruah fawn:-

1. Inn Pumh (house Party) te hna hrial a herh.
2. Tiluhawr le a kuarhnak ah, hnawmtam thlet hman
3. Khengtawlnak ah cil chak, hmaiphiah, kuttawl hman
4. Mi hmai ah "cil thukthuk in chak" (Mirang nih an fih tuk)
5. Akenkip lo ah thang pi in khak chak hman
6. Telephone/cell phone chonh tikah pawngkam zoh lo in thang tuk in au
7. Minung (ngaknu dawh) zoh le capo hman
8. Mi inn area ah duhpoh in chawh
9. Mi motor parking (driveway) i mah nawl in motor luhter
10. Sur in nga tlaih (Sur hrawn)
11. Kah lonak ding hmun ah vaa le sa kahthat
12. Mah um tein a um ko mi, saram, zuu le va tuaitam hman
13. Rem tein cinmi thinkung hau le khuaram cocar lak in tuah
14. Riantuannak ah "khaini, sahdah, kuva ningcang lo hmawm le chaak"
15. Rian kal tik i tlai lengmang
16. Mi an i phuhrung lai maw timi ruat lo in, capo saih hman
17. Zoh dawh i cinmi innpawng thei lawh hman
18. Innpa zawn ruat lo in, "nga-pih, ngachoh le hmathak kio hman"
19. Lungzi, hni le phanat he khuachung chawh
20. Innlak i ngakchia duhpaoh chawhvah ter
21. Zu din bu in motor mawngh le innpa rem lo ding in aukhuan
22. Puai-ni i mi zapi hmai i zudin le rit
23. Mi hna kan cheh hna lai ti ruat lo in "Motor horn tum"
24. Pa nih nau puak riangmang i khualak chawh
25. Mihmai hnapkhir coih
26. Mihmai i hakar coih
27. Mihmai hna-ek cawih
28. Kum, rian, nihlawh, umnak le chungkhar pumpak kong hal hman
29. Rian ah ngapih le ngachoh ken tibantuk
30. Pa le pa hna kuh le dai hman (Gay ah ruah sual a fawi)
31. Inn karlak vawlei le ram cung sawhsawh i, rawl ei hman
32. Zapi hmai i kut in rawl bar hman
33. Pa nih zunzun tikah zunput hnawh ta lo in 'eng zuai' in chiahta
34. Hnawmdur pawng le parking hna i zudin le phekah hman
35. Inntual i lang-sar tuk in lu-meh
36. Alanghlat in, thangpi in min auh hman
37. Pawngkam zawnruat lo in, zan tlai tuk tiang nuamhnak tuah
39. Motor cung in cilchak, tii le juice thlet le hnawm hlonh  hmanmi
40. Lam kal tikah, "orhlei kap in kallo in, mi he aa kalh in kal kan hman"
41. Midang an sia a rem maw remlo ti tuak lo in aukhuan le cawlcangh
42. Umnak ram caah thil-tha tuah duh lo in a zukphiaktu lawng si peng
43. Umnak ram miphun le nunphung zei rel lo
44. Mah ca thatnak lawng ruah i pawngkam zawn ruah lo
45. Khuang, music le tuktak thang tuk tum hman
46. Garage i ser huar in sa hna can
47. Ka lawm an ti tik i, "Welcome" ti chim hman lo
48. Nawl hal hmasatlo in thil tuah hman
49. Appointment tuahta lo in mi-inn len hman
50. Midang eidin le thil dangdang hneek (force) hman

Hi a cunglei thil hna hi, Kawl le Laimi hna caah ahcun a fatte an lo nain, Mirang le nitlaklei miphun dang caahcun an rak dintuai lo. Cucaah, kan umnak ram cio ah, tlumtla te le dai tein kan um khawhnak ding caahcun, "Midang nunphung buar lo tein nun cio ding" hi, pumpak le miphun kan rian asi.

Mi nunphung buar lengmang ancun, Laimi huatnak zong a chuak kho. Naite ah, Indianapolis khua i "No Chin" ti an tial timi nih, vawlei a hninh. Minung pakhatte nih a tialmi asi zongah, mi tampi thinlung a aiawh khawh ve. Nihin ni ah, Laimi hi, huatu zeizat dah kan ngeih cang timi ruah a herh.

Cucaah "No Chin" timi hi "Yes Chin" tiah aa thlen khawh thannak ding caah cozah upadi zulh le midang nunphung buar lo ding hi a biapi tuk hringhran.