Zeitin Dah Chin Mino Hna Hi Krihfa Biaknak Ah Kan Hruai Kkhawh Hna Lai?

Zeitin dah kan Chin mino hna hi kan biaknak ah kan hruai khawh hna lai?

CBCUSA Central Area Ministers’ Seminar

Presented by. Pastor David Lal Thawmlian (CCC, IN)

August 30, 2018

Brown County State Park, IN

THINPHAN DAI LO KAN SI KO

US ram ah Chin miphun hi mipem dirhmun in kan rak phan. Mipem dang he ruah cun kan pemnak a tawi ngaingai hrih. Generation pakhat hmanh kan lonh hrih lo. Asinan kan mino (Kum 18 cung le tang) hna le tthang thar ding kan fale zoh tik ah hnangam tuk awk a tha lo. Indianapolis ah kan Chin mino tampi nih an ton mi a tam ngaingai. Sii an zu. Sii an zuar (distribute). Thil an fir. Inn an boh. Police case an ngei. Court an kai, thawnginn an phan. Lungzawtnak (mental illness) an ing cuahmah. USA Chin mino huap in kan chim cun khuazakip ah kan mino nih piahtana tampi an tong. Mah ten nunnak an I la, khawi kom an I that. Meithal an I ngeih.[1] Hi vialte kan theih mi thawngpang nih hin lungthin dai le hnangam in a kan um ter kho lo. Hi bantuk a tong cuahmah mi kan mino hna hi kan biaknak lei ah zei tin dah kan hruai khawh hna lai ti hi ruah lo awk a tha lo. 

TIMH TUAH NING CANG

Zeitin dah kan hruai khawh hna lai ti mi kong ah presentation tuah ka timh tik ah kei mah hmuhnak (perspective), hmuhtonmi (experience) le research (academic work) lei hawih deuh in chimrel ka tim. Pastor kum riat ka tuannak ah mino tampi ka hmuh ton hna. Bia ka ruah hna. Mino kong study ka rak tuah ngai ve. Kei mah hrimhrim zong kum 20 in US ka phak caah US mino tiah ka ruah nak zawn a um len ve. Chin mino kong Master of Theological Studies ah Thesis ka rak tial. Chin (Hakha/Thantlang/Falam) mino 50 leng, Khrihfabu 15 leng leh State 9 leng Chin mino interview ka rak tuah hna. Ka langhter duh mi cu hi capar hi ruahnak tial mi ti nak in research a phi chuak (result) deuh an si lai. [2]

CBCUSA Central Area Ministers nih hi bantuk in a biapi tuk mi kong ah paper chuahpi ding in nan ka fial caah ka lawm tuk hrinhran. A kau tuk mi tlangtar a si caah a kaa ka khen mi nak in ka nganh mi a tam deuh lai. Cucaah a tha bik le a hman bik ti cu ka ruat lo. Khat le khat biaruah ter tu (dialogue) chuah ter tu tal ah santlaihnak um ko seh ti hi ka saduhthah a si.

BIAHALNAK

A hmasa ah biahalnak tuah ka duh. A tang lei baihalnak hi chim cio ding.

Biaknak hruaitu, pastors, upa, nu le pa nih kan fa le caah a tanglei 4 ah kan duh piak bik mi pakhat in thim si seh law zei dah nan thim cio lai? Zei ruang ah?

(i)     Biakinn phak ter? (Religion)  

(ii)   Biaknak zulhphung peh zulh ter? (Tradition)

(iii)  Pathian/thlarua/Bible tbk. konglam zumh/theih ter? (Spirituality)

(iv)  Khrih zum tu siter? (Christianity)

‘Chin mino hna biaknak lei ah zei tin kan hruai lai?’ ti mi cu zei bantuk dah siter kan duh ti mi nih lai a rel (decision) a tuah ngai tiah ka ruah. Sikho seh law a cung lei a pa 4 ning in kan mino hna cu si ter kan duh dih ko lai. Asinan ‘One-size-fits-all’ – si dih hi a a rak har ngiangai. Pakhat an si cun a dang pakhat si chih awk a har. Phun dang chim cun Biakinn phak le phak lo (Religion) nih khin Khrih zum tu tha tha lo (Christianity) a si ter lem lo. A thlarau (Spirituality) tiah ruah mi khi biaknak zulhphung (Tradition) a zul dih mi zong an si lo kho men. Nunphung le zulhphung (Tradition) a uar ngai mi zong khi zumhnak  (Spirituality) lei a derthawm mi zong a si kho men. Cucaah cun kan mino kong ah cun a nak, lo cun a rang lai (either white or black) ti awk an tha lo. Biakinn an phak lo khi kaa dang biakinn an phak caah zong a si kho men, Eg. College an kai nak. Kan thawngtha an ngaih lo khi midang thawngtha an ngaih zong a si kho men, Eg. Media/Internet/Youtube in. Spiritual, but not religion ti mi a uar ngai mi zong an tam ngaingai. Cucu a suallam cu Religious institutions, Church rituals, le professional clergy pawl tel lo in mah pumpak ten Pathian cu pehtlaih le chonh biak khawh a si ko ti mi ruahnak asi.  Kan theih kan hngalh piak khawh lo mi a rak tam ngaingai hrih, aruang cu an tthan nak US ah kan tthang ve lo caah asi bik. Ka langhter duh mi cu upa nih saduh kan thah mi, hi tin um hna seh, hi hi tuah hna seh (mouth) ti nak in zei dah an duh, zei dah an dirhmun a si ti ngeih piak hmasa (ears) a hau tiah ka hmuh.

KAN TLAU TE KO LAI

Kan duh lo ngai lai nan a tawinak in chim ko ah cun kan mino, ka fale, techin fapar (coming generations) ah cun kan miphun sinak le biaknak ah cun an tlau hrim te ko lai.[3]

Mipem miphun dang he tuak cun a population lei zong in kan tlawm tuk. Chin aa ti mi hi a tam lei in USA 50,000 hrawng kan um. Cu hmanh cun kan I khahnak (commom ground) nak in kan I dannak aa hmu kho deuh mi kan si. Holh, phunglam, pengtlang, denominations,value, tbk. in kan I dannak a tam. Mipem mi phun dang cu million in an hun phan, community an tthawng, common ground an I ngeih, mifim cathaim an tam. Cu bu hmanh cun an tlau thiam. 

 ‘Tlau’ ti mi a suallam fainternak

Biaknak le miphun sinak in “tlau” ti mi biafang hi duh a nung lo ngaimi a si. Cheukhat nih miphun sinak le pipu biaknak a kal tak cang mi khi “tlau” an ti. Cheukhat nih generation pa hra hnu zong ah ratnak, khuaram, le pipu biaknak a theih (not practice) tal in theih ko ah cun tlau a si lo an ti ve. Sullam dang tampi a um rih nan hi capar caah cun mah biaknak a kaltak bak mi hi ‘tlau’ ti in sullam ka rak ngeih ter lai. Lai holh le nunphung kong tu hi cu a tu lio kan fa le tete hmanh nih an thiam ti lo mi a si caah a ruah hlan ah an philh, an tlau hrim ko lai.

Aruang

US ram miphun vailte hi Native American ti lo cu mirang thok in mipem an si dih. Mipem community research an tuah tik ah chan thum in identity (miphun sinak) hi an thlau I chan nga nak ah cun an ratnak holh, nunphung le an rak I pempimi biaknak kha an kaltak ti a si. Europe ramlei mipem, Asian ramlei mipem le ram dangdang mipem hna an tuanbia kan zoh tikah chan khatkhat ahcun an tlau zungzal. Miphun dang cio zong nih an rat pi mi nunphung le biaknak cu fak pin kilven an rak zuam cuahmah ko bu ah an te fa chan cun an tlau tthiamtthiam ko. Italian, Italy ram in nunphung fek le biaknak puitling Roman Catholic asi mi cu US ah an rak pem I an chan li nak ah an tlau. [4] Italian miphun ka langhter theng nak cu mifim an tam, cathiam an tam, upper class an si, zumhnak a fek bak mi an si. Biaknak phung (rituals) ah extreme tak mi an si. An milu zong an rak tam ngaingai. Sihmanh seh law 4^th generations (kum 100) hlan ah cun an tlau thiamthiam ko. Korean, Vietnamese, Chinese, Hmoung pawl cu chim awk a um lo chinchin, Italian he tahchun hmanh ah.

RUAHCHANNAK A UM KUN MAW?

Ruahchan ding pakhat belte a um. Ka hmuh mi mino, fale hna tal cu tlau lo ding in lam kan hmuhsak khawh tiah ka hmuh. Cu lam cu hi capar ah nih a muru langhter ka duh mi cu a si. A tu lio  hruaitu, pastors, nu le pa hna nih zeibantuk lam dah kan sialpiak khawh hna lai ti hi ruah tti ngaingai le khuakhan tti ngaingai a hau mi cu a si.  

Tahchunnak pakhat in ka langhter lai. Voikhat ah hawi kom pahnih nga sio ah an kal. Pakhat nih ngarawl ah cangcel a ken. Pakhat nih McDonald Burger french-fries a ken. Chunnitlak nga cu an sio. Cangcel a tarhtu nih nga cu a sio lengmang nan french-fires a tarhhtu nih pakhat hmanh a sio lo. Zei ruang dah a si hnga? A mah ei mi in nga sio a timh caah a si. [5] Nga sio duh cun nga rawl hman a hau. Laitlang a tthangmi nu le pa nih US a tthangmi kan fa le hruai cu a har ngaingai. A ruang cu nu le pa duhmi tuahtawnmi kal tak riang mang I fale duhmi in hruai cu thil har ngai a si. Tahchunnak ah laitlang ah cun Evolution Theory hi Bible study ah cawn ding ah kan rak ruat lo. Kan zumhnak zong ah hnahnawhnak a kan pe lo. Chim ngam hmah a rak si lo. Asinan US ah cun sianginn an cawn mi si caah Church ah discuss tuah pi ve an hau. Evolution Theory cu a palh a hman ti nak in an interest mi va ceih pi kha ngarawl tarh cu asi. Drum cu upa caah hnachet luri asinan mino caah biaknak hmun I an I express khawhnak a lam asi ve caah Drum cu ngarawl tarh a si. Picnic le sport cu upa caah cun a vawlei tuk ko nan mino caah biakinn chung nak in an nih khawh deuh nak hmun a si caah ngarawl tarh cu asi.

 Biaknak, Khrihfabu chung ah mino hna hi Christmas tamhnak (decorative) bantuk in kan hmuh lo a biapi ngai. Ram leng mission, mission!! thlarau tlau caah!! tiah kan au cuahmah lio ah kan fale an rak tlauh cuahmah. Upa duhning camping, crusade, kan ti lio ah an lung a um cu retreat, youth camp deuh a si. Church phan hna seh ti kan duhpiak hna bantuk in an soccer chuihnak hmun hmun va phak pi ve khi an duh ve mi asi. Program paoh ah ttamhmawihtu bantuk men si lo in khuakhan lairelnak system chung taktak ah luhpi le awaan ngeihter hi abiapi tuk hrinhran.  System chung taktak ah ti mi cu tahchunnak in ka langhter lai. US ah sifak miharsa/ kutdawh pawl rawl va pek khi sifahnak (poverty) doh a si lo. (Feeding the poor will not demolish poverty). US economic control tu the wealthy top 1% ti mi hna an lung va thlen khi sifah doh a si deuh. Wealthy Top 1% ti mi cu US mirum bik ti mi hna an si. US population hi 100 si u si law mirum 1 nih mi 99 nunak pawcawmnak a contral dih mi system khi a si. US Business vialte cu an kut ah a um dih. Hi hna nih pumpak miak duhnak, hakauhnak ngeih lo in zawnruah zangfahnak an ngeih cun an control mi economic hi a system an mer khawh I sifahnak (poverty) hi a tlau kho ti asi. Phundang chim cun corrupt system kha constructive system in thlen khawhnak nawl an ngei. Asinan an sungh I kaltak mi tampi an ngeih cu a hau ve. Church a control tu cu pastors/hruaitu upa kan sin. Kan khuakhan lairel nak ah kan tlaihchanmi pawl sungh ngam in mino hna hmunhma kan pek tik ah kan mino hna cu zumtu tha ah kan ser khawh hna.

HRUAITU/PASTORS NIH MINO CUNG LUNGPUT NGEIH DING

Adonghnak ah Kan mino biaknak ah kan hruai khawhnak ding ah cun hruaitu/pastors hna nih tuah awk tiah ka ruah mi 10 in ka rak langhter ter..  

1.      Pulpit hi soiselnak si lo in cohlannak hmun ah ser ding.  

2.      Mino ttih mi ah si lo in mino hawi si I zuam ding. 

3.      Church hi miding mi umnak si lo in misual mi umnak a si tiah langhter ding.  

4.      Pastors/hruaitu nih mi chanbau, mitlamtling lo kan si ve ti hi I cohlan khawh ding.

5.      Cawnnak santuk le experience tamtuk ko zong ah mino sin ah cun saya I tlai ter tuk lo ding. “ka thei lo” ti hi tam deuh chim thiam ding. 

6.      Mino biapi kan chiah ti mi cu upa meeting hmun lawng ah si lo in an I tonnak hmuh ah va langhter khawh I zuam ding.

7.      Church cawlcanghnak pawl khi program-orient si lo in people-orient si ter ding.  

8.      Ramdang mission caah phaisa kuat len nak in kan mino hna mission kal ter ding.

9.      “Tuah/tuah hlah” ti mi command nak in ‘Zeitin na ruah’ ti mi dialogue style in mino va fuh ding.

10.  Zumtu tha siter nak in zultu tha ah ser I zuam ding.

---

[1] Kei mah pumpak kan riantuannak ah ka hmuh ka ton mi an si. Min chim awk a tha lo. Ruah dap a si lo.  Min chim awk a that lo caah min ka langhter lo.

[2] Christian Theological Seminar, Indianapolis, Library ah “Voices of the Burmese-Chin younger generations” ti in rel khawh a si. Kei mah sin zong ah pumpak in hal khawh thiam a si.

[3] Hihi cu kei mah pumpak (personal) in ka hmuntonmi/ research vialte fonh in tlang ka khomh mi asi.  Ka Thesis ah hihi biapi ngai in hmuh khawh a si. 

[4] Orsi, Robert Anthony. The Madonna of 115th Street: Faith and Community in Italian Harlem, 1880- 1950, New Haven: Yale University Press, 1985

[5] Hi tahchunnak hi United Methodist nih chuah mi Circuitrider Megazine in lak mi  asi.

---------------------------------------------

Chinchiah

Hi capar hi CBCUSA Central Area "Pastoral Retreat" kan tuahnak ah, Pastor David Lal Thawmlian, Pastor, CCC, Indianapolis, nih presentation a kan tuah piakmi cpar a si. Capar tha taktak a si. Pastor le biaknak upa nih rel phu taktak a si caah, catialtu nawlpeknak in ka blog ah ka tarmi a si.