CORONAVIRUS Tih Tuk Ding A Si Maw?

Covid-19 tiah WHO nih an sakmi Novel Coronavirus hi kum zabu 21 nak chung tuanbia ah minung tambik a thihtertu tlangrai a si i, minung tambik a zawttertu pakhat zong a si. Hi capar ka tial lio Nilini ah hin, vawleicung pumpi mizaw le mithi umtuning cu a tanglei bantuk a si. Ebola te hna, H1N1 te hna, SARS le MERS te hna an rak chuah lio ah, ram tam tuk ah a karh manh lo. Asinain a tu virus cu luklak ah ramkip a phan i, a phaknak ram paoh ah harnak le tihphannak nganpi a tlunter. Minung an lau dih. An thin a phang dih. Vawleicung pumpi nih, hi tluk lawmmam tih dingmi zawtnak hi vawleicung ah a chuak rih lo ti tluk a si.

Zei ruang ah dah hi tluk lawmmam in tih a nun? Covid-19 hi an tihnung a sinak taktak a ruang tampi a um.

1. An zawt a fak tuk. Tohkuainak in a let 10 in a fakmi a si kho.
2. An khuh tik ah an tang a fak tuk.
3. An taksa vialte a fak dih
4. A fakmi cu an fah tuk ah rawl zong an ei kho lo. Ih zong an it kho lo.
5. Damhnak le khamnak sii a um lo.
6. An cuap le cuap thahri a hrawh hna i, an thaw a pit i minung thih a fawi
7. Chonh a rang tuk i a karh a rang tuk
8. A hme tuk. Samfa i cheunga cheukhat tluk a si. A hme tuk in ven awk a har tuk
9. An cumpi, an hnap a chuak i, celh a si lo
10. An lung a mit i, an tha a lo. Cun an thi. An thih zong ah hin an tuar ngai.

An taksa fah ning le zawt ning hi an i lo cio lo. A cheu cu an zawt zong an i thei lo. A cheu cu an tuar setsai lo. An dam huar ko ti a si. A cheu cu sizung zong an kai hna lo. A cheu cu tohkuai (flu) zawtnak nakin a let (10) a fak deuh i, minung fa celh ding a si lo an ti. Cucaah kum 15 tang hi an thih a fawi. Cun kum 65 cung hi an thih a fawi khun ti a si. A damlomi le cakuak zu mi hi, an damlonak a fak khun i, thih a fawi khun ti a si.

Ohio State University i, radiologist nu hna cu minote a si nain nizan ah a thi. Lentecelh lei minthang mino zong an thi ve ko. Doctors zong a thimi ram kip ah an um. A tu lio hi New York State cu, doctors le nurses te an zaw tuk ve ti a si. Volunteers bak heh tiah an auh i, doctors le nurses te nunak pek bak in rian an tuan. Uar le upat an um taktak ko. Pathian sin ah thlacam piak an herh lio te a si. Coronavirus a zual tuk lio ah, Tuluk ram Wuhan khua ah doctors hi 3,000 tluk an um i, 50% an rak zaw ti a si.

Cucaah hi zawtnak cu CDC zong nih an tih. WHO zong nih an tih. CDC director nih a timi cu, "Covid-19 hi khuacaan hawih chuakmi flu nakin a let thum in chonh a rang deuh" tiah a ti. Sibawi, nurses le ram hruaitu le mipi zong nih an tih.

Ralkap cu zapi zaran nakin raltha deuh le thawng deuh ah ruah an si. Kawlram ralbawi le bang cu an tih tuk bia maw a si? An i ralrin tuk bia dek. Kawlram ah zawtnak pakhat hmanh an hmuh hlan in, Parliament kaimi ralbawi pawl ko an hmur huh a zual. A dang an i huh hlan bak ah an nih cu an i hup cang. Upadi a si ca zong a si lai. An mah ko hi kha, an hmur a hup i a vengmi an si. Hawihlei in thih tihmi an lo cang. Chim duhmi cu, Coronavirus hi mi vialte caah tihnungmi a si i, ralbawi hmanh nih an tih tukmi cu mipi nih cun ziah kan tih lai lo?

Ralchiat tuk bia maw? Ralrin tuk bia dah? 

A tu zawtnak hi, mino le a cak taktakmi zong a thimi an um ko caah, mino zong an thi lai lo ti khawh a si hrimhrim lo. Ralrin a herhmi zawtnak a si. Italy ram ah priest pakhat cu a thi ve. Lentecelhmi mino le mithawng zong a thimi an um ve. Cakuak zumi hi an thi khun ti a si.

Hi zawtnak hi zeicadah cozah kip nih an tih? CDC le WHO nih an tih ti ahcun, rang tuk in a karhmi zawtnak a si. Minung rang tuk in thihnak a chuahtertu zawtnak a si. Minung in minung ah i chonh khawhmi a si. Cun thli ah a zuangmi (airborne diseases) taktak cu a si rih lo tiah an ruah. Sizung le sekhan bantuk, khan a bimi chung i mizaw a um tik tik ah, airborne diseases a si tiah an ti. Cucaah sizung le sekhan bantuk le khan chung um tik ah, tih a nung taktakmi zawtnak hrik a si.

Covid-19 hi hi vawleicungpumpi thinlung a zawtter khotu tlangrai a si. Cun vawleicung ramkip ramri a pihter khotu, vanlawng lam vialte a pihtertu, khualtlawnnak lam (vanlawng, tilawng, tlanglawng le motor lam) vialte a pihtertu, vawleicung sipuazi vialte a tlaktertu, ram hnih thum lawng nih tihmi silo in, vawleicung pumpi nih tihmi zawtnak a si. US dirhmun in kan chim ahcun, a karh a rang bikmi zawtnak pakhat a si.

Cu bantuk in tihnungmi zawtnak a si caah, mibu umnak nuamhnak park vialte an khar dih. Bank cheukhat cu an khar hna. An kharmi phun a tam tuk. Biakinn le Sianginn vialte an khar dih ngacha. University le college vialte an khar dih ngacha. Sekhan phunphai le cozah zung phunphai vialte an khar dih ngacha. Company rian vialte an khar dih ngacha i, zarh khat chung ah riantuanmi minung 3.28 million rian lo in an um. Eidin dawr vialte an khar dih hna. A chung ei a ngah lo. Thilri zuarnak dawt vialte an i khar dih ngacha. Eidin zuarnak dawr vialte an eidin tirawl an lawng dih ngacha. Mibu 10 cung nan i bu kho lo. Minung pakhat le khat naih tuk in nan umti lai lo ti a si. Cucu  cozah nawlbia a si. Cu tluk tiang in tihnungmi zawtnak a si.

Cu a si caah Coronavirus hi tih dingmi zawtnak pakhat a si ko. A ho paoh hi a zaw kho le thi kho cu ka si ve. Cucaah zawtnak dohtu a der deuhmi, tar, ngakchia, le mingawr-ngeh caahcun tihnung ngai a si. Ralrin ngai a haumi a si. Thih hi cu zeiti paoh in thih khawh a si ko. Flu zong in thih khawh a si. Influenza zong in thih khawh tuk a si. Coronavirus chinchin cun thih hi a fawi ko timi a fiang.

Asinain Coronavirus hi ngandammi le thisen thami caahcun, tih tuk lehpek ding a si lo. Zeicatiah dam khawh a si ve mi zawtnak a si ko. Minung tampi an thih ve bantuk in minung tampi an dam ve ko cang. Cucaah kan zawt sual zong ah, ka thi lai timi kha ruat lem lo in, ka thlawp lai i ka dam ko lai timi kha zumh le ruahchan ding a si ve ko. Kan taksa ah tii le vitamin tu tling tein a ummi si a herh.

Cun Covid-19 cu a pin ngai ko nain, thal khualum caan a chuah cun a lo kho ve mi a si ko. Zeicatiah virus cu thla 4-5 chung hi an um i, an lo than tawn. Ni a linh tik ahcun a lo kho mi a si. Cun raifanh nih saupi a zawtter cangmi hna cu, flu le Covid-19 hna nih tei lo khawh ngai a si ve kho men. Hi rungrul hi aa thawknak a kong ngaingai an thei kho rih lo. Cun rungrul hi, a thar a si caah a kong fiang tein an thei kho rih lo.

A cheu a thiammi nih cun, thla 12-18 kar hi zawtnak a um kho men an ti. Cun a dih cang ti hnu zong ah a chuak than khomi (second wave) rungrul phun ah an ruah. Cucu a si sual ahcun tihnung taktak dingmi zawtnak pakhat a si kho. Tuluk ram zong ah, a dih cang an ti hnu ah, a tu hi chuah pah dawh in an zumh than. Cu bantuk hna a si sual ahcun a pawi taktak dingmi a si.

Tuluk ram ah hin, August thla tiang a dih lo ahcun an ram sipuazi 60% a rawk lai ti a si. USA zong sau tuk a um sual ahcun kan ram sipuazi hi tampi a rawk ve te ko lai. Zeicatiah sipuazi that tuk lio, 2019 hmanh ah USA cozah hi tangka thatlomi (deficit) billion 1,000 a phan i, a tu bawmhnak a van tuah dingmi 2,200 billion he cun tu kum budget kum i leiba hi billion 3,200 a phan lai tinak a si. A fiang tuk cang.

Phan awk a um ngaimi cu, zawtnak hrik hi voikhat a chuah cang hnu ahcun khuacaan hawih in a chuak kho than lengmang cangmi rungrul ah aa cang kho. Covid-19 hi rungrul ci thar a si. Cucaah zeitin dah a umtuning a si te lai timi le a sining taktak an thei kho tuk rih lo. Cucaah hi rungrul hi an tei zong ah, kumvui a tu tik ah hin, Tuluk ah maw, USA ah maw, Europe ah maw tibantuk a kih deuhnak ram ah a chuak kho thanmi a si ve cang. Asinain khamnak si zong an chuahter khawh men ko. Cucaah tih tuk lehpek ding cu a si lo men ko lai.