US ram tuanbia zoh tikah, hi ramdirhtu pale (founding fathers) hna i an biaknak nih ram uknak phunghram an ser tikah an biaknak le zumhnak hi a rak biapi tuk. An biaknak zoh tikah, Anglican, Presbyterian le Congregational an rak tam bik. Cun Quakers timi Soceity of Friends, Lutherans, Dutch Reformed zong an rak tam ngai. Cun Protestant asilomi Roman Catholics zong an rak i tel. Phunghram dirhtu chief justice John Jay le President hmasabik George Washington te hna hi Anglican an rak si.
Hi ramdirhtu pale hna chan lio ahcun hruaitu hna hi, Mirang phun Krihfa lawngte an rak si. Cu lio US mipi chungah 90% cu Mirang asiloah Europe ram minung cihlah pawl an rak si. Pathian an rak theih caah, an din lawng siloin daihnak an rak duh. Cucaah an ram hruainak phunghram an ser tik zongah, minung zalawnnak, i ruannak, thleidan umlonak, minung nawlngeihnak le zalawnnak le hremtuarnak ingmi hna bawmh ding kha biapi ngai ah chia in an rak ser. Bible lungput ngei in phunghram an ser kan ti lai.
USA phunghram hi, vawleicung ah a hlun bikmi phunghram pakhat asi. Phunghram an ser kum in, tu chun ni tiang rel ahcun 228 asi cang. Hi chung ah an chapmi tlawmpal dah ti lo cu, an remh than ti lo. Phunghram tha le fekfuan taktak asi tiah kan ti khawh.
Asinain, lum 228 an hman cangmi phunghrampi cu aa thleng kho ti lo nain, an ram thil sining aa thleng taktak. Vawleicung thil sining zong aa thleng taktak. Minung lungput, nunphung le politics zong aa thleng taktak. Cu thil nih cun, America caah thil thalo tampi a chuahpi khawh.
An tuanbia zoh tikah, hlanlio USA pipu hna nih zalawnnak an rak hmuh ka 1776 ahcun, Native American le Africa in sal an rak luhpimi hna dah ti lo cu, miphun dang an rak um tuk lo. Mirang deuh lawngte an si. Pathian zumlomi zong an rak um ko lai nain, mipi le uktu tam deuh cu Krihfa an rak si. Sal an rak zuatmi hna le Native American dah ti locu, biaknak dang an rak um tuk lo.
Zalawnnak an hmuhka ah U.S milu zong hi an rak tlawm ngai. 1776 ah hin, US ram timi ramkulh (13) chungah milu 2.5 hrawng lawng an rak si tiah tuanbia thiammi hna nih an ti. Cucu nihin ni Columbus le a chehvel khua hna milu zat lawng asi ko. Avoikhatnak bik milurelnak hi 1790 ah an rak tuah i, cu lio ah minung 3,929,214 lawng an rak si.
Asinain 2015 ahcun US ram chungah minung million 320 fai kan um. Vawleicung milu tam ah pathumnak asi. Ram an rak dihrka 1776 ah, Mirang miphun deuh lawngte asimi miphun cu, nihin ni ahcun 62% lawng Mirang an si cang. 2040 ahcun 50% tang an tolh lai. Cucu US caah thawngchia pakhat asi.
Tu chun dirhmun zoh tikah, USA ah ramkip in biaknak phun kip refugees le asylum in kan rak lut. Krihfa, Hindu, Muslim, Buddhist, Bahai, Taoism le Sikhs zong tampi kan um hna. Miphun kip. holh kip le biaknak kip cawhhrup in um asi cang caah, USA cu "melting pot" tiah an ti phah cang. Cawhbur in khua kan sa. FBI le CIA zong nih zapi tein an chek kho cawk ti hna lo. Meithal nih le duhpaoh in cawk khawh asi fawn. Nihin ni ah USA mupi kut ah meithal 275 million renglo aum ti asi. Tih a nung taktak.
USA hi a ningcang lo ngai in aa on tuk caah, hmailei ah a ton te dingmi khi, nihin ni Europe ram terrorist riantuannak le sining nih a langhter chung ko tiah ka ruat. Europe ah French, Spain le Belgium te hna khi an rak i ong taktak i, nihin ni ahcun aa veng kho lo cemmi ram ah an tla. Europe ram an i ven khawh ti lo nak cu, USA bantuk in rili dangtu a um lo.
US an i ven khawh ti lo nak a ruang bik cu, "an democracy, freedom, human right le upadi" khi asi. Cu ruangah ramchung le ramleng ah duh paoh in an lutchuak kho. Cu lak ah terrorist kha an thei kho ti hna lo. Nihin ni ah Syria i IS ralkap thawng tam nawn cu Europe chuakmi an si ti a si. Europe nih hin, refugee cu zaangfah nakin an bawmh ko hna i thiltha tuk asi. Asinain cu ramdang rami refugee cu an miphun tanhtu le dirkamhtu taktak an phak tiang "fim an chim kho hna lo. An biaknak le ruahnak an thleng kho taktak hna lo." Acheu cu "tuk-leh-pek" kalsual tu ah an i chuah diam. Cucu Europe nih fawi tein tliantlaiter khawhlomi buainak (problem) ngan taktak asi.
Asinain ramdang ra mi biaknak cheukhat cu USA an phak hnu ah, "tuk-leh-pek" ah an i chuah diam. USA hi an thinlung in an duh kho taktak lo. USA thatnak an hmu kho lo i, an tanh bal lo; an remlo i an doh peng. An huat peng. An mah ca lawng bak an i ruat. USA caah thiltha an tuahmi nakin thilchia an tuahmi hi atam deuh. An mah ruangah USA nih thiltha ahmuhmi nakin sunghbau tu hi tam deuh aa chap. USA mipi le cozah nih zeitluk in an dawt hna le zohkhenh zongah, USA thatnak an hmu kho lo. USA hi an dawt kho lo i, a doh in an doh peng. Biaknak cheukhat minung cu "tuk-leh-pek" ah an i chuah i, USA caah ral tihnung taktak ah an i chuah.
Khuaruahhar ngai asimi cu, USA cozah cu, "zalawnnak, nuamhnak, ruannak" hi biapi tuk ah a chiah caah, an ral asi dingmi minung zong a lak rih ko hna. Syria ram ralzaam zong 16,000 kan lak hna lai ti asi. Hi ruangah USA ram hruaitu tampi an ruahnak aa khat lo. Aruang cu Syria ram in IS bantuk minung an i tel sual lai ti an phan caah asi. US ramkulh tampi i Governor nih cun Syria refugee kan cohlang kho hna lai lo ti tiang an ti. Obama policy zong a pawm lo mi tampi an um. Misual le michia ruangah mitha nih temtuar zong cu a pawi tuk fawn.
USA cu democracy le freedom a uarmi ram an si. Cucaah tihnung ngai asimi ram in refugee hi a lak peng ko rih hna. Apawimi cu "mitha tampi lakah kalsual le tuklehpek hi an um te tawnmi hi asi." USA nih tihnung timi a thei pah ko nain, zeicadah alak lengmang hna hnga? Zeidah an i tinhmi asi hnga timi hngalh awk ahar. Hi hnu zongah biaknak kip a lak lengmang ko rih hna lai. Phan awk a ummi cu USA nih a lakmi ramdangmi le biaknak cheukhat cu, USA thatnak an hmu kho lo. USA rawk seh ti an duh zungzal. USA hi an huat peng. USA ram a thatnak tu hi dawp peng i, a herh caan paoh ahcun hrawh hi an duh.
Cu bantuk in biaknak ah tuklehpek asi kho ngaimi biaknak minung hna USA nih a lak lengmangmi hna ahcun, USA hi ruachawk zua mi bantuk asi ko. A thami cu an tha ko lai. Asinain USA huami cu, a cawnpiak kho hlei fawn hna lai lo; an zia le lungput an thleng kho fawn hna lai lo; USA nih zeitluk thiltha atuah piak hna zongah, USA kephelh le doh tu hi, biapi deuh ah an chiah thiamthiam lai.
Hi tuklehpek pawl hi, 911 in Boston cooker bom puahnak in, San Bernerdo khua meithal kahnak tiangah, zeitluk in dah tih an nun le thil an ti khawh timi cu, careltu nih ruah khawh ding asi ko cang.
Zeicatiaha ruachawk cu a that caan ahcun a tha ko nain, thatlo le puar aa zalh ahcun rul hrang taktak asi. A dawtu le cawmtu hmanh a thinhun le atluan lo ahcun, a cu i a that ngammi rul asi. Tihnung taktak sivai tak tukmi rul asi. A ing a puan ahcun, thi lak in mi a cumi rul asi. Ruachawk cu a ngam cangmi zong a tluan lo aa zalh ahcun, ral ser a hmangmi rul asi.
Ruachawk zuami cu, a caan a phak ahcun a zuatmi ruachawk lila nih a cuk tawn i harnak a tong tawn. Cu ve bantuk in USA zong hi a zuat ciami ruachawk nih a caancaan ahcun a cuk tawn ve te ko lai. Ruah dingmi cu zeitluk fak in dah a cuk timi lawng asi!!
-----------------------------------
Cherhchanmi Ca
1. "U.S. Population in 1776 and 1790" by Norber Thaupt. http://norberthaupt.com/2011/01/16/u-s-population-in-1776-and-1790/
No comments:
Post a Comment