Laimi Ram Pakhat Lawng Kan Ngei

Nihin ni kan vawlei hi pakhatte lawng asi. A area kauh khawh asi ti lo. Cu vawlei ahcun "Kum khat ah ngakchia chuak thar million 130 lengmang an i khumh" tiah UNICEF nih an ti. Nihin vawleicung minung hi 7.4 billion kan um tiah tiah UNO nih an tuak. Kan karh ning a rak chin lengmang cang i, vawlei hi minung nih kan khuh dengmang cang. Tikulh ram pawl asimi ram hna cu, minung an i tet tuk cang caah, harnak an tong chin lengmang.

Vawlei cu area mah vial asi ko cang. Minung kan karh deuhdeuh; kan i tet deuhdeuh. Leicung leitang thilchuak kan i za ti lo. Thingkung ramkung kan i za ti lo i, buainak phunkip a chuak. Ram chuahtak in ramdang ah "refugees" zamnak tiang kan phan cang hna. Hipin lei ah a buai deuhdeuh lai.

Minung karh tikah, thilchuak zat lo lawng asi ti lo. Ram (land) hi kan i za ti lo. Innlo caah khua kauh a hau. Cinthlaknak hmun a rawk. Thlanmual hmanh an i za ti hna lo i, miruak kha a khangh in khangh an hau. Hmaieli techin-fapar ca ruah ah, vawlei cuhnak a sang chin lengmang.

Tahchunhnakah, hi ram hna hi ramri kongah an buai peng:-"India-Pakistan; India-Bangladesh; Tuluk-India; Israel-Paletine; Israel-Syria; Russia-Ukrane; Tuluk-Japan; Tuluk le Philippines, Vietnam, Taiwan, Malayisa le Brunei hna hi Paracels, Spratlys le Scarborough Shoal tikulh hna an i cuh peng; China ni Taiwan cu "China Ramkulh pakhat ah a chiah peng rih."

Ramdang ah ramri kong ah a tliangtlai lo mi tampi an um rih. Israel le Palestine hna cu innhmun pakhat ruang ah ral an i tu ko. An vawlei kutpi nam hmanh zor an siang ti lo. Pakistan le India zong tlang a san taktaknak, minung um khawhlonak le zeihmanh chinthlak tlangcar an i cuh i an i kap lengmang ko. Zeicatiah "Minung, miphun, tuanbia le vawlei cu aa peh peng i thenrawi khawhmi an si lo caah asi." Cutluk cun ram cheukhat cu kutpi nam vawlei ruangah raltuk an ngamh tiang in, an vawlei hi asunglawi cang.

Minung kan karh chin lengmang lai nain vawlei cu amah ningte asi. Akarh ti lai lo. Mars ah kan pem kho fawn lai lo. Rili kan det kho fawn lai lo. Cucaah vawlei cu amah um hmun teah a man afak chin lengmang lai i, Lairam zong hi a man a fak chin lengmang cang lai.

Ninin ni vawlei zoh tikah, ram khat le ram khat ramri cuh lawng siloin ram chung lila hmanh ah, cozah nih "ramchung miphunhme" (tai-yin-tha; tribal peoples) pawl vawlei an chuh chap lengmang hna. Miphun fami cu an ram a zor chin lengmang. USA hmanh ah, hlanlio chan i Native American pawl ram hi cozah nih an lak chin lengmang i a zor chin lengmang ti asi. Native American pawl an lungfah hi a celh bak an celh lo. Alaska le USA rampichung (main land) ah buainak aum peng ko.

Kan Kawlram zongah Kawl cozah nih General Ne Win chan in Senior Gen. Than Shwe chan in ram a kan cuh peng. Hlanlio Sawbua chan ah Mokok, Momait, Maymyo te hna khi Shan ram an si nain, Kawlram cozah nih an ram chungah an khumh hna. Kachin zong an det hna. Karen, Mon, Rakhine zong an det ziahmah hna ti asi.

Nihin ni ah Lairam zong hi Kawl cozah nih a kan det chin lengmang. Kawlram le Lairam ri khi lungphun zong an tuah lo. Thingkung zong an cing lo. Tiva umlonak le bang ahcun, duhsah tein kum chiar an thawn lengmang i, a hnu ah cun meng tampi aa thawn ti asi. Kawlram cozah cu, U Nu chan in, Gen. Ne Win chan in, Gen. Saw Maung le Ser. Gen. Than Shwe chan tiang, ramri zong hi "tha tein rikhiah" a um lo. An duhnak paoh ah, "Kyu-su-ba-ih" an tial i, cu an tialnak zawn paoh cu ramri asi ko. GPS zong an hman lo caah, ramri hi khawika set in a kal hmanh theih a um lo nak a tam tuk. Duh le det khawh peng kan si.

Kalay University    

Ka chinchiah bakmi cu Kalaymyo pawng i, Sagaing Taing-Chin State ramri khi asi. 1984 lio i Sagaing Taing-Chin State ramri khi a umnak aa dang cang. Atu ramri khi cu, Lairam chungah tam tuk a rak lut cang. Kalay University (hlan ah Kalay College) an van saknak hmun zong Chin State chung asi. Tuan deuh ah, "Chin Pyine De-tha College" ti asi lai ti a rak si. Cun Khaikam College ti phun in an auh. Ahnu ah Kalay College in Kalay University ah aa chuah.

A tuanbia zoh tikah, a dawtdawt tein duhsah tein a kan lem i a kan det. Ahnu ah "An i lak thai."  Ngasio in a kan sio. Lungfim bu tein Kalay University umnak area vialte cu Sagaing Taing ah an khumh dih. Kawl cozah zertiannak hi, Kalaymyo pawng ah kan chan ah, fiang taktak in a lang. Kalay College area vialte hi Chin State chung asi caah, Chin State ah a luh than hrimhrim nak ding hi, Laimi dihlak rian hmaban kan ngei.

Kawl cozah chuhmi vawlei Kalay College umnak

Tonzang peng zong ah duhsah tein an kan det ti asi. Naite ah CBCUSA upa cheukhat Kawlram ah an va tlung. Kanpalet lei mi cu, "Chin Ramkulh ramri an det tuk hna ruangah an lung a fak tuk" tiah an kan chimh. Kalaymyo in Gangaw Peng in, Kanpalet Ramri tiang a kan det ziahmah ko. Tlawrthing umnak le leikuang ca a rem deuhnak paoh cu, Kawlram ah chiah an timh. Cun Rakhine Ramri lei in Chin State hi duhsah tein an kan det chin lengmang ti asi rih. Hi thil vialte hi, tha tein roca (document) tuah le cozah thar ahcun lungtlin lonak langhter hrimhrim a herh cang. Asi khawh ahcun, an kan det ciami vialte zong lak than ding in tazacuai ding le lam zulh ding kan herh.

Nihin ni ah, vawleicung ah holh phun 7,000 fai a um i, "tribal peoples" timi hi thawng 5,000 tluk an um ti asi. Hi hna lak ah ram ngeimi "tribal peoples" timi hi kan tlawm ngai. Kawlram hmanh ah, miphun fatete cu kan tam tuk nain, ram ngeimi miphun cu (7) lawng kan si timi cu zapi theih asi. India ram ah "tribal peoples" timi hi an tam ngai nain, ram ngeimi le himbawm tein a ummi cu Mizo, Nagaland le Arunachal Pradesh lawng an si cang. Kerila, Khasi, Tripera le miphun cheukhat cu Kala nih an chilh tuk cang hna i, an ci mih aa tim cang.

Kawlram pumpi ah "tribal peoples" timi cu kan tam tuk nain, ram ngeimi cu (7) lawng kan si. Hi chungah Laimi zong ram ngeimi ah kan i tel ve mi cu kan i lawmh taktak ding, lunghmuih ding le uanthar ding asi. Wa, Palong, Naga, Lisu te hna khi an tam ngai ko nain, ramkulh an ngei kho lo. Ramkulh ro a kan petu kan pipu hna hi, upat le thangthat awk an tlak taktak. An mah hi rak thawng tuk hna hlah sehlaw, "Chin State" timi ram hi kan ngei hnga lo. Zeihmanh a ngeilomi miphun vaivuan ah kan i chuah ko hnga.

Lairam cu kan tingtlang, leilung chia ko hmanh seh, horkuang thuk in tlang cu sang ko hmanh seh, leicung leitang thil chuak umlo in sifak ngai ko hmanh u sih law, ram ngeimi miphun kan simi hi, i lawmh taktak ding le i uantlar taktak ding kan si. Cu lawng silo in, "Adintuai lo mi ram ngeimi miphun" ah Pathian nih a kan ser timi zong kan ruah ding aherh.

Hi tluk in Kawlram cozah uktu hna nih, an duhpoah in ningcang lo in kan ramri a kan det lio caah, Chin timi miphun hi um sawh in um ding kan si lo. Abik in kan hruaitu hna nih biatak tein khuaruah le hnulei mer than a herh.

Nihin ni ah Laimi cu ram 17 hrawng ah kan i i thek hna. USA, Canada, England, Germany, Norway, Sweden, Denmark, India, Malaysia, Singapore, Australia, New Zealand, Japan, South Korea, Philippines, Thailand le ka dangdang ah tlawmtete in kan um hna. USA ah tambik kan um. Vawlei ramkip ah khua kan sa. Ramleng ummi zong nih, lung fim tein um le khua ruah a herh. Kan umnak ram ah, daithlang le hnangam in um awk asi lo. Kan kaltakmi kan Lairam te khi, zeidah a lawh ti khi kan cuanh peng awk asi.

Zeicatiah Chin State timi khi dah ti lo cu, Laimi ram kan ngei lo. Chin State lawnglawng khi kan ram asi. Ramdang kan umnak hna hi, kan ram taktak an si lo. An holh zeitluk kan thiam le zeitluk kan va rum le kan va thawn zong ah, hi ram hna hi kan ram taktak an si lo. Kan nih cu ram pakhat lawng kan ngei. Cucu "Semnak Lairam" te khi asi.

Kan vahvaihnak ramdang minung hna nih, upadi ning cun rammi nan si an kan ti lo lai; citizen zong kan si taktak ko lai. Asinain an thinlung ahcun, "Kan rammi nan si" ti cu an kan ti bal lai lo. Miphun pali, panga nak hrawng ah a kan chiah peng ko lai. Zeitluk kan va fim, thawn le dawh zong ah, "Third Class le Fourth Class" hrawng ah a kan chiah peng ko lai. Cucu a dikmi thil asi.

Cucaah ramdang kan umnak ram ah, innlo kan khuar lai; fanu fapa kan hring lai. Sianginn kan kai lai. Chaw le va kan kawl lai  i mirum milian si kan i zuam lai. Bawi le uktu si zong kan i zuam lai. Mifim cathiam si zong kan i zuam hna lai. Acheu cu kan lu zong kan i phum hna lai. Asinain kan lu kan i phum zongah, "Semnak Lairam" te khi dah ti lo cu, ram kan ngei lo ti hi thlankhur kan luh tiang kan ruah a herh.

Cucaah cu kan ramte runven le zohkhenh ding cu Laimi dihlak kan tuanvo asi. Pathian pekmi rian asi. Liangcung aa khingmi rian asi. Kan ram caah rian kan tuan lai i, kan ramte khi kan dawt lai. Babylon saltangmi hna nih, Jerusalem an ngaih tuk lio caan hi, chiatserh tiangin Hla (Psalam 137) an rak phuah bang in, "Semnak Lairam" caah khin, kan nih zong nih biakam bak in a zawn kan ruah a herh ve cang. A zawnruah chan kan phan ve cang.

Ramdang kan umnak zong in, kan kaltakmi Semnak Lairam te khi, zeitindah kan kilven lai?

1. Chin State ramri kan ven lai. Kutpi nam zong kan ven lai.
2. Sungh ciami Chin State ramri hmuh than kan zuam lai.
3. Lairam chung miphun dihlak kan ven hna lai.
4. Lairam chung holh, nunphung, ca le biahla kan runven lai.
5. Lairam thingram, pangpar, leicung leitang thilchuak kan ven lai.
6. Lairam ramtlawng sa, vaa, tichung tlawng sa hna kan ven lai.
7. Lairam fingtlang, tiva, tibual, cerh le hmunhma dawhdawh hna kan ven lai.
8. Kan Krihfa biaknak le biakinn kan ven lai. Biaknak dang zong kan upat lai.
9. Lairam khuacaan thatnak ding in kan i zuam lai.
10. Pipu dinfelnak tlaih bu in, dinfelnak le riantuannak in dirkamh lai.

Veh Aherhmi Semnak Lairam (Ref. www.edenhilltravels.com)

Kan Semnak Lairam vennak ding caah, tangka, chawva, ngeihchiah, thazaang, thluak, thinlung kan hman lai. Aherh ahcun thlanti, thisen le nunnak pek in kan ven a herh. Israel miphun nih, an vawlei zabawk can caah thih an ngamh bantuk in, Chin miphun zong nih kan vawlei zabawk can caah nunnak kan pek ngam aherh cang.

Zeicatiah khi Semnak Lairam te khi a loh ahcun kan miphun cu hi vawleicung in minmei tian bang kan lo ko lai. Zeitluk ram nuam le ram rum thawng hmanh ah um u sih law, Semnak Lairam te kha a lo cang ti kan theih ni cu, kan miphun loh ni asi ti ruah zungzal aherh.

Lai miphun hi vawleicung in minmei tian bang kan tian sualnak hnga lo, kan herh bikmi cu "Ram ngeimi miphun si" hi a si. Ram a ngeilomi miphun paoh cu an lotlau zungzal timi kha vawlei tuanbia ah hmuh khawh asi. Bible tuanbia zoh tikah, "ram ngeilomi miphun" tlau an tor. Nihin ni ah Palestine nih an phan cemmi cu an ram le miphun loh asi. Laimi le Mizo zong nih phan cem dingmi cu, ram le miphuh loh hi a si awk asi.

Kum zabu 21 nak ah tuanbia phun dang ngai asimi cu, miphun fatete nih, an ram le miphun runven hi biapi tuk ah an chiah chih lengmang. An mah le sining tein zalawng tein um hi an i tim chin lengmang. Cucaah zalawnnak hmuhnak ding caah, thisen chuahnak a chuak.

Tahchunhnak ah, naite ah South Sudan nih zalawnnak an lak. 2014 ah Scotland nih "Zalawnnak lak ding" in vote an pek i, a duhmi an sungh caah an hmu lo. Hmailei ah an hmu than te kho men. Iraq ram i Kurdistan ramthen (region) cu zalawnnak lak ding in timhtuahnak an ngei cang. ISIS ral adih cun rammi nih vote an pek lai i a duhmi an tam deuh ahcun zalawnnak an la lai timi hi 99% chim khawh asi cang. Tuluk in Tibet te hna, Russia in Chechen le Indonesia in Ache le Moldova te hna, Spain ram Katalan te hna hi zalawnnak lak ding an i zuam cuahmah hna.

Vawleicung cu thil sining aa thelng mang. Ram zong an i then i an kuai tawn. Ruahlo pipi in zalawnnak hmumi ram an chuak tawn. India le Kawlram a kuaiman khomi ram an si ve ko i, Lairam le Mizoram zong hi hnu kum tampi ahcun zalawnnak kan hmu lai lo ti khawh asi lo.

Cu dirhmun kan phak khawh theng rih lo zongah, atu i kan ramkulh (state) te hi ven a herh. Achungah miphun dang tam tuk an luhnak hnga lo le kan ramri a zornak hnga lo ven a  herh hringhran. Miphun fatete nih an vawlei (land) runven cu biapi tuk ah an chiah cio bantuk in, Laimi zong nih kan ngeih ciami "Semnak Lairam" kilven cu kan herh hringhran ko.

Rih Tibual Dawh (Ref. www.catholicmyanmar.org)

Cucaah lungrual tein kan ramri a zor chin lengmang nak hnga lo ding caah, Chin miphun politician hna nih biatak tein an cawlcangh a herh. Kan sungh ciami ramri zong an lak than a herh. Kalay College tiang in Chin State chungah khumh than a herh. CNF zong nih tan a herh. Thingram zohkhenhtu (Thit-taw) lei zong nih ven a herh. Vawlei tahtu (me-taing zung) lei zong nih zoh a herh. Biaiknak in vawlei lei tiang tanrual kan herh. Mipi dihlak zong nih ram dawtnak thinlung ngei bu tein, kan tan ti ahcun, kan ram hi thatein kan runven khawh peng ko lai.

Nihin ni ah Laimi hi ram (17) tluk ah abu in kan i thek hna. Lairam ah 500,000 kuakap an um. Khawika ram kan um zongah kan umnak ram hna hi kan ram an si lo. Caan tlawmpal kan i dornak ram lawng an si. Kan ram taktak cu Semnak Lairam lawng asi. Cu "Lairam te cu thih ah thih hnawnh phu le nun ah nun hnawhphu ram" kan ngeimite cu asi. Cu dah ti lo cu Laimi ram kan ngei lo.

Cu ram pakhatte lawng cu, hi vawleicung ah ram kan ngei ti hi, philh hlah u sihlaw...thazaang, fimnak, thlanti, thisen le nunnak pek in kilveng ding hi, tuanbia nih kan liangcung ah a khinmi asi timi hi, techin fapar chan tiang philh hlah u sihlaw, Semnak Lairam a riantuan cio hna u sih.

Zeicatiah "Laimi Ram Pakhat Lawng Kan Ngei. Khawika kan um zongah vawlei ah ramdang kan ngei ti lo. Hi Semnak Lairam te lawng hi Bawipa pekmi kan ram asi!!!

--------------------------------------------

Cherhchanmi Ca

1. www.culturalsurvival.org