Chin State Ah Khuapi Ser Aherh

Mirang phungtluk ah, "Rome khuapi hi nikhat ah an sermi a si lo" ti  a si. Rome khua zong nikhat ah an ser lo bantuk in, Nay Pyi Daw sernak ah kum tam nawn an rau lai ti asi. Nay Pyi Daw sak hi zeitik set dah an thawk i zeizat dah a dih timi hi theih khawh asi rih lo. A tlawmbik ah US $4-5 billion an dih lai ti asi. Cozah chimnak ah killi meng 2,700 a kau an ti i, Singapore ram nakin alet (10) a ngan deuh. Nay Pyi Daw sernak ah a tlawm bik kum (7) an rau lai tiah ruah asi. Nihin ni ah aa ser cuahmahmi khua asi ko rih.

Nay Pyi Daw sernak ah, tangka tampi dih in kum tampi a rau. Lairam ah khuapi tam deuh sernak ding caah tangka kan ngeih lo pin ah dawnkhantu dang tampi a um lai i, kum tampi a rau ko lai nain, a "ruahnak" (idea) cu ngeih chung a herh.
Lairam ah, khua hlun le khuathar fonh hmanh a har i, "khua dangdang kan fonh lai i khuapi kan ser lai" timi ruahnak (idea) cu a har ko.

Asinain vawleicung tuanbia zoh tikah, fimnak a thancho deuh tik paoh ah, thazaang in pawcawmnak hmun asimi khuate um kha mino nih an duh ti lo i, thluak le thiamnak in pawcawmnaka fawi deuhmi khuapi ah an kai tawn. Cuticun khuate tampi cu an thi i, khuapi ah an i fon hna. Lairam zong ah, lamsul a tha chin lengmang lai, mifim cathiam an chuak chin lengmang lai; mirum an tam chin lengmang lai i, chanthar mino tampi cu khuate um duh ti lo in khuapi ah an lut ziahmah te hna lai.

Khuate in khuapi pemnak hi, Lairam he innpa ram asi mi, Mizoram ah tam ngai kan hmuh. MNF an cawlcangh lio ah, khuate tampi cu khuapi deuh ah an fonh hna. Acheu an mah tein an pem. Cuticun khuate cheukhat cu an zor i, khuapi ah an rak i fonh. Cucaah 1970 kuakap ah khua fapi fa ngai a rak simi Aizawl cu atu ahcun "Mega City" timi khuapi lian taktak ah aa chuah.

Khuate fate in khuapi taktak ah aa chuahmi Aizawl                 

Cun Aizawl-Lunglei-Lawngtlai-Saiha lampi a van pem tik ah, motor lam nih a phaklomi khuate cheukhat cu motor lam awr ah an rak pem. Cuticun khuate an si ko nain khua lian ngai ah an i chuah i, cozah nih tanghra sianginn, sizung, thingram zung, palik sakhan tibantuk a chiah hna i, khua za ngaingai ah an i chuah. Dawr zong an um i, cawtu le zuartu an um tik ahcun duhsah tein khuapi ah an i ser hna. Cuticun Mizoram khua tampi khi, khuapi (city) ti awk a tlak lem lo mi zong khuapi phun tein an um hna. Nunning an sang ngai.

Nihin ni ah USA ah hlan lio ah khua minthang ngaingai a rak simi khuate tampi cu, aphunphung ruangah an chuahtak hna i, robuk khua (museum khua) ah an i chuah. Hi pin zongah khuate tampi cu an chuahtak rih hna lai. Kan umnak Ohio Ramkulh hmanh ah khuate (25) hrawng an chuahtak cang hna i, minung an um ti lo caah mithla khua (ghost town) tiah an ti hna. Hi khua hi an thi dih ko hna. Athimi khua cu nunter khawh asi ti lo. Mithla khua ahcun, innlo thatha zong man ngei ti lo. Zeicatiah a nungmi minung an um ti lo caah asi.

Cuahtakmi Shawnee khua innlo, Ohio

Chuahtakmi Shawnee khua innlo, Ohio

Nihin ni ah, Tuluk zong nih an i buaipi ngaimi cu, khuate lei ah leikuang tuah an huam ti lo mi a si. Khuate ummi cathiammi mino nih, khuate lei i leikuang tuah an huam ti lo i, an nu le pa kha khuapi ah an pemtak hna. Khuate lei tar an thih tikah, cinthlaknak lei ah harnak tampi a chuak. Cucaah lothlo cu fa (2) ngeihnak nawl an pek hna" ti a rak si. South Korea, Japan, India le adang ram thangcho hna ah hin, khuate um cu sipuazi athat lo caah khuapi ah an lut hna i, cuticun "Mega City" timi khuapi lianlian an chuak. Khuapi an lianh deuh tikah, riantuan awk a tam i, pumcawmnak a lam a rak tam deuh.

Kawlram zongah khuate minung tampi cu, Kalaymyo, Monywa, Mandalay le Yangon ah an pem bantuk in, ramkip minung zong hi an rak si pah cio.

Nihin ni Lairam kan thancho lonak a ruang pakhat cu, "Kan khua an fat tukmi le minung tlawm tuk mi" hi asi. Khua fat le minung tlawm ahcun 'lothlawh le leikuang tuah" dah ti lo cu riantuan ding aum ti lo. Lothlawh pin khi cu, khuate ahcun zeihmanh tuah awk a that lo caah, lothlawh pin cu kan tuak kho ti lo. Cucaah "Lopil kan i tha lai lo" timi rumro kan phang. Minung karh kan tih. Cucu laituak in kan tuak i, lothlawh rumro khi kan kanan ah a um caah asi.

Atu chan cu "electronic chan, computer chan, IT chan" ti asi cang i, cu vialte kan hman khawh rih lo hmanh ah, "Cu chan cu kan phan ve cang" ti kha Laimi nih theih hrimhrim a herh. Lotlawh rumro tuaktan lo in, thluak in kan i cawm lai timi ruah chan asi cang.

Nihin ni Lairam sining zoh tikah, kan khua an fa tuk. Minung an tlawm tuk. Ramdang pemvah hnu ahcun khuate innlo le minung an zor chinchin. Acheu cu primary sianginn hmanh chiah awk an tlak ti lo. Motor lam nih thih tiang pal lo dingmi khua hna an um rih. Motor lam cawhpiak ding le an phu fawn lo. Cu bantuk khua hna hmunhter peng ding cu thiltha an si lem lo.

Hi bantuk um hnawh aphu lo mi le cozah zong nih sianginn chiah a phu tilomi khua cu hrawh lawlaw i a pawngkam ummi khuapi deuh ah pem le khua nganmi ser ah a let tam tuk in a tha deuh ding asi. Chuahnak khua chuahtak ka siang lo timi zong hi, miphunpi hna ruahnak ah pakhat te hmanh a um lo. Innhmun, theihai, thlan le thlanlung chuahtak sian lo te hna hi, thancholo taktak thil pakhat an si. Laimi zong miphunpi ruahnak ngeih ziahmah kan herh.

Zeicadah Lairam ah khua lian deuh in ser kan herh? Hihi biatak tein ruah a herh.

Vawleicung khua sining vialte zohchun tikah, khua a lianh deuh paoh chiatnak zong a tam ve ko nain, thatnak tam deuh peng. Khua an lian deuh paoh ah, a tanglei thatnak hi tam deuhdeuh hmuh khawh an si:

1. Khua a lianh deuh paoh ah thluak in cawmnak le thanchonak lam a tam deuh.
2. Rian dang cio tuan i thazaang ngeihchiah i thlennak in nun a fawi deuh.
3. Minung herhhai a tam i, riantuan ding a tam.
4. Thilri chuahtu tu le cawtu dam deuh an um ve.
5. Thilri zuarnak (market) a kau deuh.
6. Motor lampi nih a pal duh deuh i umkalnak a fawi deuh.
7. Cozah nih sizung, sianginn, palik, ralkap tibantuk cozah nih a chiah deuh
8. Rian phunkip a um caah tangka chawkvai a tam deuh
9. Minung nih catang sang phanh le rian hmuh a fawi deuh.
10. Sizung le sakhan a um deuh caah minung ngan a dam deuh.
11. Nunning a sang deuh.
12. Sianginn sang deuh le sizung lian tuah a fawi.
13. Lo tuahnak in dum tuahnak in cawm a fawi deuh i thingram a him deuh.
14. Tii, mei, internet le TV ngeihnak lam a um deuh.
15. Zaang a dam caah nunkhua a sau deuh.
16. Minung i nuamhnak zong a tam deuh
17. Eidin phunkip a um caah awti a nim deuh.
18. Mifimthiam tampi umnak asi fim deuhnak asi.
19. Cintlak le zuatkhalh in pawcawm an tam i, awrti a nim deuh.
20. Innlo tha deuh tangah um khawh asi deuh.

Kan chim cawklomi thatnak tampi a um rih. Cu asi caah, Lairam khua fatete khi chuahtak hna i, lamnaih deuh khuapi ah fonh ding asiloah khuapi chung lawlaw ah luh ding a herh. Asinain in, ahote khua hi chuahtak ding le cuka ah fonh ding timi cu catialtu nih chim khawhmi asi lo.  Asinain hi thil cu amah tein duhsah tein a cang khomi an si. Khua fonh tikah i fahsak ding le kan khua min theng pu seh ti ding asi lo. Motor lam nih a palmi khua, hmunhma a rem deuhnak le sipuazi a that deuhnak khua ah i thial ding tu a biapimi asi.

Laimi hi mah khua chuahtak te khi kan i harh tuk. Cu thil cu kan thanchonak dawntu pakhat asi than. Lairam ah khuapi ser a thatnak cu, Tio khua nih a kan hmuhsak ko. 1993 tiang Tio cu khuate tatkakte a rak si. Innhmun man zong zei arak si lo. Raifanh le zawtfah a tam an ti i, pem hmanh an rak duh lo. A pawng khua tete hmanh nih an rak pem hnawh duh lo. Innlo zong a rak chia taktak. Asinain ramri khua asi; motor nih a van pal, sipuazi a tha i, khuapi ngai pakhat ah aa chuah cang ko. Inn dot (2) man hi, ting 3,500 hna a phan cang. Lairam caahcun Shan Ramkulh i "Tachilate" khua bantuk asi cang.

Tio Khua (Ref. hereandthereness.wordpress.com)

Khuapi ser hi a that ko caah, Lairam khuafa tete hi chuahtak an herh cang. Abik in Falam Peng le Hakha Peng khua fatete hi chuahtak i motor lampi palmi khuapi deuh ah fonh ding an si.

Tahchunhnak ah, Falam Peng khua a cheukhat cu an minh ruangah lungpi ah an fonh hna. Cucu vanchiat lei ah thiltha taktak asi. Nikhatkhat ah Lungpi cu khuapi ah aa chuah lai. Falam he aa peh lai i, khuapi ngaingai ah aa chuah te lai. 2015 i Hakha Peng leimin ruangah, khuate cheukhat an i rawk i, Hakha ah an kaiter hna. Thil tha cu asi lo nain, hi hnu kum 4/5 ahcun thil tha deuh asi lai. Vanchiatnak kha lunglawmhnak tu asi lai.

Cucu zeitindah ka chim hngam? Mizoram i Tipi thlai pawng ummi Fungkah khua zong, a minh caah aa rawk i, Lungpher le Bualpi karlak Siacangkawn ah khua an thialter hna. Siacangkawn cu Sangau-Saiha motor lampi le Vombuk lei in a rami motor lam (3) aa tonnak khua asi. Phawngpi tlang tangah a um. Hmunhma rem ngai asi i, nihin ni ahcun khua nuam ngai ah aa chuah cang. Nikhatkhat ahcun Phawngpi Tlang kai duhmi, tourist tampi an phaknak Tourist khua asi kho. Lungpher-Siacangkawn-Bualpi cu aa peh te lai i, khuapi ngaingai pakhat ah aa chuah kho te dingmi khua pakhat asi cang.

Mizoram tlang sang bik "Phawngpi Tlang"

Cubantuk in Lairam kan pengtlang cio ah khuapi ser a herh.

Tahchunhnak ah, Bungzung hrawnghrang khuatete khi Bungzung ah fonh i khuapi ser ding asi. Khuahhring Tlang ahcun Tlangkhua ah khuapi i ser sehlaw, a chehvel khuafa tete khi i fon hna sehlaw khuapi ngai pakhat an ser lai. Zophei ah Cawngthia tibantuk ah khin khua i fon hna sehlaw khuapi ngai an ser lai. Hnaring hrawnghrang khuate khi Hnaring ah luhter i, khuapi lian ngaingai ser khawh ding asi.

Vaitlamtlang ahcun atu Nukaitlang khua (Buntlang tlakmi) ah khin, Thau, Ruabuk, Bungtlang, Sialam, Hmunhalh, Banawhtlang, Lungpilung le Belhar tibantuk i fon hna sehlaw, City pakhat ah aa chuah colh lai.

Zahnak Tlang ahcun Lungler ah ser i, Vanzang Tlang ahcun Tlangpi asiloah Farrawn ah ser ding tibantuk in asi hnga. Thantlang le Pawhtawnrawn cu peh i khua kaupi in ser ding a si bantuk in, Hakha-Chuncung-Ramthlo-Lungpi-Falam cu peh i metro khua pakhat ah chuahter ding asi.

"Chin State Ah Khuapi Ser Aherh" ti tikah, Nay Pyi Daw an ser bantuk in tangka thazaang le aa-naa in kan ser lai ti silo in, mah lungtho tein pem ziahmah i ser ding khi chim duhmi asi. Khuate tuk um peng hi pumpak, chungkhar le khua caah thanchonak arak si lo. Kan khua a rawk lai timi zong phan ding asi lo. Lairam chung kan pem paohpaoh ahcun, Lairam ser kha asi ko caah, khuapi pem kha tha kan pek paoh ahcun khuapi cu an mah tein an i ser ziahmah ko lai. Khuapi ser ding vision tu cu Laimi dihlak nih ngeih kan herh.

"Mah khua theng" timi vision kha hlawt i, a remnak hmunhma -Chin State chung-ah kan miphun caah khuapi kan ser lai timi kha, Laimi dihlak kan vision si a herh cang. Zeicatiah Kawlram in, Mizoram in vawleicung khuazakip ah khuapi ser an uar cuahmah lio ah, kannih "mah chuahnak khuafa te ah benh peng" timi hi, chan tiluan he aa tlak ti lo. Lairam ah khuapi kan ser lai timi vision kan ngeih ahcun, hi hnu kum 50 ahcun Lairam ah khua lianmi khuapi tampi a chuak lai i, miphun le ram thanchonak nganpi asi ko lai.

-------------------------------------------A Dih---------------------------------------------