Lairam Hninhnonak Ding Caah

Nihin ni ah scientist nih an i buaipi bikmi thil pakhat cu, "Vawleipumpi linhnak" (Global warming) a si. Rililei Mifim hna nih 2016 hi vawleicung ah a lum cem kum a si i, aruang cu El Nino a chuakmi ruang le Greenhouse Gas timi hi gas phun tam nawn a si i, a tam bik cu Carbon Dioxide (C02) a si. 

El Nino cu khuacaan a mah tein kum 4/5 dan ah a chuakmi a si. Green House gas tu cu minung nih kan sermi-Power plant, sehzung phunphun, motor khu, tlanglawng le vanlawng khu phunphai paoh in a tam bik a ra mi a si. Airconditioning chung rawnmi sii zong in tampi a chuak. USA ah hin hi bantuk green house gas chuahtertu sehzung hi 6,700 renglo a um i, cu chungah ah tambik a chuahtertu hi 1,555 an um. Cu chung ahcun kan umnak Ohio ah 52 (3.3%)  aa tel. Hi zehzung hi zoh ah, a cheukhat cu tihnung an si. 

 Minung kan karh chung paoh cu, green house gas zorter khawhnak ding a lam a har ngaingai. Zorter khawhnak ding a lam pahnih lawng a um: (1) Thingram cin le vawlei hninhnoter; (2) CO2 kan chuahmi zorter. Cu lawng cu a lam a um ti a si. Global Warming a zornak ding caah, Lairam zong hninhno ter kan herh ve. Ram kip ummi Laimi zong thingkung ramkung cin kan hman a herh. Atu ning ahcun Laimi cu kan umnak kipah, thinkung hau lawngte kan rian i a pawi ngaingai. Hihi miphun dang sining kan canhlonak pakhat a si. 

Green House gas thli-hnawm chuahtu Ohio Sehzung pakhat

Vawleipumpi linhnak hi, ramkip nih tuar ziahmah asi cang. Hi thil nih, tii he pehtlai in, a ralkahmi thil (2) a chuahter. Pakhat cu rili tii a kaitermi asi. Adang pakhat cu tlangcung tii a zortermi asi. Rili kam le tikulh ram hna caah, rili tii kai cu tih a nun tuk bantuk in, tlang sannak le thetser ramcar caah tlangcung ti zor cu tih a nung tuk ve hawi. Cu thil pahnih cu, khuaram rawhnak veve an si.

Nihin ni ah Africa ram hmun tampi cu tlangcung tii le vawleitang tii an zor tuk caah minung le satil nunnak a har ngaingai cang. An cinthlaknak tam tuk a rawk. Satil le ramsa tam tuk an thi. Nichuah Laifang (Middle East) timi- Israel, Syria, Jordan, Lebanon, Iraq, Iran, Saudi Arabia Ram hrawnghrang le Egyt ram- hna zong tii harnak an tuar cang hna. An pawngkam a rawk tuk caah, Africa in Europe ah Refugee hi dong lo in an zam cang. Hi refugee buainak a ruang bik cu, "pawngkam" aa rawh ruang ah a si tiah UNO Secretary Mr. Moon nih a ti.

Akau chin lengmnagmi Gobi Thetse ramcar ah Oasis 

Asia ram ahcun Tuluk Nitlaklei "Gobi Thetseram" hi kham khawhlo in a kau chin lengmang i, a pawng hrawng ram le Mongolia te hna zong tii harnak an tuar ngai cang. Tlangcung rili nganbik Caspian Rili te hna le vawleicung rili niam bik Galilee Rili le Rili Thi te hna hi, an zor tuk cang i, a zeiti hmanh in khamh khawh ding an si ti lo. Africa le South America tlang tibual lianlian cu an car cang hna. Cucaah ram kip ah tii hi zeitindah kan khawn lai i, pawngkam kan hninhnoter lai timi hi scientist nih an buaipimi asi.

USA zongah California Ramkulh cu kum 5 ruah a sur tuk ti lo. An rak i bochanmi tlangcung vur hna cu an tii dih cang. Zeitik hmanh ah a car bal lomi tivapi an reu cuahmah. Tlangcung tibual le tidil tampi an car hna. Vawleitang tii an zor i, cinthlaknak vawlei tampi n chuahtak cang. Ram rum asi caah nihin ni tiang cu an i veng kho rih. Hiti ning tein khua a hrem ahcun, zei can dah California zong a himbawm lai timi chim awk a tha lo. Cucaah ramkulh chung ah semrel tein tii hmannak phungphai tiang cozah nih an chuah. Tii a herh tukmi thingkung pawl kha an thah i, tii toih a haulomi thingkung tu an cin cang hna.

Tii a reu dih deng cangmi Lake Oroville, California State

Cuticun vawlei thil sining hi aa thleng cuahmah cang. Lairam zong kan khua an umnak hna hi an sang tuk. Atu hmanh ah tii kan har tuk cang. Hmailei a ra laimi kum tlawmpal ah, tii harnak fak taktak in tuar khawh kan si. Tivapi deuh ah kan ruahmi Tipi le Tio cu an car rih lai lo nain, tiva fa deuh cu tii an tlawm tuk cang. Kan ngakchiat lio i sio kan tlak tawnnak tivate tampi cu an car cang. Lairam pawngkam sining zong aa thleng tuk cang i, ralrin taktak kan herh.

Cucaah Lairam a hninhno i tiva le cerh hna an kao dihnak hnga lo le tiva tii a hlun khawhnak hnga ding caah, a tanglei thil (3) hi tuah ding kan ngei. Cucu cozah nih  atuah lai lo cah, pumpak le khuami nih tuah dingmi an si.

(1) Tili Sernak

1997 hi Lairam ka um a donghnak asi. Kan khuaram tiva tampi ka tawl. Timit, Tita, Lahva, Burphai, La-aw, Thangse le Hriawh va tibantuk hna cu, ka umkal pah in ka hmuh lengmang hna. Khualtu, Thiingva ti bantuk zong ka pal hna. Kan tiva sining zoh ah, ngaihchia taktak an si. Zeicatiah tii an hme tuk. Tili an um kho ti lo. Mancaang le hnawhchawl nih tiva an khuh dih ngacha hna. Cucaah thalcaan ah tiva hna hi, lung lianlian in kham i, tili thuk deuh le lian deuh ser an herh.

Nihin ni kan tiva chung zoh tikah, nga an um setsai ti lo. A ummi hmanh an hme tuk hringhran. Tlaih ngam ding hmanh an si lo. Cucaah Lairam tiva hna ah hin, tili lian deuh le thuk deuh ser an herh. Tili an lianh deuh le thuh deuh ahcun, nga caah chawhvahnak akau deuh i, tirawl laknak a tam deuh. Cuticun an eidin a that tik ahcun nga an lian kho deuh lai. Lehmah 4 a si dingmi kha 4 le cheu tiang an lian kho deuh lai. Zeicatiah tili a lianh deuh paoh ah nga cu a lian deuhmi an si.

Cun tiva kan khammi ah aa dilmi tili tii akhu nih pawngkam a hninhnoter chih lai. Tii tam deuh aa dil paoh ahcun, mit hmuh lo in tikhu a chuakmi nih, tivakam thingram a hninhnoter deuh lai i, cuticun Lairam zong ahninghno deuh lai.

Timit Tiva bantuk ah tili thuk deuh ser a herh

(2) Tibual Ser Aherh

Lairam i hmunhma a remnak tiva, nelrawn le kuar ah hin, Laikua Tidil bantuk in tidil tampi ser a herh. Cu nih cun Lairam a hninhnoter lai i, khuacaan a thatter deuh lai. Tibual in a chuakmi tikhu nih, thli a hnawnter i cu nih cun, tiram hninhnonak tampi a chuahter.

USA hi mifim ram an si caah, an rum i pawngkam zohkhenh le runvennak ah an cak taktak. Hlan ahcun pawngkam a rawk bikmi ram an rak si bal nain nihin ni ahcun pawngkam a rungveng kho bikmi ram an si. Zoh chunh awk an tlak bik nak pakhat cu, tidil an tuahmi hi a si. An ram ah, tii atamnak ding le tii thiannak ding hi biapi taktak ah an chiah. Zeicatiah sehzung in, innchung dinti in, zunput ca tiang tii an hman tuk caah a si.

Cucaah minung nih an siam chawmmi tibual hi khuakip ah tam tuk hringhran a um. Cu tibual hna cu, a cheu cu din tii laknak ding ca an si. Acheu cu tilu nih pawngkam a hrawhnak hnga lo ding caah tii hnawmtam khonnak (tibual) caah an tuahmi an si. A cheu cu pawngkam dawhtertu le mit dawh caah sermi an si. Tibual tam deuh cu nga an zuat chih hna. Inn pawng ah minung siam chawmmi tibual tampi aum i, cu nih cun khuaram a thianhlimter pinah a hninhnoter deuh. A dawhter fawn. Minung nuamhnak ah an hman pin ah, dinti le cinthlaknak zong ah tam taktak an hman.

Lairam zongah khualeng ah siseh, khualak ah siseh tibual (pond) tuahnak a remnak hmun paoh ah tuah ve ding asi. Cuticun tii hi khon le pawngkam hninhnonak tuah a herh.

Columbus pawng ummi Alum Creek Lake (Ref.nbc4i.com)

(3) Hmawng le Tivakam

Laimi pipu hna hi an rak fim tuk. Zeicatiah a herh in an rak hmuh caah, "cerh, tupi, hmawng, thinghual le tiva kam thing" hna hi an rak zuah tawn hna. Khuapawngah thinghual an rak ser. Lamkam thing an rak zuah. Ngaidul tangah khualtlawn a rak si i, umkal a rak nuam tuk. Kan pipu hna hi, tu chan scientist khuaruah in khua an rak ruat. Nihin ni cu fim chan kan ti nain, pipu hna lungput hi kan canh lonak a tampi.

Nihin Laimi tampi cu, mah pumpak thatnak caah, pipu zuahmi cerh zong kan carter dih. Tupi le hmawng vialte kan thiam dih. Tivakam thing, lamkam thing le thinghual hmanh kan hau ngam dih hna. Cuticun kan Lairam hninhnonak vialte kan hrawh dih i, rocar ngai in kan ram kan tuah. Cucaah cerh, tupi, hmawng, thinghual, tivakam le lampi hna ah hin, thing hi tam deuhdeuh zuah a herh. Citicun kan tiram a hninghno lai i tichuak zong a tam deuh lai. Pipu fimnak a thar in cawn le thawk than kan herh.

Khualak hninhnoter a herh (Galloway, Ohio)

(4) Phawng-mei

Lairam hi a phawng ngaingai cang. Sakah ruah le satil caah ram duah kan hmanmi hi khap aherh. Lairam a rocarnak bik a ruang cu "ningcang lo in mei kan duah caah asi." Lairam meikang ruangah thingkung hi Lairam ah billion tam tuk kum chiar in kan thah. Kan ram a hninhnonak ding caah, "mei duah" hi kan i khap a herh. Thingkung pakhat man hi, a dintuai lo ti theih a herh. 

Mei duah kan cah tuk ahcun, kan ram a phawng chin lengmang lai; mei kangh azual lai. Thingram a rawk lai; tupi le hmawng an rawk lai; lamkam thing an thi lai; lo tuah ding an rawk lai. Thingram a thih tuk ahcun, phawng a karh chin lengmang lai. Cuticun kan ram ah phawng hi kham khawh lo in a um lai i, a donghnak ah Lairam ah "tii harnak" fak taktak in kan tuar lai.

Ramtang meikang nih kum fatin thingkung billion in a thah

(5) Thingkung Cin Aherh

Nihin ni ah vawlei a khamh khotu ding thil pakhat lawng aum. Cucu "thingkung le thingram" lawng asi. Lairam a khamh khotu ding zong "thingkung le thingram" lawng asi ve. Cucaah, Lairam i phawngphai vialte ah hin, amah khuacaan le vawlei he aa tlakmi thingkung cin le thingram in khahter a herh. Tii a chuah khoter khotu thingkung le thingram cin tung ding asi. Cupinah hmunhma that deuhnak ahcun, ah khawh dingmi far le tlor hna zong cin khawh an si.

Thau khua ah tlor kung tam ngaite ka cin i, atu ahcun ah an za nawn cang lai. A kihnak ram zongah tlor an nung kho i, ah awk thami thingah an i chuah kho ko. Cuticun kan tiram a hninhno deuh pinah, kan miphun le ram ca zongah thanchonak a um deuh ding asi.

Thinkung cin ahcun, Kenya ram hi zohchunh tlak asi. Green Belt Movement timi hruainak in thinkung million tam tuk an cin cang. Green Belt Movement cu 1976 ah Wangari Maathai timi nu nih a dirh i, nihin ni tiang ah thinkung million 51 tluk an cin cang. Cu thingkung cin ruangah 2004 ah Nobel Peace Prize zong a rak hmuh phah.

Thinkung an loh dih nak hmun ah, thingkung an cin hna i, nihin ni ahcun an ram cu hring dildel tein an tuah cang hna. Lairam zong ah hi bantuk Lairam Hninhnonak ca thingkung cin kan herh.

Kenya ramcar cu an cinmi thinkung nih hitin a hninhnoter 

Vawleidaam Zohkhenh Aherh

Vawleidaam kong hi Muko Makazine ah ka tial cang. Kawlram ah vawleidaam zohkhenhnak kongkau ah a reng ngaimi upadi cozah nih an ngei rua lo. USA ahcun vawleidaam timi cu an sunhsak tuk. A man a fak tuk. Vawleidaam upadi hi an rengh tuk caah, innlo le lamsul ca zongah, ahohmanh nih duhpaoh in tongh ngam asi lo.

Wetland hi zeitluk in dah a biapit timi cu, fiang tein kan ton caah ka theihmi asi. ECBC nih vawlei acre 15 renglo kan cawkmi ah vawleidaam (wetland) tlawmpal a um. Cu vawleidaam umnak ahcun thingkung pit taktak in an keu. Cuka zawn cu motor parknak ah tuah kan duh. Cucaah kan vawlei asi ko nain, acre khat ah $45,000 in kan cawk than.

Mah cu tangka in kan vawlei tia asimi vawleidaam kha Ohio ka dang ah an va cawk than lai i, vawleidaam an zuah than lai. Cutluk in tiram an dawt caah, USA cu ahninghno taktakmi ram pakhat asi. Lairam zong hninhno ter kan duh ahcun, vawleidaaam phunphai paohpaoh kan zuah le zohkhenh a herh.

US ahcun motor lamkam zongah vawleidaam an zuah

ECBC biakinn hmun i chilh dingmi vawleidaam

Biadonghnak

Lai miphun hi a ngan a dam i a thangchomi miphun kan sinak ding caah le Lairam hi a nuammi ram asinak ding caah, kan ram a hninhno a herh. A chung ummi minung hna nih, kan thingram, tiva, cerh le achung thilnung dihlak dawt le zohkhenh a herh. Kan ram a hninhno lawnglawngah kan ram hi caan sau toh awk a tlak ding asi. Cucaah Lai miphun hi kum tampi kan hmunh khawhnak hnga ding caah cun Lairam Hninhnonak ding caah hi biatak tein kan ruah le tuan a herh ko!!!