Israel Ram-Hula Nelrawn-Kokek Khuaruahhar

                                               Hula Valley Video

"Hula Nelrawn Kokek Khuaruahar" 

Khrihfami kan si caah kan ngakchiat lio tein Israel miphun le ram hi kan rak uar tuk cio. Israel ram le miphun kong hi, tang thum kan si lio tein, Jehovah Wetness nih an rak chuahmi cauk hi kan rak zoh tawn i, kan rel thiam lo nain, hmanthlak tete an rak suaimi kan rak zoh tawn i, kan rak i nuam tuk tawn.

Kan van upat deuh tik ah, Mizo ca an chuahmi ah Israel ram leilung le tuanbia tam ngai ka rak rel tawn. MIT kan kai hnu ceu in, Mirang ca in an tialmi tampi relnak caan tha ka rak ngei. Cu lakah ah ka thinlung ah a chuakmi cu, "Pathian nih Israel ram hi, phun dang taktak in a rak ser ko" timi hi ka rak ruat. An vawleilung, khuacaan le thingram umtuning zoh tikah, khuaruahhar ram a si. Cu lakah khuaruahhar ngai a simi cu Hula Tibual hi a si. A video tawite kha rak zoh chih te u law, zei tluk in dah Hula Valleu hi thil khuaruahhar a tam timi cu, hmuh khawh a si ko.

Hula Tibual (Lake Hula) timi hi Israel ram a chaklei ah a um. Galilee Rili chaklei ah a um i, Galilee Rili ti tambik a rak chuahnak Jordan Tiva aa semnak ah a ummi tibual a si. Tlang karlak ah a um i, hmun rawn ah a um i, tibual le cerhsup aa cawhmi hmun kau ngai a si.  A umnak nelrawl he Hula Valley tiah an ti. A caan ah Huleh Valley tiah an ti.

Hi hmun hi ti thiang tam taktak a umnak a si. Hi tibual hi Syrian-African Rift Valley tiah an ti i, va le ramsa tampi an umnak hmun a rak si. Cun Africa, Europe le Asia ram karlak ah, va an i thialkam tikah an i dinhnak le thialkamnak caah an rak hmanmi a si. Aa thialkammi va phun tampi an i tonnak hmun a si caah, va a uarmi hna tampi an tlawnnak hmun a si.

Hi Hula Tibual hi hlan ahcun fikfa le ngalsang tam tuk an umnak le karhnak hmun a rak si i, raifanh a tam tuk caah 1950 hnu deuh ah Israel cozah nih tibual cu an sah i, an carter. Cun leikuang cinthlaknak ca zong ah an herh caah, cintlaknak vawlei caah tuah ding an duh caah, ti vialte cu an sah dih.

Cu tin an sah dih caah, va le zeidang thil nung a ngeimi vialte rawh dih an i timh caah, Hula Tibual an rak sahmi i hmunhma tlawmpal cu tii an dilter than i, tibual fate an tuah than. Cu tibual fate cu nihin ni ah va million tampi an i dornak le an i dinhnak hmun ah a cang. Va le thiammi hna nih tuaktannak ah, kum fatin tein va million 500 tluk nih Hula Tibual area hi thialkamnak caah an pal ti a si.

Hula Tidil hi tuanbia chungah min phunphun in an rak auh. Kumzabu BC 14th nak ah cun, Egypt miphun pawl nih Samchuna tiah an auh i, Hebrew Bible ahcun Merom tiah an ti. Kumzabu AD 1st nak ahcun Jewish-Roman tuanbiathiam Flavius Josephus nih cun Semechonitis (Greek) tiah a rak tial i, John Lightfoot nih cun Samochonitis tiah a rak tial. Talmud nih cun Yam Sumchi tiah a rak tial. A sullam cu "Sea of Sumchi" tinak a si.

A tu lio ahcun Buheirat el Huleh tiah Arabic holh in auh a si. Agam ha-Hula tiah Hebrew nih an ti. Cu zong cu Arab holh Hulata asiloah Ulata timi biafang in a rami a si. Mirang biafang ah "Waters of Merom" tiah science lei he aa pehtlaimi ca ah, a caan ahcun a hman tawn i, cu biafang nih a chim duhmi cu "Hula nelrawn i a ummi nitlaklei kam i a ummi tichuak (springs) hi a chim duhmi a si."

Hula Nelrawn hi Syrian-Afrian Rift Valley timi hi a niam ngai i, rili in meter 70 lawng a sang. Killi kilometers 177 a kau (Km 25 x 6-8 karlak a kaumi a si). Vawlei a that tuk caah, ram a tha i, saram an tam tuknak hmun a si. Cinthlaknak zong a rak tha tuk.

Tlang karlak ah a um i, a kam cu a cheng ngai. Nichuahlei ah Golan Heights timi a um. Cucu Harmon tlang he a va peh i, a sannak bik ah pe 9,232 a sang. Golan Heights cu a buaktlak in pe 3,280 hrawng a sang. Nitlaklei ah Upper Galilee timi a si i, Naftali tlang an um hna. Natali tlang pawl hi meters 400-900 karlak a sang (pe 1,312 in 2,953) karlak a sang.

Hula Nelrawn hi Mediterranean rili khuacaan a ngeimi a si. Thal ahcun a rocar i a lin ngaingai. Khuasik ahcun ruah a tam i a kik ngaingaimi hmun a si. Tlang sangmi pahnih karlak ah a um caah khuacaan aa thleng duh ngaingai. Thlanglei ahcun kum fatin ruahsurmi hi 400 mm a si i, chaklei ahcun ruah a tam deuh caah 800 mm a sur. Hermon Tlang tu ahcun ruah a tam ngai i khum chiar in 1,500 mm a sur. Hermon Tlang cu a zungzal ngacha in hawhra a tlaknak hmun a si. Hula in a chaklei tlawmpal cu a kit i, khuasik ahcun hawhra a tamnak hmun a si. Cucaah tiput zong hi hawhra hang deuh  a si caah a thianghlim i a kik ngaingai.

Cu Hermon Tlang tang tichuak hna cu Jordan Tiva a hna an si. Cu tichuak cun Hula Tibual in a thlanglei ah a lan i, Galilee Rili ah a va luang. Galilee Rili hi cu a va niam tuk cang i, rili nakin pe 704 a niam deuh. Galilee Rili tii hi tambik cu Hermon Tlang dap in aa semmi an si.

Galilee hrawng hi, Jesuh a rak tlawn biknak le mission rian a rak tuannak hmun a si. Jesuh hi Hula Nelrawn zong hi a rak phan ve hrimhrim ko lai. Jesuh muihmai thlennak tlang zong hi, tuanbia ahcun Mt. Tabor a si tiah an ti. Biakinn lianpi zong cu ka cun an sak. Pe 1,886 a sang. Mt. Tabor hi Galilee Rili in nitlak-thlanglei a hlat pah nak a ummi a si. Hula Valley le Caesarea Philippi khua he aa hlat.

Asinain R.H. Fuller and J. Lightfoot nih cun Hermon Tlang a si ko tiah an ti. Zeicatiah "Jesuh muihmai thlennak hi, "tlang sang cung ah a si" (Matt. 17:1) tiah ti a si. Cu pin ah, "Hi tlangcung muisam thlen hlan ah hin, Jesuh le zultu pawl hi, Caesarea Philippi khua ah an um" caah a si (Matt 16:13). Cun Hermon Tlang hi hi pe 9,232 a sang i, hi ka hrawng ah "tlang sang bik" a si fawn. Caesarea Philippi hi Roman sermi khuapi pakhat a si i, Hermon Tlang nitlak-thlanglei tlang tangah ah a ummi a si caah, Jesuh muisam thlennak hi, Hermon Tlang ah a si tiah an tinak a si.

Hermon Tlang dawh le Hula Nelrwn i changvuit zat lio

Hula Tibual hi, a liamcia kum 20,000 lio ah tibual ah aa cangmi a si i, cu hlan deuh kum 14,000 lio ahcun cerhsup a si tiah, Israel scientist pawl nih an ti. Hula Tibual hi an reuter hlan ah, meng 3.3 a sau i 2.7 a rak kau. Pe 4 lehmah 11 a thuk. Khuasik ahcun pe 9.8 a rak thuk.

Hi area ah hin minung tuanbia aa thawk hlan in, minung an rak um cang. Tibual a thlanglei a donghnak lei kap ummi Jacob Fanu Hna Hlei timi zawn ah hin, minung ruh an hmuh hna. Hi tibual hrawng ah khua fekfuan an tlak hmasatmi cu Enan (Mallaha) timi a si i, a liamcia kum 9,000-10,000 karlak ah an rak tlakmi a si tiah an ti.

Hula Valley hi Egypt in Mediterranean Rili nichuahlei le Damascus khua karlak i thilri cawkzorhnak ah lam tonnak hmun ah a rak um caah, hlan lio chan in a biapi taktakmi sipuazi hmunhma a rak si. Dar Chan timi a liamcia kum 4,000 lio ah Hazor le Laish khuapi hna hi an rak ser hna. Hi hna hi Biakam Hlun chung ah khua minthang an rak si cang. Hi area hi Israel nih an rak uk i, Tiglath-Pileser III hruaimi Neo-Assyrian Empire ralkap nih an rak tuk i an rak tei i BC 745-727 ah an rak um. Hula Valley ummi minung vialte an rak dawi dih hna.

Bible nih Waters of Merom timi hi a tial i cu ka hmun ahcun Joshua nih Canaanites miphun kha a tei hna timi kan hmuh. Hihi Egypt in an chuah hnu kum 40 hnu deuhvak i, Canaan ram an i cheuh hnu le ral an tuk lio ah a rak si (Joshua 11:7)

Hellenistic, Roman le Byzantine chan le Arab pennak aa thawkka (Kumzabu BC 4th nak in AD kumzabu 8 nak tiang) hi, hi area hi hnahnawhnak um lo tein a rak um. Seleucid Empire timi chan ah, Hula Tibual kam ah Seleucia Samulias timi khuapi an rak ser.  Hula Valley hi, Ottoman Empire tangah saupi a um. Cun Mirang kut ah a um. Hi Mirang kut a um hlan in, Hula ah Judahmi hi an rak pem ziahmah i, Mirang chan ah hin tampi an lut.

Chan thar Judah mi nih a pakhatnak bik khua an rak tlakmi cu Yesud HaMa'ala timi a si. Hula Tibual in nitlaklei kam ah a rak um i, 1883 ah an rak tlak. Zionist timi bu pawl an rak si.  Mirang kut i a um lio ah hin, "hi ka hmun hi ramvaihnak a thatnak bik hmun a si" tiah an rak ti. A ruang cu ramsa le va an tam tuk caah a rak si.

Cun 1948 Israel Independence a hmuh tikah, Hula Nelrawn ah hin khua 35 a rak um i, khua 12 cu Judahmi an si; khua 23 cu Arab an rak si. Nihin ahcun Judahmi an tam deuh cang. Israel ram caah cinthlaknak hmunhma tam deuh ngeih an duh caah le raifanh a tam tuk caah, Hula Tibual hi an rak reuter i, cinthlaknak hmun tha taktak ah an rak tuah. Nihin ni ahcun Israel ram chung ah tirawl eidin tambik a chuahnak hmunhma pakhat ah a cang.

Hula Tibual thar 

Pawngkam a rawk. Thingram a rawk. Khuacaan a rawk i thilnung tam tuk aa rawh caah, an reuter hnu ah tibual zong an ser than. Hlanlio chan bantuk in thingram an keuhter than. Nga zong tampi an thlah than. Tiva zong an luanter than. Cu ti cun va zong million tam tuk an karh i, ramsa zong an karh i, kum chiar te a pemmi va million tampi dinhnak le dornak hmun ah a cang than cang.

----------------------------------

Zohchihmi ca hna

1. Hula Valley at www.wikepedia.org

2. Geography of Israel: Hula Valley at https://www.jewishvirtuallibrary.org/hula-valley

3. Video hi Youtube in lakmi a si. "Hula Valley-Israel-Nature Wonder" timi a si.