Saturday, July 13, 2013

Ohio In A Chuakmi Astronaut Mifim Hna

Ohio hi ramkulh fate a si nain, science le technology a thangcho ngaingaimi ramkulh pakhat a si. Abik in aerospace engineering lei ah an rak sang ngaingai.

Ohio in astronaut 24 an chuak cang. US ramchung astronaut dihlak i 7% cu Ohio chuakmi an si. Science le technology thazaang an pek ngai caah, science le technology he aa pehtlaimi museum tam ngai a um (Kan fale kum 5 cung pawl hi, hi science le technolgy museum hi voi tampi an kal cang). Neil Armstrong Space Museum, COCI le United State Air Force Museum hna cu US ram chungah museum minthang an si. 


Ohio in a chuakmi astronaut vialte lakah, minthang bik hna cu Neil A. Armstrong le John H. Glenn le Neil Armstrong an si.  

John Glenn cu Russia le America space lei i zuamnak a san cingling ah, hi vawleipi a hell hmasat bikmi US astronaut a si. February 20, 1962 ah vawlei pumpi kha Frienship 7 timi in a rak hel. Suimilam 4 le minute 56 chungah vawleipumpi kha voi (3) a rak hel khawh. A zuan lio i, roket a rannak (speed) hi suimilam pakhat ah meng 17,000 in a rak zuang i, a ran tuk caah, vawlei i a ummi a hawipa pakhat nih "Godpeed" tin na zuang tiah a rak ti i, duhnak in Godspeed John Glenn tiah min an sak.

 Amah hi, Atar bikmi vancung ah a zuangmi astronaut a si i, kum 77 asi ah Discovery (STS-95) space ah a rak zuang. US astronaut chungah amah lawnglawng hi Mercury le Space Shuttle Programs pahnih kemh in a zuangmi cu amah lawng a si. December 8, 2016 ah Columbus khua ah a nunnak a liam ve cang. USA astronaut tuanbia ah upat thangthatnak a hmu bikmi pa pakhat a si. 

Image result for john glenn 1962
Mercury 7 in John Glenn a zuan lai (1962)
Neil Armstrong cu Apollo 11 in July, 1969 thlapa vawlei a lam hmasatmi pa asi. Neil Armstrong zong August 25, 2012 ah Cincinnati khua ah mual a liam ve cang i, Appolo 11 mission i a rak zuangmi vialte an nunnak a liam cang. Ngaih chia ngaite a si. Amah museum Dayton-Toledo karlak, I-75 kam te ah a um. Minung umnak vawlei in vawlei dang a lam hmasatmi pa a si caah, vawlei tuanbia a hmunh chung a tuanbia chim a dai lo dingmi pa a si.  

Image result for neil armstrong on the moon with flag
Neil Armstrong nih thlapa vawlei a lamh hmasat lio

Image result for neil armstrong
Thlapa kai hmasatmi hna. Keh lei hriang hi Armstrong a si
Atanglei astronaut dihlak hi, Ohio in a chuakmi pawl an si. 


Neil A. Armstrong (Thlapa lam hmasatmi pa)
Charles A. Bassett II
Kenneth D. Cameron
Nancy J. Currie
Donn F. Eisele
Michael J. Foreman
Michael L. Gernhardt
John H. Glenn Jr. (US astronaut lakah vawlei a hell hmasatmi le tarbik space zuangmi a si)
Michael T. Good
Gregory J. Harbaugh
Karl G. Henize
Thomas J. Hennen
Terence T. Henricks
James A. Lovell Jr. (Apollo 13 in thlapa a kaimi; an kai lei ah a puak nain vawlei tha tein a kir kho than)
G. David Low
Robert F. Overmyer
Ronald A. Parise
Judith A. Resnik (Shuttle Challenger a puak i a thimi ve mi a si)
Ronald M. Sega
Robert C. Springer
Donald A. Thomas.
Carl E. Walz
Mary E. Weber
Sunita L. Williams

Hi a cunglei astronaut pin ah, Ohio ah a chuaklo nain Ohio ah a ummi astronaut tam ngai an um rih. 

Guion S. Bluford Jr., (Federal Data Corporation, Cleveland ah rian a tuan)

Mark N. Brown (Space Division office of General Research Corporation in Dayton)

Fred W. Haise Jr. (NASA Glenn (formerly Lewis) as a research pilot from 9/59-3/63)

Charles O. Hobaugh (graduated from North Ridgeville High School, North Ridgeville Ohio, in 1980)

Kevin R. Kregel (Honorary Ohio citizen for STS-70)

Lee M. Morin (graduated from Western Reserve Academy in Hudson, Ohio in 1970).

Kathryn D. Sullivan (president of COSI -- Ohio's Center Of Science and Industry)

Zohchunhmi: List of Ohio Astronauts at www.enquire.com/edition 

Ohiomi Thil Sertu Hna

Ohiomi Thil Sertu Hna
Biahmaithi
Ohio hi politics leiah hruaitu minthang tampi an chuah lawng siloin kum 200 chung a kal cangmi an tuanbia ah, thil sertu (inventor) tampi an chuahnak ramkulh a si. Hi ramkulh in science le technology lei thil sermi tampi a chuak. Phundang in chim ahcun, "Ohiomi hi vawlei thlengtu" an rak si ko. An thil sermi nih zeitluk in dah kan vawlei a thlen? Zeitluk in dah vawleicung mi caah thatnak a chuahpi? 

1. William Semple/Amos Tyler

Chewing gum (khaicek) sertu an si. Dr. Semple hi Mount Vernon khuami a si. Khairiat in khaicek a rak ser I, haa a thiantertu asi tiah an rak ti. 1869 ah Amos Tyler (Toledo khuami) nih chewing gum cu amah  haakmi thilri ah a rak tuah.

    Tuchunni chewing gum phunphun

2. James Ritty
Dayton khuami Ritty nih hin 1878 ah a pakhatnak bik "cash register" (tangka relnak seh) hi a rak ser. Hi tangka relnak seh hi um hlah sehlaw vawleicung cawkzawrhnak hi a rak si kho bak hnga lo. Nihinni ahcun hi cash register hi vawleicung ramkip, dawr hme in dawr ngan tiang ah hman asi cang. Dayton ah National Cash Register company headquarter pi zong Dayton khua ah a rak um. Atu cu New York ah an thial cang. 


 Chanhlun cash register seh      


Chanthar cash register                                     

3.Orville and Wilbur Wright
December 17, 2003 ah engine bunhmi vanlawng an sertharmi thatein an rak zuanter khawh. An vanlawng cu minute pakhat lawng a rak zuang kho. An mah zuamnak thawng in an chan chungah, vanlawng tamtuk a rak chuak. Cuticun vawlei thlen hram a rak ithawk. Nihin ni ahcun, ahnu bik a chuakmi raltuknak vanlawng, suimilam pakhat ah meng 1,500 (2.25mac) in a zuang khomi Raptor (F-22) chan a phan. Vanlawng rak um hlah sehlaw nihin ni umkalnak hi zeidah kan lawh hna hnga?


1903 Wright Brothers vanlawng hniksak lio


  F-22 Raptor banking left in-flight, showing the top view of the aircraft. The engines with afterburners emit a pinkish glow. Aircraft ia mostly gray, apart from the gold cockpit window, with hints of bluish condensation on the wings.
       Hnu bik chuakmi F-22 (Raptor) 

4.Charles Kettering
Kettering le a hawi le nih 1911 ah motor amah tein nunter khawhnak (self-starter) an rak ser. Mah hlan ahcun driver nih  aleng in motor engine hi nunter hmasat a rak hau tawn. Cu caan thawk in motor leikap ah vawlei tuanbia thlen hram aa thawk. Motor amah tein nunter khawhnak hi rak hmu hna hlah sehlaw, motor hi aleng in sanseh bantuk in nunter peng a hau ding asi. Kettering nih thilri phun 300 renglo amah min in a rak haak.  
File:Car with Kettering's Self-Starter.jpg  
1912 Cadillac. Self-starter hmanka lio (keh) in kum 100 a rauh tik ah 2013 ahcun, suimilam 1 ah meng 221 a tli khomi, vawleicung motor thar man fakbik Lomborghini Veneno $3,900,000 (orh) ah aa chuah cang. 

5. Murray Spangler
1907 ah Canton khuami Spangler nih hmunthur dawpnak seh (vacuum cleaner) a rak siam hmasat. Amah hi hmunhnawm thiantu a rak si. Amah nih a sermi Spangler's, W.H.Hoover hnawndawpnak cu vawleicung khuaza ramkip ah zuar a si cang. Nihin ni ahcun vacuum machine phun tamtuk a chuak cang. Hi hnawndawpnak seh hi rak um hlah sehlaw, nihin ni hi zeitluk in dah kan va buai hnga?

   
Chanhlun hnawm dawpnak

                        

Chanthar hnawm dawpnak


6. Garret Morgan
Motor aa pahmi hna a rak hmuhnak thawng in, Cleveland khua ummi Morgan nih "lam meipar" (traffic light) a rak ser (Mei hi a thep depmapmi pangpar bantuk asi caah meipar tiah ka tinak asi). Hi traffic light um hlah sehlaw vawleicung motor le vanlawng hi zeitluk in dek a buai hnga le zeizat remruam dek accident kan tong hnga? Cun "gas mask" zong aser chih. Hi gas mask hi nihin ni ahcun sehzung, meikhu, meikang, raltuknak hmunhma le zeidang tihnungmi hmun paoh an hman.
                
Chanhlun lam meipar (mipoint)  

      
     Chanthar lam meipar


7. Thomas Alva Edison
Vawleicung dihlak ah, thil tambik a serchuaktu pa a si.  Milan (Erie) county ah a chuak. Amah nih thil phun 1,093 hi USA ramchung ah aa haak. Ramleng le ramchung a haakmki dihlak cu, 2,332 a si. Chim duhmi cu thil vialte cu amah min in sermi an si tinak a si. Edison nih thilri phun tampi a serchuahmi chungah minthang bikmi hna cu, electric mei bulb, aw-khumhnak (phonograph & kinetoscope), muicawl (movie) piahnak seh le radio hna an si. Electric meiceu, awkhumhnak, muicawl hna rak um hna hlah sehlaw vawleicung pumpi hi zeitindek kan lawh hnga?


          Edison kokek meibulb                                 


Pakhatnak bik Edison movie projector

8. Roy J. Plunkett
Thil pakhat a rak hneksaknak ah palhnak a rak um sualmi thawng in, ruahlopi in Plunkett nih "Teflon" timi a rak hmuh. "Taflon" timi cu eidin tirawl chumhchuan tikah umkeng ah thilri aa benhlonak ding caah benhmi sii a si. Plunkett nih DuPont khua a tikhalkuang (refrigerator) chungah "gas" a hneksaknak ah tiikhal bantuk in a naal i a linmi a ingkhomi powder phun a hmuhmi thil in aa thawkmi a si. Hihi rak hmu hlah sehlaw, kan chumhchuanmi vialte beel ah aa benh tuk ding asi hnga.
       
Taflon benhmi umkheng pawl   

                                

Kio tikah meh aa benh ti lo

9. John William Lambert
Ohio City khua ummi Lambert nih meiti hman hmanmi cylinder pakhat in mawnghmi motor hi a pakhatnak bik a rak ser. Amah motor cu suimilam pakhat ah meng 5 tluk in a rak tli kho. Nihin ni ah a rangbikmi motor Bugatti Veyron Super Sport car cu suimilam pakhat ah meng 257.87 m/hr in a tli kho cang. Meiti hman lo in, lungmeihol hna in motor mawngh peng rak si sehlaw tuchan hi zat minung zeidek kan lawh hnga? Vawleicung thli zeitluk in dek a hnawmh hnga?


Lambert meiti motor; 5 mls/hr in a tli kho


                                                                                     Bugatti Veyron 16.4 – Frontansicht (1), 5. April 2012, Düsseldorf.jpg
 Bugatti Veyron Super Sport 2013; 257.87 mls/hr  

10. Charles Richter
Lihnin tahnak Richter Scale sertu a si. Hi a sermi thilri thawng in lihninh tikah zeitluk fak in dah aa hninh timi kha tah khawh a si. Minung nunnak tampi a khamh khawh. Richter Scale in lihnin hi zeitluk in dah a fah le zeitluk rawknak dah a chuahter timi hi an hlathlai khawh.



Richter Scale tah tikah hitin aphi tah a si.                                     



 Richter Scale seh phunkhat


Lihnin nih innlo a hrawhmi


Lihnin nih LA lampi a hrawhmi pakhat

11. Danalee Tabern le Ernest H. Volwiler

An mah nih zapizaran hmanmi "geneal anesthetic Pentothal" timi fahtheihlonak sii an ser. Hi sii an chunh hna ahcun an lung a fim lo. Cucaah a fah an thei kho ti lo. An mah thil hmuhmi thawng in sizung mizaw million tamtuk nih zaang damnak an ton. Fah theihlo tein orperation tuah khawh le nau ngeih khawh a si. Zeitluk in dah ngandamnak lei ah Ohio nih tuanbia an thlen?


Fah theihlo sii (anesthetic Pentothal) an pek lio

12. Josephine Cochrane
Amah nih kengtawlnak seh a rak ser. Cu seh nih minung million tam tuk thatnak a kan pek. Ohio chuakmi a si nain a sernak cu Illinois ah a si.  Hi seh hi 1950 hnu lawng in biatak tein hman a si. Hi khengtawlnakseh hi um hlah sehlaw, nihin ni restaurant lianlian hi zeidek an lawh hnga?


 Josephine Cochrance le a sermi belkheng tawlnak seh

13. Daniel Beard (1850-1941)
A sermi cu thilri a si lo. Buu a si. Cu a sermi nih America am pa ngakchia hna caah thil lianngan tamtuk a chuahpi. Cucu Boy Scouts of America ti a si.

 
      Daniel Beard le Boy Scouts pawl

14. Sertu Dangdang
Willard H. Bennett nih "Radio frequency mass spectrometer" a ser. Cu thawk in "thli" (gas) ah a ummi atom kha atah khawh caah, "thermonuclear fusion research" caah ramkip ah an hman. Grandville T. Woods thil phun 12 renglo a ser ve hna. Culakah "electric railway cars" pawl caah electric thazaang control nak zong a ser. Lester Pelton timi nih "free-jet water turbine" a ser. 





Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....