Columbus Khualipi Hmanthlak

Kan umnak khua Columbus, Ohio hi, a khua a rawn ngai. Mandalay bantuk in a rawn. Fingtlang a niam. Tiva kam tibantuk lawngah hrawngkuang hrawn tete lawng ah kuar le tlang niam tete an um. A rawnh ngai caah le apawng hrawng ah tlangbo a um lo caah, khua a langhnak le chuahnak a rem tuk lo. Hmantlak thlak tik zongah, inn pakhat le khat an i phen dih ngacha i, a lang kho tuk lo.

Atanglei hmanthlak hna hi, Columbus khua aa dawhnak deuh hmanthlak an si.


               


Columbus Downtown le Scioto River Park






Main Street hleithar


   


Downtown kam ah a kalmi tlanglawng hlei


    Columbus Downtown kam lam tonnak


                   



     

Zanlei sangah Columbus Downtown


       Columbus downtown zan hmanthlak


                  Main Street puai tuah lio


         









Hyatt Regency Hotel le Nationwide Insurance Building



US university lianbik pakhat Ohio State Univ. Campus




                       


Columbus ah a hlunhlai cemnak N.High Street


Hutington Center, Statehouse le Rhode State Office tower






           Noor Islamic Cultural Center





Ohio Stadium. 7th largest stadium in the world



               Mt. Carmel Medical Center



                   Waxner Medical Center


           Wexner Medical Center (New building)


Ohio State University East Hospital


        Riverside Methodist Hospical


         Nationwide Children's Hospital


                  Ohio State Sianghleirun
 Battelle Research tuahnak le Columbus downtown


Columbus College of Arts & Design


                           


      Capital University Law School


Columbus State Community College


          Ohio Dominican College


              Otterbein College


                Franklin University


            College of Josephinum


         

                       Fortis College


             Bradford School


USA Zoo ah No.1 asimi Columbus Zoo


USA Casino lianbik pakhat, Hollywood Casino


Cardinal Healh comapny inn. Riantuantu 3,200 leng an um


               Columbus Downtown


A thabik ah aa tel ve mi Muirfield Village Golf Course


                  Ohio Governor's Inn


Sipuazi ah minthang khua pakhat asi vemi Dublin


Sipuazi ah mithang khua pakhat Gahanna khua


Darby Creek Metro Park (Ohio Park Minthang)

Hringtu Pa Ni (Father's Day)

"Hringtu Pa Ni" cu America ah hringtu pale upat peknak caah hmanmi ni sunglawi a si. Mi tampi nih Hringtu Pa Ni tiin kan tial. A cheu nih Hringtu Pale Ni ti in kan tial. Father's Day ti asi ko caah, Pa Ni ti in auh ding a si nain, Laica le holh ah a laklawh deuh caah, Pale Ni ti tu in ka van tial.

Pale Ni aa thawknak cu, thil a ruang pahnih a um:

 (1) Kum zabu 20 thawkka hrawngah Mother's Day kha USA sunhsak le tuah a van si. Ziah Mother's Day tuah asi ahcun Father's Day zong cu tuah ding pei asi ve ko cu tiah a ruanak a chuak.

(2) 1908 ah zunngaihnak ni (memorial day) an tuah. Cu ni ngakchia tampi cu December 1907 ah Monongah, West Virginia ah leitang thilri an cawhnak ah, lungkua chungah puahnak a chuak i nunnak a liammi pa le hna i an fale an si. Cu Memorial Day ah aa telmi hna thinlung ah, Pale Ni tuah ding a rak chuak.

Hi lio caan ah, Sonora Dodd (Feb 18, 1882-March 22, 1978) timi nu mi za ngaingai pakhat a um. Cu nu cu a nu nih a thihtak hna. Unau 6 an si. A pa cu William Jackson Smart a si i, Civil War pension pakhat a si. A nupi a thih hnu ah, nupi dang thi ti lo in a fale 6 cu a hmaihpi hna i, tha tein a zoh hna. Cu lio caan ah hi bantuk pahmai hi an rak har ngai. A cheu cu an nu le nih an thihtak hna ahcun, nupi dang an thi asiloah an fale kha chungkhar dang sinah an rak chiah tawn hna. Sonora a pa cu nupi dang thi lo tein afale tu a hmaih pi hna.

Sonara nih a pa nih a dawtnak hna le azohkhenhnak hna kha a hmuh tikah a pa upat pek a duh. Ziah Nule Ni zong tuah a si ve ko i, ziah a kan hringtu kan Pale Ni kan tuah ve ding a si timi ruahnak a ngei. Anna Jarvis nih Mother's Day a rak tuahpimi hna nih thazaang tampi a van pek. Ruahnak tha tampi a pek fawn.

Sonora Dodd (1882-1978)

Cucaah Sonora Dodd nih cun, America ram pumpi ah, Father's Day tuah ding kha heh tiah hmunkip ah chimrelnak a van ngeih. Hringtu kan pa le hi a kan zohkhenhnak hi, theihhngalhnak le upatnak pek an tlak ko tiah a ruat. Cuticun 1908 in Father's Day hi rampumpi zungkharni siding in a rak i zuam hmasat.

Cuticun Washington State, Spokane khua ah,  a voikhatnak bik, Pale Ni cu  June 19, 1910 ah arak tuahpi hna. Cuticun Father's Day tuah cu, khua khat hnu khuakhat, kum khat hnu kum khat in a karh deuhdeuh. Krihfabu kip nih tuah an van thawk ve cio.

Cuticun, Pale Ni tuahnak cu duhsak tein a thang ceumau i, 1972 ah Pre. Nixon nih Father's Day cu cozah nih theihhngalhnak a rak tuah. Cu caan thawk in nihin ni tiang, Pale Ni tuah a sinak a si i, Sonora Dodd zong cu Father's Day a thawktu tiah minthatnak an putter.

Sonora Dodd le a pasal John Bruce Dodd an rak umnak Spokane, WA inn

Sonora Dood thlan

Father's Day aa thawknak Spokane, WA khua

Biatlangkawmnak

Kei mah zong Thau ka um lio ah, Pale Ni tuahnak ah ka rak i tel kho ve. Rev. Dr. C. Duh Kam nih a rak kan tuahpi. Ka nulepa zong biakinn ah lupawng ponh bu in kan rak pumhpi hna. US ka phak tik zongah, Pale Ni ahcun kan chungkhar tein dawr ah rawl kan ei tawn ti tawn.

Atu Pathian nih fapa (5) le fanu (2) thlua a kan chuah tikah, Hringtupa pakhat ka sinak in Father's Day hi ka uar chin lengmang. Ram le miphun caah "pasaltha" kan si khawh lo zongah, mah le chungkhar ca tal ah pasaltha si ding hi, Bawipa nih  akan duhmi asi. Cucaah ka fale caah pasaltha si ding hi, kei zong ka lungthin in ka nunpi chihmi le sehchihmi thil pakhat a si.

Cun Sonora bantukin kan nih cio zong nih, kan pale hi sunhsak, upat, dawt le zohkhenh ding hi kan rian a si. Pale cawisangtu, minthatnak petu, sunparnak petu ding le pale dirkamhtu ding cu fale kan si awk a si. Pale kan lawmhter hna ahcun mit hmuhlo Pathian zong aa lawm ve. Zeicatiah vawlei pale cu mit hmuh Pathian an si i, Pathian cu mit hmuhlo in thlarau kan Pa a si ve caah a si.

Ngengpi le Sazuk (Ohio Ramkulh Chung)

Ohio Ramkulh hi, USA ah lianh ah 34 nak asi. Ramkulh fa asi. Minung tam ah 7 nak le minung chah ah 10 nak a si. Ram Kulh fa ngai asi nain a ram sining he epchun ahcun tizu ngasa le ramsa a tam ngai nak ramkulh pakhat a si. Hmun rawn a tam; thingram a thatnak tampi a um ahcun ngengpi le sazuk phunphai an tam taktaknak ramkulh a si.


Inn kam ah aa chawkmi sazuk pifa rual


Ohio sazuk le ngengpi run phu khat

Kum fatin in ting 2 kuakap lengmang an kah hna nain, an milu a zawr hlei lo. An karh tuk ve caah asi. Saram kha an dawi hna lo. Cucaah an ngam. Inn kam tete ah tampi hmuh khawh le kah khawh an si. Inn chung ah a lutmi zong an um len.


Ohio ah sianginn khan chungah ngengpi a luh lio

Lairam cu sakah ah sikan le phungphai zeihmanh kan ngeih lo caah le mipi fimkannak kan ngeih lo caah, ramsa an ci hmih kan timh hna. A nungmi hmanh an ral a chia. An phinglau tuk. Mifim ram cu heh tiah an kah zong ah, an karhnak ding khua an khan chih ve; an runven ve hna i kum chiar tawr in kah awk an um lengmang. Cucaah Ohio ahcun "ngengpi sa chuahnak sehzung" zong hmun tam ngai a um i ngengpi kah zong sipuazi rian pakhat a si ve. Minung tampi nih pumcawmnak ah an hman.

Ohio ah hi, ngengpi phun tam ngaite a um nain ngengpi (deer) cazin ah telh chih dih an si. An pumrua le an ki le an sining aa dang ngai hna.



Ohio ngengpi hmun nak deuh phun pawl


              Ohio Ngengpi le sazuk hna


Mi hmuhnak khuakam park ah ngengpi an i suk lio

Ngengpi le sakhi hi khualak ah ram an tam ve ko. A caan ahcun mi innleng hnawmtam hna an rak ei. Voi khat le bang cu ngengpi mi inn chung ah rawl kawl ah alut. Dayton kan um lio ah, rian ka tuannak Normandy Unitedh Methodist Churh pawng cu, sazuk tlawnnak hmunhma pakhat a si. Atu le tu an ra lengmang. Zoh cim an si tawn lo.


             Ohio Ngengpi


Ngengpi ki tha mi ci phunkhat an tlawn ti lio

Hibantuk in Ohio ah ngengpi a tam caah hin, a tam tuk sual lai ti zong an phang; an kah tuk lai i a milu a zawr tuk sual lai ti zong an phang fawn. Cucaah ramsa zohtu hna nih an milu an chek lengmang i, upadi in tha tein an runven ve hna. Cuticun kum chiar te ngengpi kah ding a dong kho lo. Lairam zong ah ramsa vennak upadi hi fek tein ngeih ahcun, ramsa an karh thluahmah ve ko lai. Tu kum zong ngengpi cu tawr in an kah than.


                  Ohio Sazuk


                 Ki te a tha mi Ohio ngengpi

An upa di ah theihtlei ngai a simi cu, sakap pakhat nih kum khat ah ngengpi 2 lawng kah khawh asi. A caan ahcun 3 kah khawh a si. Kah tikah a pa deuh nan kah lai ti asi. Sazuk a rai lio le fano cawmlio caan ah sa kah khawh asi lo. Cucaah a kum ning pi in sakah khawh a si lo i, atanglei bantuk in kum fatin te, ngengpi kah caan an ser. Mah caan lengah kah khawh bak a si lo. Kah sual ahcun dantat a fang taktak. Thawng zong thlak khawh a si.

SPECIES	OPENING DATE	CLOSING DATE	DAILY BAG
White-tailed Deer:Archery	September 28, 2013	February 2, 2014	Refer to Deer Hunting Section for details on zone and bag limits
White-tailed Deer:Antlerless Deer Muzzleloader	October 12, 2013	October 13, 2013
White-tailed Deer: Youth Gun	November 23, 2013	November 24, 2013
White-tailed Deer: Gun	December 2, 2013	December 8, 2013
White-tailed Deer: Muzzleloader	January 4, 2014	January 7, 2014

2013-2014 kum Ohio ngengpi kah caan hi, February 2 ah a dih i, cu ni tiang ahcun, meirangmi ngengpi 191,459 an kah hna. Tambik a kapmi peng cu Coshocton County an si i, cuka peng chung lawngah ngengpi 6,270 an kah. 2013-2014 ngenpi kah kum ah an kahmi hi, nikum nakin tlawmte a zawr deuh. 2012-2013 ngengpi kah kum ah, ngengpi azapite 218,910 an kah.

Ohio cozah hi ramsa an hual ning le thingram an hual ning zong a tha taktak. Cucaah ramsa an karh a rang tuk. Hiti an kah tikah ngengpi an dih deng naisai rih lo. Tam tuk um zong a tha lai lo an ti caah, an kahnak a si. Ngengpi an zawr tuk sual ahcun upadi in an ven than tawn. Atu ni tiang ahcun, ngengpi milu hi kan i tinh ning zat hrawng a um ko tiah an ti. Ohio ramkulh saram lei tuanvo latu hna nih, "Ohio cu US ram pumpi ngengpi kahnak ah a tha bikmi ramkulh pakhat asi" tiah an ti. Ohio ah sakahnak license a ngeimi lawng nih ngengpi hi kah khawh asi.

Atanglei hmanthlak hi Ohio ah a ummi ngengpi phun hna an si. Ohio sakap pa ropui taktak nih an kahmi ngengpi ropui hmanthlak ka van tar hna.


Ohio sakap pa nih ngengpi a kahmi


Ohio sakap pa nih a kahmi ngengpi kite a tha ngaimi



Hi bantuk in ki te tampi a ngeim ngengpi zong an um





Sakap pa le a hawile nih an kahmi ngengpi motor in an phurh lio


Ohio thlanglei i an kahmi ngengpi pakhat


Sakap nih akahmi ngengpi lunghmuih taktak in


                Ohio ngengpi phunkhat


Pa ropui kahmi ngengpi ropui


Biafunnak
Hi Ohio ramkulh hi ramsa lei zongah a ropui taktakmi ramkulh pakhat asi.Hi bantuk ramkulh ah Laimi hna khua kan sak khawh ve tikah lunglawmh awk le lunghmuih awk taktak a si. Kan Governor pa nih a chim tawn. "Pa pa nih Pensylvania in kan ra i, Ohio tivapi kan van lonh i, Ohio ram chung kan luh cangka in, ka fa, biakam ram kan phan cang hih" a rak ka ti tawn a ti. Ohio hi a tling ngaingai i, biakam ram taktak a rak si ko. Rumnak, fimnak, thil sernak, science, politica lei a san pin ah, ramsa zong a rak tam taktaknak a si i, hihi biakam ram cu a si taktak ko.

Hmailei Kum Tampi Ah Universe Zeidah A Cang Lai?

Hihi BBC science program ah, mifimmi hna nih hmailei kan zeizongvialte (Universe) ah zeitin dah thil a um te lai timi an tuak chungmi le computer nih a hei ruahdamh chungmi a si. Hi hmanthlak nih alanghtermi cu, hi hnu kum thawng tampi ahcun, minung hi kan ci a mit lai; van arfi hna an lo dih lai i, vawleipi zong a lo lai ti asi. Arfi, thlapa le nika zong an lo dih than lai ti asi.

Cucu maw vanthar le vawlei thar timi cu a si te hnga?  Bible ca zong ah Nika le thlapa an loh lai nak kong cu an rak chim chung bal ve. Nika hi a lin tuk i duhsah tein a puak lengmang lai i, a donghnak ahcun a chan a dih te lai tiah scientist nih an ti. Nika a ceu ti lo ahcun thlapa cu a ceu ti lai lo. Nika a um ti lo ahcun vawleicung le zeizong vialte cu muihnak in a khat lai i, zeihmanh nun khawhnak a um ti lai lo.

Cu caan kan phak hlan ah zeitluk in dah kokek thil hna hi kan lawmh awk an si hnga? Cu kokek thil sertu Bawipa hi zeitluk in dah lawmh awk asi hnga? Cu kokek thil na lawmh lo ahcun a sertu na lawm lo tinak asi.

Nika le thlapa hna aloh dih lai caan khi hei ruat hmanh? A chung ah hei i umter hmanh? Nunnak hrimhrim hi tlaihchan ding aum ti lai lo.

Cucaah hihi ruat tuah. Tu chan minung hi kan chan a tha. Zeicatiah vawlei kan ngei. Thlitu le tii kan ngei. Khuacaan remhtu thingkung le thingram kan ngei. Vanruah tii kan ngei. Khuadawm kan ngei. Nika le thlapa kan ngei. Hi tluk thiltha Bawipa nih a kan pekmi ni ah i lawm hna u sih law, Bawipa thangthat hna u sih. Ni a linh tikah i lawm u  sih. Ruah a sur tik le khua a dawm tikah i lawm u sih. Vur a tlak tik le khua asih tuk tikah i lawm u sih. Thli a hran tik le dawp awk thli kan ngeih tikah i lawm u sih.



 

Asunglawimi Lungput Tha 7

Minung lungput hi a thami le thalomi in an um. Lungput thalo cu, khua zeika hmanhah, zeitik caan hmanh ah, zei bantuk dirhmun hmanh ah, azungzal in a tha kho lo. That a duh hmat ah, khua zeimaw zawnte ah, a caancaan ah kokek lungput chiatnak a lang sual theu tawn.

Lungput a tha mi cu, mi sunglawi an si. Lungthin tha ngeih cu asunglawi tuk. Sui le ngun nakin a sunglawi deuh. Cu lungthin tha ngeih belte cu a rak har tuk. Asiahcun cu asunglawimi lungthin tha cu zei khi dah asi hnga? Phun tampi in chim khawh asi hnga nain, atanglei lungput sining hna hi, lungthin tha nih aa ngeihmi ziaza hna an si.

Lungthin tha timi cu, "Mi nih zeiti an ti zong ah, lungthin daite in a um i toidawrnak he mi tinak a ing khomi, mi a ngaithiam khomi, dawtnak in khua aruatmi, aa ihkhiaklomi, a nuar lomi, aa porhlw lo mi, chiatnak khua a khanglomi, aa hrocerlomi, lehrulchamnak lungthin a ngeilomi, toir aa dawrmi, a puarhranglomi, midang nakin ka tha deuh tiah aa ruatlomi, mah zawn lawng aa ruatlomi, midang ca thatnak a ruat zungzalmi, mah nih minthat aa cuh tuk lo mi, biatak a tanhmi, velhle a hmanglomi, chiatnak khua a ruatlomi, lihchimnak a ngeilomi le a dingmi thil a tanhmi lungthin" khi a si.

Hi asunglawimi lungthin hi Mirang nih cun, "virtue" tiah an ti. Kawl nih cun, "minh-myat-thaw kung-ingka" tiah an ti. Laiholh in cun, "asunglawimi lungthin tha" ti ding asi ko hnga. Lungthin tha timi hi, phun tampi le biafang tampi in fianter khawh asinain, Mirang nih cun, a tawinak in, "Seven virtues" (Lungthin Tha Pasarih) tiah an ti. Cu kong cu a tawinak in van tial ka duh.

(1) Respect: 
Mi upat tinak asi. Minung cu saram kan si lo. Cucaah mah minung hawi upatnak cu aa dawh bikmi ziaza pakhat a si. Mah nakin a bawi deuh, a rum, aa thawng, a fim, aa dawh, a lar deuhmi tibantuk hna upat cu, mi vialte nih tuah kawhmi an si. Hika zawnah respect nih a chim duhmi cu, zeibantuk minung si zong ah, minung hawi upat kha a chim duhmi asi.

(2)  Reponsibility
Tuanvo ngeih tinak asi. Minung cu zeibantuk minung kan si zong ah, tuanvo a ngeimi minung si a herh tuk. Zeithil kan tuah hmanhah, tuanvo a ngeimi le tuanvo a lami si a herh. Kan tuanvo kan man nih kan lak lo ahcun ahohmanh an rian asi lo. Mah le tuanvo kha kan tuan cio awk asi. Kan tlamtlinh lo tikah midang mawhphurh ding asi lo. Tuanvo a ngeilomi le mah le tuanvo a la lo mi cu, minung tling si khawh asi lo. Chiatnak tuah tikah siseh, thatnak tuah tikah siseh, kan tuahmi thil a phichuak zong tuanvo kan lak chih ding asi.

(3) Honesty
Dinfelnak ti a si. Minung kan sinak ah a biapi cemmi cu dinfelnak asi. Hruaitu in siseh, mipi dihlak dinfelnak kan herh. Cu dinfelnak cu pumpak, chungkhar, sang, khua, tlang, peng, ram le miphun thanchonak caah a hrampi a herhbikmi thil asi. Hi dinfelnak a um lo ahcun, zeibantuk ram le miphun hmanh, a liannganmi le a thangchomi ram si khawh a si lo. Hi dinfelnak timi hi, minung mithmuhnak lawng si lo in, hmuhlonak zong ah ngeih le nunpi a herhmi ziaza a si. Hi dinfelnak cu, zeibantuk harsatnak le thil sining ton hmanh ah, aa thlen phung asi lo. Khawika hmanhah, zeibantuk dirhmun hmanhah, aa tleng dingmi asi lo. Mi hmuhnak lawng siloin hmuhlonak zongah, ngeih a herhmi ziaza sunglawi a si. Cucaah Mirang nih, "Honesty is the best policy" tiah an tinak asi. Rum, fim, thawn, larnak le thilti khawh thawnnak vialte nakin, dinfelnak ngeih hi a biapi deuh.

(4) Giving
Peknak ti asi. Pek ti tikah chaw le va lawng asilo. Caan, thazaang, thluak, thilri le fimthiamnak te hna tiang in alakka tein peknak kha chim duhmi asi. Minung hi hmuhlei lawng hi kan rian a si lo. Pek zong hi rian asi. Hmuh lawng duh i pek duh lo cu minung sinak ah a tling kho lo. A taktak ahcun "Hmuhlei nakin peklei ah lunglawmhnak a um deuh" tiah Jesuh nih a kan can cawnpiakmi hi a dik taktak. Ahmuh lawng hmuh duh peng i, pek duh lo ahcun, lunglawmhnak a tling kho lo. A lawmmi hna cu an pek deuhdeuh, an i lawm deuhdeuh. an hmuh deuh deuh ve. Cucaah kan hmuh bantuk in kan pek ve than ding a si.

(5) Self Discipline
Mah tein phung ngeih ding ti a si. Minung cu midang nih hitin nung, hitin um, hitin tuah tiah ti peng chawm hau in um ding kan si lo. Zeicatiah saram kan si lo caah asi. Ruahnak a ngeimi paoh cu mah tein zulhmi phunglam (sikan) a ngeimi an si. Midang nih sikan kha kan chung ah sii rawn in rawn khawh a si lo. Mah tein a chia le tha thleidan riangmang in, mah le mah tei khawhnak le uk khawhngak ngeih cu minung caah a biapi bikmi ziaza pakhat asi. Mah tein sikan ngeihlo le mah le mah uk khawhlo ahcun, a awngmin mi minung sinak lam a um kho lo.

(6) Perseverance
"Teimanthluknak" ti asi. Zei thil tuah tik hmanhah, tinhmi theipar a chuah hlan lo, lungsau thinfual tein harnak tampi in bu tein teiman thluk le zuam khi hi biafang nih a chim duhmi asi. Hi teiman thluknak tello in vawleicung ah, awngbali paoh phun in zeithil hmanh tlam a tlingmi le mah tein a chuakmi thil pakhat hmanh a um lo. Ph.D lak duh tik zong ah, teimanthluk a herh bantuk in, zeithil tuahnak hmanh ah, a puitlinhmi (awngminmi) minung sinak ding caah cun teiman thluknak a herh bikmi a si. Zeitluk mifim, cathiam le thil theihngal zong teimanthluknak le zuamnak a ngeih lo ahcun, a awngminmi minung si khawh asi lo. Tanghra awnnak in, BA/BSC in Ph.D awnnak le thlapa kainak tiang ah a hrampi abiapi bikmi cu, teimanthluknak asi.

(7) Compassion
Zaangfahnak ngeih ti a si. Minung cu saram kan si lo. Midang nih "harsatnak, fahnak, teminnak le mithlitlak ngaihchiatnak" an tuar tikah, zaangfah lungthin ngei kho ding in, Pathian nih saram he ilo lo in a kan sermi kan si. Sihmanh sehlaw, cu zaangfahnak lungthin ngei kho lo bak in, minung tampi cu kan um. Cu bantuk zaangfahnak thinlung a ngei kho lomi hna cu, lungthin tha ngeimi ti khawh an si lo. Zaangfahnak thinlung a ngeilomi hna cu, mah thatnak ca lawng aruatmi le midang ca thatnak a ruat lo mi lawngte an si hna. Zaangfahnak lungthin ngeilomi hna lak ah, dictator pawl hi tambik an itel.

Biatlangkawm
Hi lungthin tha 7 hi, baibal ca chungah a um dihmi biafang hna an si. Abik in Phungthlukbia le Biakam Thar ah kan hmuhmi hna an si. Hi lungthin tha 7 hi Jesuh cawnpiakna, Paul cawnpiaknak le Solomon Phungthlukbia ah tampi hmuh khawh an si.


                                                     

Hringtu Nule Ni (Mother's Day)

                                            

Hringtu Nu Ni cu kum khat voikhat sunglawi ngai in hmanmi "Nu le upat peknak Ni" a si. Hihi May zarh (2) Zarhpini ah hman a si. Hi ni ahcun, nitlaklei ram ah "carnation" timi "pangpar"  hi an i tonh tawn. "Carnation a senmi an i tonh ahcun, a nu a nung rih tinak a si; a rangmi an i tonh ahcun a nu athi cang" tinak a si. An i tonhmi pangkar a rawng hoih in, a nu a thimi le a nungmi thleidan khawh asi. Cucu hringtu Nu Ni i hmelchunh (symbol) tha bik pakhat asi.

Carnation Parsen

Carnation Pangpar Rang

Hringtu Nu Ni upat peknak hi England ram ah  liamcia kum tampi ah an rak hman cang. USA tu ahcun Julia Ward Howe (1819-1910) nih hin Mother's Day hman ding hi 1872 ah, ruahnak a rak chuah hmasatbik. June ni 2 ah daihnak (peace) caah Mother's Day hman ding hi a rak ti hmasat. Ca a rak tial. Mother's Day declaration timi ca zong a rak chuah. Hi nu hi catial thiam, mi hruai thiam, biazai phuah thiam asi caah, amah nih Mother's Day kong ruahnak hi biatak tein a rak chim hmasat.

Amah hi American nu hna nih pa bantuk in vote an pek khawhnak hnga le nawlngeihnak an ngeih khawhnak hgna ding thazaang tampi chuahtu, hruaitu tha a rak si. USA thlanglei ramkulh ah sal zuatnak a lohngak hnga ding le chaklei ramkulh hna nih teinak an hmuhnak hnga ding caah, bibal chirhchan in, The Battle Hymn of Republic timi hla a rak phuah i, cucu America ramchung kahnak lio ah a rak lar taktakmi hla a si. Pre. Abraham Lincoln nih cu hla cu a rak theih tikah, a rak tap ti a si. Kum tampi cu kum fatin Boston khua ah Mother's Day meeting a rak tuahpi tawn hna.

Julia Ward Howe (1819-1910)

Kentucky in sianginn cachimtu nu Mary Towles Sasseen nih 1887 in Mother's Day tuah taktak hi a rak thawkpi hna. Indiana ramkulh South Bend khua in, Frank E. Hering nih hin 1904 ah Mother's Day tuah ding hi biatak tein campaign a rak tuah ve. Cuticun Mother's Day cu a rak lar deuh chin lengmang. Hi nu hi Mother's Day lawmhnak tuah hmasattu le thawktu taktak cu arak si. 1906 ah nau cung in a rak thi. Hi bantuk upat le tihzah awk a tlakmi, nusal tha hna ruangah, Hringtu nu ni zong USA ram khua zeimaw zat ah thawk a rak si.

Mary Towles Sasseen Wilson (1860-1906) 

Cu hlan ahcun Mother's Day hi a pikpak te lawng in an rak ruah. Ram pumpi ngaingai nih ulhmi le sunhsakmi ni a rak um kho rih lo. Mary Towles a thih hnuj, ahnu kum (3) a rauh ah, West Virginia, Grafton khua  le Philadelphia khua in, Anna Javis timi nu nih ram pumpi Mother's Day tuah ding hi, biatak tein naingaizi a rak tuah. Amah nih May zarh hnihnak Zarhpini hi Mother's Day ca ding ah a rak thim. Cu caan thawk in "carnation" pangpar tonh cu an rak thawk.

Ram pumpi Mother's Day Thawktu Ann Jarvis (1864-1948)

May 10, 1908 in Grafton khua Krihfabu hna le Philadelphia khua Krihfabu hna nih Mother's Day tuah kha an rak thawk.  Grafton khua  i  Andrews Methodist Episcopal Church nih, cub nih ahcun Anna Javis i hringtu nu upat peknak zong an rak tuah.

Anna Upat Peknak Lungphun

1912 ah Andrews Methodist Church nih Minneapolis, Min khua I an tuahmi  Methodist Episcopal Church General Conference ah, Anna Javis hi Mother's Day tuah thawktu asi tiah biakhiahnak ngeih ding in biatung an rak dirh. Cun May Zarh Hnihnak Zarhpini hi Mother's Day caah hman  ding in ruahnak an rak chuah.

Cuticun May 9, 1914 ah Mother's Day cu US ram pumpi nih theihhngalhmi le ulhmi nih ah Pre. Woodrow Wilson nih Congress hnatlakpinak kha lehhmat a rak thut. Cu ni cu Mother's Day caah cozah riantuanmi vialte zong nih hman ding tiah  arak ti. A kumvui ah President nih Mother's Day ulh amh ding kha phunglam a rak chuah colh. Cuticun nihin ni tiang May Zarh hnihnak Sunday hi Mother's Day ah hman ni asi.

Upat Peknak

Mother's Day a um khawhnak hnga ding caah heh tiah rian a rak tuantu Julia, Mary le Anna hna hi upat hmaizah tlak tuanbia tialtu an si. Hriangtu kan nu le vialte zong, chungkhar fale kan ca cio ah, upat tihzah tlakmi hringtu kan nu le an rak si ve cio.

Hi Mother's Day hi Rev. Dr. C. Duh Kam nih Thau kan um lio ah a rak kan tuahpi i, cucu ka theih hmasat cemnak a si. Rev. Dr. C. Duh Kam zong hi Mother's Day kan tuah fate ka philh khawh lo batuk in, hi ni ka phak fate a rak ka hringtu ka nu kha ka ruat peng ko. Mother's Day ahcun a ngeih chun angki dawh le puan te kha, aa hruk i biakinn ah a rak kal ve tawn. Mitthlam ah a cung tuk.

Hringtu ka nu cu, kum 5 ka si tiang hnuk thlum a ka dinhtu ka nu a si. Ka nu cu a hrawm a puar; a titsa a der; nu kuak azuk caah a rim cu a chia ko nain, fale a kan dawt ning cu chim awk a tha lo. Cu a kan dawtnak ruang ah, a hrawm a puar ko nain, a mui a chiatnak pakhat hmanh ka rak hmu kho lo. A rim a chia ko nain ka caah a hmui tuk in ka rak theih. Angkhuar ah Laihla te a rak sak tawnmi cu, atu chanthar hla thatha nakin ka hnakkhaw ah a cam deuh rih.

Ka nu lungput cu duh a nung tuk. Ka pa he an i sik hi ka thei bal lo. Ka pa hi awka hrang in, ka khat a chonh hi ka thei bal lo. Ka pa hi nihsawh thlanglamh phun in ka khat a bia a el ka thei bal lo.

Ka pa he lo an kal ah an i zul; inn an tlun ah an i zul. Cucaah Rev. Hrat Ling nih cun, "Hrang Ngawn te nupa" tiah dawtnak in a rak ti phah hna. Ka nu le ka pa cu an si a fah caah, an i dawtnak nifatin kan hmuh nunzia dawh kha dah ti lo cu, an fale a kan roh tami thil zeihmanh a um lo.

Kha bantuk ka nu, "Dawtnak roling bia tialtu" kha ka caah cun a sunglawi tukmi nu sal tha a rak si ve ko. Lei dai tangah ciamser cang hmanh sehlaw, ka nun chung ka nu cu ka lungthin chung ah a nung camcin ko cang lai. Abik in hi Mother's Day tuah fate hringtu ka nu cu, fak khun in a zun ka ngai zungzal ko cang lai..............

Hringtu ka nu upatnak peknak caah hi Mother's Day tuanbia te hi ka tialmi a si.

USA Fimcawnnak

USA Ram Fimcawnnak hi, vawleicung fimcawnnak ah a tha bik le sangbik pakhat a si ve. Kawlram bantuk in ca baihat hin ciah a um lo. An camipuai cu a fawi ngaingai nain, an cawnning cu a sang ngaingai. An nih ram hi, "cachung fimnak" (theory) nak in "atak fimnak" (practical) ah an sang deuh. Tang hra tang ahcun an cacawnning a fawi ngai nain, pum cawmnak a tlingmi catang sang (professional) taktak ahcun, ramdang nih tluk awk a tha lo. Abik in "research" tuahnak ah an sang taktak i, vawleicungah pakhatnak an si lai tiah ka ruat.

Ram pakhat chiatnak, thatnak le thanchonak hna hi, an ram fimcawnnak ah aa hngat. Cucaah US cozah cu fimcawnnak tha a pe ngaingai. Rampi cozah (federal) nih 2012 ah billion 941 renglo hman ding an timh. An fimcawnnak ah a dihmi tangka hi hmun thum in a ra: rampi cozah (federal), ramkulh cozah (state) le khuahun (local) cozah in an si. Ngakchia fimcawnnak hi, kai hrimhrim ding in cozah nih an ti. Fimcawnnak tha an pek caah, an ram mi 99% cu cathiam timi ah chiah an si (Kawlram cu 95.13% hi cathiam tiah an chiah hna. Hihi cozah timi asi caah, a dik lo men lai, Hi nak in kan tlawm deuh kho men).

            USA ah sianginn kaining, phun (3) in an then: Cozah tuahmi mipi sianginn (public school); ramkulh cozah theihhngalhmi pumpak sianginn (private school) le cozah nawlpekmi inn-fimcawnnak(home school) an si. 
            Public school pawl cu tangka, saya, rian le zeidang phungphai vialte ah sianginn uktu upa (school board) nih an hruai. Cozah he an I pehtlai. Private sianginn pawl cu, an mah tein an I hruai. Cozah nih tangka le zeidang policy ah a uk hna lo. Asinain camipuai ahcun cozah nih a tuahmi camipuai (standardized testing) cio zulh a si. Inn sianginn cu pumpak chungkhar nih, cozah nawlpeknak in an tuahtermi hna a si.
            Mipi sianginn (compulsory education) ah ngakchia kum hi ri khiah a um lo nain, a  tambik cu kum 5 kum 7 karah sianginn kai hram an thawk i, kum  kum 18 kuakap ah a dong. Ramkulh tam deuh ahcun, kum 18 tang cu sianginn kai hrimhrim ding ti a si. Ohio ramkulh hna ahcun, kum 18 tang a simi minung, sianginn kai ni I sianginn kai lo ahcun, palik nih lampi ah bia hal khawh le sullam ngeilo in sianginn kai lo a um ahcun nu le pa taza cuai khawh a si. 
            Mipi sianginn le pumpak sianginn hna ah hin, catang hi dot thum in an then: Primary sianginn (tang cheu- 5 kar; Kum 5-11 kar ngakchia); middle school (tang 6-8; kum 11-14 kar); high school (tang 9-12; kum 14-18 kar ngakchia) ti an si. A caan ahcun "middle school" hi "junior high" an ti; "high school" hi "secondary education"  an ti tawn. Min phun a tam ngai caah  ramdangmi caah theihthiam awk a har ngai. Kawlram min auhning he aa dan ngai caah, nulepan tampi cu an fale catang kong lung a fiang lomi tampi an um theu tawn.
            USA ram fimcawnnak ah catang an thenning cu hitin asi: tangcheu cu kum 5 in an thawk i high school tang 12 a dih tik ah, siangngakchia pakhat cu kum 17/18 a si lai. High school hi kum-4 kai a hau; tang kua (9^th grade) hi "Freshman" an ti; tang hra (10^th grade) hi "Sophomore"; tang hleikhat (11^th grade) hi "Junior" an ti; tang hleihnih (12^th grade) hi "Senior" an ti. Kan umnak Ohio ramkulh ahcun, mi pakhat hi kum 21 a tlin kum ah tanghra a dih hrimhrim lai ti a si. A dih lo ahcun achung in cun, tanghra awn khawh a si ti lo. 

Ramdang in a rami refugee tibantuk siangngakchia hna cu, ramdang I sianginn a kai bal lo zong ah, kum 18 a tlin lo ahcun kai hrimhrim a hau. Sianginn a kai bal lo zong ah, a kum zoh in "Tang cu zat a si lai" an ti kaiter tawp a si. Kawlram in a rami tam deuh, kum 14 cung a kaimi paoh cu, sianginn kai ballomi asi zong ah, tang kua ah an chiah hna. A dih manh lo dingmi cu, zanlei sianginn ah an kaiter chap hna. Cu zong i a dih lo dingmi cu a leng in GED (General Educational Development) timi an kai. An awn ahcun, "high school diploma" degree an pek hna. College le apinlei sianginn kainak nawl an ngei ve.

Theih  aherhmi pakhat cu, tang hra an awnnak ding caah, an umnak ramkulh cozah nih a herh tiah an timi camipuai hi zapite in tuah dih a si. Tang hra dih ko zong ah, cucu awn lo ahcun tang hra diploma hmuh khawh a si lo. Ohio Ramkulh ahcun, "OGT" (Ohio Graduation Test) tiah an ti i, cucu "high school" awnnak ding caah awn hrimhrim a hau. Hihi a har ngai caah, Ohio ahcun tanghra awn zong a har pah ngai. Ramkulh cheukhat ahcun mah bantuk test a um lo.

Tang hra diploma hmuh dih hnu in, "undergradute degree" hmuhnak ding caah, college asiloah university ah kum hnih kai  a herh. Sianginn luhnak (admission)  caah, "hniksaknak" (test) dang a um rih. College le university tam deuh luhnak ding caah, "TOEFL" hi ramdangmi caah a hau. Ram chungmi caah "SAT" (Scholastic Aptitude Test) a hau. A cheu college le university ahcun "TOEFL" le "SAT" an hau. Acheu ahcun "TOEFL" le tang hra lio i mark tha nawn in awn ahcun, luhnak hmuh khawh an si. Sianginn nih a ngeih. Kanan, holh le biology tbk hna , cawn chap duh ahcun, an mah he aa tlakmi subject cio ah luhnak camipuai awn ta a hau. Cu lawng ah cun college le university peh khawh a si. Mi tam deuh cu, "Associate Degree" hi sianginn man aa dengmi "Community College" ah lak tawn.

"Associate Degree" lak hnu ah, kum li kaimi College asiloah University ah "Bachelors Degree" thial khawh a si. Hika kum li sianginn kaimi pawl hi, tang hra bantukin, "Freshman, Sophomore, Junior le Senio" tiah an ti hna.  College pakhatkhat ah kum hnih asiloah Associate Degree dih ciami hna cu,  kum li sianginn i an i thial tik ah, "a kum thumnak" in an thawk khawh. Ram rum deuh a simi, India, Japan le China tibantuk siangngakchia hna hi, hi program ah hin tambik an kai.  Hi acunglei pawl "Associate Degree le Bachelors Degree" pawl hi,  "Undergraduate" tiah an ti.

Cun US ah hin "Graduate School" ti aum rih. Cu hna cu "College of Engineering, College of Management" tibantuk hna an si. Engineering, arts (weihza), science tibantuk degree phun tampi an pek. Cu an degree pekmi hna cu, "post graduate level"  asimi "Master of Arts (MA), Master of Science" (MS),  Doctor  of Philosophy (Ph.D)" tbk hna an si. Master degree tam deuh cu kum hnih an si; doctorate tam deuh cu kum li kai a hau. Hi bantuk sianginn luhnak ding caah,  GRE (Graduate Record Examinations) timi subject paruk khan a huapmi test pakhat an awn a hau. Baibal sianginn tampi zong ah GRE asilole TOEFL hal a si.

Cun US sianginn kai ning ah hin, "Professional School" timi a um rih. Cu hna lak ah, Ngandamnak (medicine), Phungphai (law), Sii (Pharmacy), Taksangandamnak (Physiotherapy)" tibantuk hna hi "pakhatnak professional degrees" (first professional) tiah ti an si. Hi sianginn I luhb khawhnak ding caah, an mah le zawn cio ah "luhnak camipuai" phun phit a hau. Law caahcun LSAT phit a hau; Ngandamnak lei caah MCAT (medicine) le Sii lei ah PCAT test hna hi phit le awn an hau. Sianginn an dih cangka in an mah le cawnmi dirhmun cio ah, an thiamnak hmannak nawl an ngei colh. Hmailei ahcun, Business Administration (BA) hi, "Doctor of Business Administration" (DBA) tiin tuah I, "pawcawmnak pakhatnak"  chiah ve ding an timh.

Theih awk a herh rihmi pakhat cu, "Sainginn kai kum le caan" (Academic Year) an then ning hi a si. Sianginn kai kum kum khat cu, "semester" in an then: "Fall, Winter, Spring le Summer"  ti in, caan caanli ah an then. Fall Semester cu August –October tiang; Winter Semester cu November-January tiang; Spring Semester cu February-April le Summer Semester cu May-July tiang an si. Sianginn cheukhat cu "semester" pathum lawng an ngei. Mah duh cio a si.

Sianginn tam deuh nih cun, Fall Semester ah siangngakchiathar an luhter hna; a cheu sianginn tlawmte nih cun zei semester paoh ah, an luhter ko hna.  Fall Semester luh hi, sianginn lei in tangka bawmhnak tam bik a um lio caan a si caah, ramdang siangngakchia caah luh caan a rembik a si. Visa hmuh zong ramdang mi caah a rem bik lio caan a si fawn.

Cun US fimcawnnak ah theih a herh rihmi cu, "Credit System" hi a si. "Credit" nih a chim duhmi cu, "semester pakhat chung ah, camipuai zeitluk in dah a awn khawh, sianginn hman tein a kai maw, sianginn nih tuah ding a timi paoh ah aa  tel ve maw, a rian a lim maw, a tuahmi an tha maw?" timi zoh in tuak a si. A cheu sianginn ahcun, "credits" ai ah, "units" le "semester hours" ti an hman  Siangngakchia pakhat nih a cawnmi subject kip ah, asungh lo paoh ahcun, "credits" zeimawzat a hmuh peng. Mark chiat le that cu amah cungah a um.

Bachelors degree hmuhnak caah "credits" 112/120 kar lim a hau. Asullam cu,  kum khat ah "credits" 24/30 tluk lim a hau. Subject pakhat khi zarh khat ah suimilam pathum in kai i, thla thum kuakap kai tik ah, cu subject ah "3 credit hours" ngeih a si. Baibal sianginn zong ah, hi credit hours hi hman deuh an si.

USA fimcawnnak ah theih a herh rihmi pakhat cu, "mark" pekning hi a si. Sianginn pakhat le khat, mah le duhning  cio in mark pek khawh a si. Sianginn tam deuh nih, "number" (40; 50 tbk) in pe lo nin, "A,B,C,D, F…" ti'n an pek. Cun  ( + ,  -) in an then rih. A,B,C,D, F phun hi, sianginn tam deuh nih an hman. Hika ah, A=4; B=3; C=2; D=1; F=0 (sungh) tinak a si. Hihi number in pechun ahcun, A=100-90; B=90-80; C=80-70; D=70-60; F=<60 asi.="" comment-60--="" nbsp="" ti="">

US sianginn system hi pakhat le khat aa dan ngai caah theih viar  awk a har ngai. A dantlangpi tu cu aa lo. Vawleicung ram sangbik pakhat asinain, ramdang a sangmi ram he epchun tik ah, USA fimcawnnak hi a sangbik le a tha bik ah an chia theng lo. Computer, calculator an hman tuk caah, siangngakchia hi an thluak a ngolh ngaingai. Ramdang Japan, India, Tuluk le Russia te hna he zuam tik ah, kanan ahcun US hi an tei ngaingai hna. Cucaah an ram hruaitu upa hna zong nih, siangngakchia "Kanan" (Math) an thiam lo tukmi hi, an i buaibai pi ngai cang. 

"Zeitindah kan fimcawnnak system hi kan remh khawh lai?" ti hi, an i al lengmang. Tlamtling lo ngai in tialmi hi, hi ca te hi US ah sianginn kai a duhmi hna fale le nulepa caah bawmtu asi theu lai timi ruahchannak he!!!

Bethlehem: Chim Dailo Khua

Bethlehem: Chim Dailo Khua

Khuasik caan a hung chuak i, thinghnah an hung tilh ziahmah.Vawlei khuazakip ah Christmas muithlam a vun leng ziahmah cang. Lungthin puan bang an thar than. Hawikawm chungkhar kan hlam ziahmah hna. Semnak laihri tannak khuate zong ngaih a um khun. Hi lio caan ah lungthin ah a chuakkhunmi cu, Jesuh chuahnak Bethlehem khua te hi a si.

                  Chanthar Bethlehem Khua


1890 hrawng Bethlehem khua cinthlaknak hmun

Bethlehem Umnak

          Judah tlangram ah a ummi khua pakhat a si. Jerusalem in a thlanglei meng 5 a hlatnak, rili in pe 2000 a sannak ah a um. A khua hi nichuah-nitlak hawih in a kalmi  tlangcung ah a um. A umnak hmun hi a sang pah ko nain hmun rawn tete le bo hmetete an um caah, cinthlaknak le zuatkhalhnak a rem ngainak hmun a si. Hi khua hi  hlan ahcun, "Ephrath" (Gen. 35: 16, 19) tiah an rak auh.

Bethlehem timi biafang hi, Hebrew holh asi. Asullam cu "changreu inn" tinak asi. Vawlei a tha i eidin tirawl tampi a chuah caah "changreu inn" tiah an tinak a si. Thlarau lei in chim ahcun, hi khua ah hin  "Zungzal nunnak changreu (Jesuh Krih), a chuahnak ding hmunhma caah, Pathian nih tuanpi in a rak timhtuah chung cang tinak a si" (John 6:14). Pathian cu a hlankan in thil a rak timtuah cia lengmangmi Pathian a si.  

Behlehem hrawng hi, olive a tam ngai caah, olive thing in sermi tuktak zuar ding tampi a chuahnak khua a si. Khua pawngkam hi ram a that caah, tuu, meheh le satil zuatnak a rem. Mi tampi zuat khalh in an paw an i cawmnak khua a si.


     Nazareth khuakam tuu tlawnnak hmunhma


       Bethlehem khuakam cinthlaknak


     Kum 1000 a si cangmi Olive thinkung

Nazareth Khua in Bethlehem Ah?

          Bethlehem kong ruah tik ah, Nazareth in Bethlehem ah Mary le Joseph khualtlawnnak kong hi ruah lo awk a tha lo. Nazareth cu Galilee peng ah a um. Hi khua cu, vancungmi Gabriel nih Mary sinah, "Thiang Thlarau in nau na pawi lai" tiah an rak tinak khua a si (Luke 1:26-38).  Bethlehem in a chaklei meng 80 tluk hlatnak hmun niam le rawn deuh ah a ummi khua asi. Cucaah Nazareth in Bethlehem lei kal tik ah, "an kai" (went up) tiah baibal ah an tial tawn (Luke 2:4). Nazareth cu rawn ah a um i, a pawngkam cu tlang le phawng a tam ngaimi a si.


 Chanthar Nazareth khua. Biakinn alangmi khi Church of Nativity asi


Zei thil tha hme an chuak an tinak Nazareth khuakam

Nazareth le Bethlehem hi meng 80 hrawng a hla. Gangaw le Hakha karlaknak in a nai deuh vak. Hihi a cakmi caahcun ni hnih fai lamkal khan asi ko. Asinain nau  ngei deng cangmi Mary caah cun hawi dang bantuk in a kal kho hnga lo. Baibal ah a um lo nain tuanbia bantuk in an chimmi cu, "Mary cu laa aa cit" tiah an ti. Laa cu hi Israel ram ah thilphurtu le citmmi ah an rak hman tawnmi asi. Mary laa aa cit ahcun, an mah chan lio lamsul le thil sining tuak tik ah, nikhat ah meng 15-20 tluk cun an kal kho lai ti asi. Cucaah Mary le Joseph hi Nazareth in Bethlehem tiang ah nili hrawng rauh dawh an si. Hi lio caan hi Augustus nih a tuahmi milurel caan asi caah, midang Bethlehem khua hrin a rak simi hna zong tam nawn khual an rak tlawng ve theu lai i, mirun (caravan) in an rak kal theu lai tiah ruah a si.  
Atanglei map lam kalning hin, Mary le Josepth zong khual an rak tlawng theu lai tiah zumh a si. Hi lam hi, Joran nichuahlei in a kal i, Jerusalem hi pal lo in kal khawh a si. 


Nazareth in Bethlehem tlawnnak lam-I

Nazareth in Bethlehem tiang umkalnak ah zei lam dah an zulh hnga timi hi ruah awk ngai aum. Matthew le Luke nih an zulhmi lam an tial lo. Tuanbia tu ahcun, "Mary aa dinhnak lung" ti hna a um. An zulhmi lam hi fiang tein theih cu a si lo nian, Nazareth in Bethlehem kalnak ding caah hin, Lampi pahnih a ummi lak ah, pakhat cu an zulh hrimhrim a hau.  Culocu kalnak lam dang aum ti lo.

          Lam pakhatnak cu, Nazareth in Samaria ram tan pah in Jerusalem in Bethlehem ah a kalmi lam a si. Micheu nih hi lam an zulh ko lai tiah a ruatmi an um. Zeicatiah lam a ding deuh; hmunhma a rem deuh; nau pawimi caah umkalnak a fawi deuh ngai ding asi. Laa cit bu in kal tik zongah, zaang a dam deuh ngai dingmi a si. Cucaah hi lam hi an  zulh lai tiah a ruatmi an um ve. Hi lam an zulh ahcun, Nazareth-Ginae-Samaria-Sychar in kal; cun Gerizim tlangkam in Jerusalem ah; cun Bethlehem ah kal ding asi. Hihi a caan ahcun Jesuh zong nih a rak zulh ve mi lam a si i, a caan ahcun Jesuh zong an rak cohlan lo caah, arak hrial ve hawi (John 2:13; 22; 3:22; 4:1-42; Luke 9:51-56).


Jesuh chan lio Nazareth-Bethlehem karlak lam hmunkhat
          
         Lam pahnihnak cu, Nazareth in Jordan nichuahlei tiva hrawn in akalmi lam a si. Cu lam zulh ahcun, Nazareth in Scythopolis ah kal; Cun Salim le Aenon (Hi khua ah hin Johan tipil a rak peknak a si); Jordan tiva tan I nichuahlei kal; cu hnu ah Jordan tiva nichuahlei kam I tiva zulh in chaklei le thlanglei hawih in a kalmi lam hrawn i Jeriocho khua ral ummi Bethabara ah a kalmi lam asi. Hi khua ah hin Johan nih Jesuh tipil a rak peknak a si (Mark 1:9). Cun Jordan tiva an tan lai i Jericho lei ah an kal lai; cun Bethlehem ah an va chuak lai. HI lam hi, Judah mi zapi zaran nih an zulhmi lam a si.

                  

  
Nazareth in Bethlehem Lam-II nak

              Lam pahnihnak hi, Mary le Joseph zulhmi lam asi lai tiah an ruah. Zeicatiah Nazareth le Jerusalem karlak hi, a dinnak in kal ahcun, Samaria peng pal pah a hau. Asinain Samaria peng a zulmi lam hi misual, damiah le mifir an rak tam ngai ti asi. Cupin ah Judah miphun nih Samaria hi an rak nautat ngai hna i an ram pal hmanh hi an rak duh setsai lo. 
            Cun Samaria le Judahmi hi an rak i rem tuk lo. Judah mi nih kahpia nan si an ti hna caah an zohchuk hna. Thluninn le riahnak hmanh an rak onh tawn hna lo. Bawmh zong an dak duh hna lo. Hi lam zulh ahcun, Jerusalem zong pal pah a hauh tik ah, Herod a bawinak khua hi, an rak pal ngam tuk lo ti asi. Cucaah mi tam deuh ruahnak ahcun, Mary le Joseph nih Jordan nichuahlei tiva zulh in a kalmi lam (Lam-II nak)  hi an zulh theu lai tiah a ruatmi an tam deuh. Zeicatiah hi lam hi, Samaria a hrialmi asi i, Judah mi tampi nih an zulh tawnmi lam a si.


    Khuasik caan lio Bethlehem pawngkam
           

Atuanbia

          Bethlehem hi baibal ah a langh hmasat cemnak cu Gen 35:16 nak ah a si. Hi khua hi hlan ahcun Ephrath tiah an rak ti. Hi khua ah hin Rachel nih fapa Benjamin a ngeih I naucung in a rak thi. Hi ka ah hin, Rachel cu an vui (Gen 35:16 ff).  Caleb fapa Salma cu "Bethlehem pa" tiah an rak ti (1 Chan 2:51). Solomon a thih hnu Israel ram aa then tik ah, Rehoboam nih ralkap khua ah a rak hman (2 Chan 11:6).

          Bethlehem tuanbia hi duh a nung. Hi khua hmunhma te hi, baibal chungah tuanbia a dawhbikmi, dawtnak sangpi a langhnak tuanbia pakhat, Ruth tuanbia aa thawknak khua a si. Ruth fabua a rak suaknak Boaz lo hi, Bethlehem khua umnak hmun hi a rak si" (Ruth 2: 3, 4). Hi khua hi Jesse khua a si. Siangpahrang David chuahnak khua; David tuu a rak khalhnak le chiti an rak thuhnak hmun a si (1 Sam 16:1-13). Cuticun David khua ti a si thai. B.c 738-698 hrawng ah, a rak tlawnglengmi Prophet Micah nih cun, "Hi khua hi Judah miphun uktu hna hmai ah a hmete na si ko nain, Keimah caah nangmah chung in Israel mikhamhtu Pakhat a chuak lai" tiah ruahchannak khua ah a rak chiah (Micah 5:2).

     Jerusalem in Bethlehem lei kalnak lam

Jesuh Chuahnak Hmun

          Luke nih Jesuh "saram rawleinak kuang chung ah an thlim; zeicatiah khualbuk (Inn) ah hmunhma an ngei lo (2:7)" ati tik ah, ruah ding tampi a um. A cheu ruahnak ahcun, Baibal nih  "inn" (khualbuk) tiah a timi hi Greek ahcun "kataluma" ti a si. Hi inn hi a tu lio chan bantuk man pek in riahmi "hotel" phun a rak si lo. Bethlehem hi lampipuam cungah a ummi asi lo caah, man pekmi hotel phun hi, Jesuh chuahlio chan ah a um lo ti a si. Cucaah Jesuh chuahnak hi, Joseph hrinsor an chungkhar inn pakhatkhat ah a si ko lai tiah a ruatmi an um.  

          Ruahnak pakhat dang cu, kum zabu pahnihnak hrawng I aa thawkmi Krihfa tuanbia hlun ngai ahcun, Jesuh chuahnak (nativity) timi hi Bethlehem khuakam satil riahnak ah an hmanmi "lungkua" ah a si tiah an ti. A.D 165 ah St. Justin nih hitin a rak tial: "Joseph cu khuachung ah tlunnak inn an hmuh  lo caah, Bethlehem khuapawng I satil riahnak lungkua (cavern) ah an rak riak" tiah a tial. Kumzabu a cheu tluk a rauh hnu ah, catial thiam Oregon nih, "Bethlehem khua pawng satil inn he aa lo in sermi satil riahnakkua (grotto) ka hmuh cang ka in ceunak ka hmuh" tiah a rak ti. Cu satil riahnakkua (grotto) timi cu tuukhaal hna; an tuu hna le an riah tawnnak asi (Grotto timi hi lungkua he lo in an sermi satil riahnakkua a si).

Tuu khal sin i, vancungmi langhnak-"Shepherd field"

Bethlehem Khua pawng tukhal hna tuu conghnak hmun

          Cucaah Siangpahrang Constantine nu Helena nih A.D 327 ah Bethlehem khuapawng I Jesuh chuahnak lungkua ah biakinn a rak sak. Cu biakinn chung a laiva I arfi nganpi cung ah hitin ca an tial: "Hika ah Jesuh cu ngaknu thianghliam Mary nih a hrin" tiah. Acung ah miphun kip nih an rak pekmi laksawng sunglawi, sui le ngun in sermi meivannak hna cu an I thlai.  Hi ka hmun dah ti lo cu Jesuh chuahnak tiah ti khawhmi hmunhma dang aum lo. Cu hmun zong cu a dik tiah ti khawh a si lo.     


         The Bethlehem Church of Nativity

             Asinain, hi hmunhma nih hin mi tampi cu thlarau in thawnnak a pek hna. Krihfabu Pa (church father) Jerome hi, hika biakinn ah kum 30 a um i, Latin Baibal dihlak ngacha hi a rak leh. Crusades raal a rak thawh tik ah hi hmun hi an rak i cuhmi pakhat a si. Muslim pawl nih A.D 1236 ah hi biakinn cu an rak hrawh piak hna nain an rak sak than.

          Hi biakinn Jesuh chuahnak hi Mirang nih cun "Nativity" tiah an ti. Hi biakinn nih Bethlehem khua cu min a ngeihter. Nihin ni ah cu hmun cu Jesuh zumtu vialte caah biaknak hmun pakhat a si. Tourist tampi lenmi hmunhma a si. Hi khua cu khua fate biapipa ah rak chiahmi khua hmanh a si lo nain, nihin ni ahcun Palestine miphun caah tangka tampi hmuhnak khua, vawleicung miphun kip tlawnmi khua ah a cang cang.

          Behlehem khuate cu "Judah miphun hna hmai ah khua fate" rak si ko hmanh sehlaw nihin ni ahcun, miphun kip le mi tampi thinlung ah a caam pengmi khua a si. Zeicatiah mi vialte caah "ruahchannak a chuahnak khua a si" caah a si. Hi khua ah hin pei vancungmi hna nih bia sunglawi: " A thiang bik van ah khin Pathian cu sunparnak hmu ko seh; a dawtmi hna umnak vawlei ah hin remnak um ko seh" (Lk. 2:14) tiah an rak chimnnak hmun a si. Cucaah hi khua cu vawlei a hmunh chung "chim dai lo" dingmi khua a si zungzal ko lai!


Bethlehem Khua. Ahnulei tlang khi Judah tlangthluan a si


Bethlehem lei kalnak lam hmun khat