Saturday, April 8, 2017

Vawleipumpi Lumnak le Minung Tuanvo

Nihin ni vawleicung mifim hna le UNO pi nih an buaipi bikmi cu, vawleipumpi lumnak nih a chuahtermi "vawleipum khuacaan thlenmi" hi a si. Vawleipumpi lumnak hi mang bantuk siloin vawleipumpi nih a taktak in an tuar cuahmah cang. Cu vawleipumpi lumnak cu a zor deuhnak ding caah, minung kan tuanvo zeidah a si timi hi mi vialte nih ruah a herh cang.

Vawlei Ser A Si Ka

"Pathian vawlei hi teh zeitik dah a rak ser hnga? Vawlei hi ser a rak si ka ah, zeitin dah a rak um hnga?" timi cu minung nih hngalh khawhmi a si lo. Mifimm nih an tuaknak ah, vawleipumpi hi kum million 4500 tluk a tar cang an ti.

Khuaruahhar a simi pakhat cu, sceintist nih an ruahmi le Genesis i sernak tuanbia hi zeimawzat lawhnak an ngei. Scientists tampi nih, vawlei aa semka ahcun vawleipumpi hi tikhal (ice) nih a rak tuam dih tiah an ti. Vawleicung cu duhsah tein a van lum i, tikhal cu an ti ziahmah. Kum million tam nawn hnu ah, vawleipumpi cu tikhal chung in a rak chuak i, tii nih vawlei hi a rak khuh dih.

Cucu Bible zong nih sernak tuanbia a tialmi he aa lo ngai:-
A hramthawk ah, Pathian nih van le vawlei a ser hna. Vawlei cu muisam zong a ngei lo i, pungsang zong a ngei lo; muihnak nih rilipi (deep) cu a khuh i, Pathian Thlarau cu rilipi cungah aa chawk (Genes 1:1,2; KJV). 
Tikhal vialte an tiit dih i, vawlei pumpi cu Bible chim bantuk in tii nih a rak khuh dih. Cu tii cungah zeihmanh a rak um lo. A rak lawng. Cu a lawngmi ripipi ticung ahcun muihnak in a khat i, Pathian Thlarau lawng a rak i chawk. Kum tam tuk hnu ah, vawleipumpi cung tii hna cu, an van i cheu i tii le tlang a hung chuak. Cucu Bible ah a tial thanmi he aa lo ngaingai:

 "[Tii] a cheu hmun khat ah an i pum i, vawlei an rak lang" (Gen. 1:9).

Cuticun tlang le rili hna cu an van i then.Cu caan thawk in, vawleipumpi hi duhsah tein a lum chin lenmang. Asinain a lum ning hi a rak fum tuk i, hmun tampi cu tikhal nih a tuam thiamthiam. Tu chan mifim hna nih, a liamcia caan kum million tampi lio sining an hei tuak tikah, "Vawleipumpi hi degree 4-7 (C) lumnak ding caah kum 5,000 a rau" an ti.

Asinain vawleipumpi lumning hi a rang chin lengmang i, kum zabu 20 nak chung lawng ah hin, 0.7 degee (C) a kai manh. Cu bantuk vawleipumpi lumnak cu "Global Warming" tiah ti a si. Kan vawleipi zong tikhal chung in a rak chuahtertu cu vawleipumpi lumnak ruangah a si i, nihin ni ah kan vawlei khuacaan tam tuk a thlengtu zong vawleipumpi lumnak thiamthiam a si.

Vawleipumpi Lumnak Nih A Chuahtermi

Vawleipumpi lumnak nih, vawleicung khuacaan thlennak a chuahter. Cu thil nih cun vawleicung thil umtuning a hmanter ti lo. Thil biapi bik a chuahtermi hna cu a tanglei bantuk in an si:

*Vawlei ser ka in a ti ballomi Vawlei a cunglei (North pole) le a tanglei (South pole) zong an tii tluahmah cang.

*Carbondioxide ruangah, "Ozone" zong kaupi a pem fawn cang i, vawleicung ah nika ceu a luh ning a fak chin lengmang i, minung caah harnak tampi a chuahter.

*Kum 1880 in 2012 chungah vawleipumpi hi degree 0.85 a kai. Vawleipumpi lumnak degree 1 a kai tik paohah, eidin chuakmi 5% a zor ti a si. 1981 in 2002 karah vawlei pumpi eidin chuahnak hi kum chiar in 40 megatonnes a zor.

*Rili tii lummi ruang le tikhal a timi ruang ah rili tii a kai chin lengmang i, 1901 in 2010 karah 19 cms a kai. Arctic tikhal hna hi, 1979 in kum 10 chungah square Km 1.07 lengmang a zor.

* Greenhouse gas hi atu bantuk tein an chuah peng ko ahcun 2100 donghnak ahcun vawleipumpi hi degeww 1.5 C a kai lai an ti. Cucu 1850 in 1900 tiang thil cangmi zohchun in chimmi a si. Tikhal an ti chinchin lai. Rili tii a lum chinchin lai i a karh chinchin lai. Cuticun rili tii a kai chinchin lai. 2065 ahcun rili tii hi 24-30 cm a kai lai i, 2100 ahcun 40-63 cm a kai lai. Greenhouse gas hi tampi thumh hmanh ah, khuacaan hi fawi tein aa khirh kho ding a si ti lo.

* 1990 hnu in vawleipumpi Carbon Dioxide chuahmi hi 50% a karh.

*2000 in 2010 tiang chuahmi Carbon Dioxide hi cu hlan, kum 10 chung lengmang i rak chuahmi Carbon Dioxide nak in a tam deuh.

*Minung fimnak, technology, minung ziaza le nunning thlen le remh ahcun seh-riantuannak chan hlan deuh i vawleipumpi lumnak tluk in vawlei khuacaan hi thum khawh cu a si ko hnga.

*National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) nih, 1992 rilipi tii dirhmun in tuak tikah 2030 ahcun rili tii hi zung 6-10 kar a thang kho i, 2100 ahcun zung 31-61 tiang a thang kho tiah an ti.


Image result for kiribati capital
Rili tii thangmi nih a phum deng cangmi Kiribati ram

Man Made Disaster

Vawleipumpi lumnak hi, minung ruangah a chuak deuhmi a si caah, "Man made disaster" (minung tuahmi rawhralnak) tiah scientist nih an ti. Zeicatiah khuacaan rawhnak hi, seh riantuannak a chuahtertu Industrial Revolution (1760-1840) nih a chuah pimi a si.

Vawleicung khua caan tahnak hi 1850 in an thawk i, vawleipumpi khuacaan thlen aa thawk hi 1880 kum in a si tiah mifimmi nih an ti. Khuacaan thlennak hrampi  ruang cu, seh riantuannak nih a chuahpimi, zehzung khu, tlanglawng, motor, vanlawng le zeidang meikhu phunphai ruangah a si. Cu meikhu chungah aa telmi Greenhouse Gas timi cu vawleipumpi lumtertu dah a si.

Greenhouse Gas Timi Cu?

Vawleipumpi lumnak a chuahtertu cu "Greenhouse Gas" ti a si. Cu gas ahcun dah pathum-Carbondioxide (C02), Methane, Nitrous Oxide-an i tel. A a tambik cu Carbon Dioxide (76%) a si. Carbon Dioxide hi thingram khanghmi in 11% a chuak; lungmeihawl le meiti hmanmi khu kip, sehzung, mortor, vanlawng, tlanglawng, tilawng khu hna in 65% a chuak. Hi lakah lungmeihol le meiti (yinan) hi a zual bik a si. Atanglei hmanthlak hi, Greenhouse gas umtuning a si.

Global GHG emissions by gas: 65% is from carbon dioxide fossil fuel use and industrial processes. 11% is from carbon dioxide deforestation, decay of biomass, etc. 16% is from methane. 6% is from nitrous oxide and 2% is from fluorinated gases.
Greenhouse Gas timi umtuning

Vawleipumpi lumnak nih khuacaan rawhnak le ningcanglo kalnak a chuahpi caah, a tanglei rawhralnak hi hmun kip ah a chuak chin lengmang lai ti a si:
Ni a lin chin lengmang lai; a cheu hmun ah khua a hrem lai i ram meikangh a zual lai; a cheu hmun ah a caan lo ah ruah a tam lai i tilian a chuak lai. Thlichia-Hurricane, Tornedo, Cyclone, Tropical Storm le Typhoon- a tam chin lengmang lai i vawleicung hmun zakip ah rawhralnak a chuak lai. Tlangcung tii tampi a reu lai. A zualbikmi cu tikhal an tiit dih lai caah rilipi tii a thang lai i, rikilam khua tampi le Pacific Rili, India Rili le Atlantic Rili cung ummi tikulh tampi cu tii nih a phum hna lai.
Greenhouse gas chuahmi a tam chin lengmang bantuk in, vawleipumpi lumnak zong a kai ning a rang chin lengmang. Hlan lio ah vawleipumpi lumnak degree 5 kainak ding caah kum 5,000 a rau. Asinain a lumning a ran chin lengmang caah, a ra laimi kum zabu chung ahcun a lumning hi a let 20 in a rang lai an ti. Vawlei tuanbia zoh tikah 2016 hi a linh bik kum a si an ti.

Harnak Tong Hmasat Dimgmi Ram

Hi tining tein vawleipumpi lumnak hi a kai ahcun 2100 a donghnak ahcun Persian Rilikuai Ram pawl le Nichuah Laifang ram cheukhat cu, aircon tanglo ahcun nun a har cang lai ti a si. Abikin Dubai, Abu Dabi, Doha tibantuk khua hna hi nun an har khun lai ti a si. Nihin ni ah, Kuwait, Lybia, Dubai le Iraq ram khua cheukhat cu, thal ah degree 121 leng hna an kai. Hmailei ahcun Middle East ram pawl hi chuahtak zong hau te sehlaw theih lo an si.

Kawlram, India, Pakistan, Bangladesh le Asia Nichuahthlanglei ram hna zong an lin ngaingai lai ti a si. USA ram Texas le Arizona te hna zong minung nunnak ah a har ngaingai te ding an si ve. Nevada Ramkulh i Death Valley hna cu a linh tuk ah degree 136 (F) hna a rak phan bal.

Image result for dried lake in china
Tuluk ram Poyang Lake a car i nga a thimi
Image result for dried lake
Chicago khuakam Michigan Lake hitin a car bal

Vawleipumpi lumnak ruang ah, vanruah a tlawm chin lengmang i, tivate cu chim lo tivapi zong a carmi an tampi cang. Tlangcung tibual lianlian zong tam tuk an car cang. Tibual cheukhat cu tii an hnawm i an al tuk caah, nga zong an thi viar hna i, a chung ah thilnung an um kho ti lo ti a si. Aral Sea timi tlang tibual nganpi cu nihin ni ah a reu viar cang i, pawngkam ram ah khuacaan rawhnak tampi a chuahter. USA zong ah tibual le tidil a carmi an tam ngai cang.

Atu bantuk in vawlei a linh deuh paoh ah tikhal an ti deuhdeuh. Cu tikhal hang cu rilipi tii ah an luan caah rilipi tii a kai deuh. Cun a lum tikah rilipi tii kha a karh i kai chinchin fawn. Rilipi tii a thangmi nih, rili kam khua 533 hi harnak a pek ngai cang hna.

Hurricane Katrina, US
Minung 1,800 rengli thihtertu Hurricane Katrina (2005)

Mifimmi tuaknak ah, 2100 ahcun ram kip rili kam khuapi lianlian (16) cu rili tilet nih a hrawh hna lai ti a si. Minung tambik harnak a tong dingmi khua hna cu: Culcutta, Mumbai, Dhaka, Guangzhou, Shanghai, Tianjin, Ningbo, Bangkok, Tokyo, Ho-chi-mint, Haiphong, Amsterdam, Alexandria, New York le Newak, New Orleans le Miami an si. Hi vialte khua lak ah hin, Calcutta ummi minung million 14 hi harnak a tongmi a tambik an si te lai ti a si. 

Florida ummi Miami zong hi, U.S ah a nuamh biknak khua, inn man a sannak bik, hotel tambik umnak, tourist tam bik kalnak le mirum nih innlo tampi an i ngeihnak a si. Rilipi tii a thangmi nih, Florida ah billion tam tuk sunghnak a chuahpi te lai tiah tuak a si. Abik in Fort Lauderdale le Miami Beach area hi fak bik in an tuar lai ti a si. Nihin ni hmanh ah, hi hmun hi tii nih a khuh i rawhralnak an tong chin lengmang cang. 

Pre. Donald Trump zong hi Miami in chaklei meng 75 hlatnak Palm Beach ah Mar-a-Lago timi inn tha taktak a ngei. Amah nih cun "vawleicung khuacaan thlennak timi hi lih phuahcawpmi (hoax) a si" tiah a ti ko nain, a inn ngeihmi area pawng hrawnghrang zong rili tilet a sangmi nih a khuh ve tawn ko. A caan a phak cun Atlantic Rili tilet in a luat hlei lai lo. Ni khatkhat cu a hrawh ve te khawh ko.

Pacific Rili, India Rili le Atlanti Rili tikulh ram fa tete hna nih, vawleipumpi lumnak ruangah a chuakmi khuacaan thlennak le rili tilet thomi nih, nifatin te harnak a pek cuahmah lio le UNO pi hmanh nih biatak tuk in an ruah lio caan ah, vawleicung hruaitu ah ruahmi U.S Pre. Donald Trump hna nih "vawleicung khuacaan thlennak timi hi lih tawnmi (hoax) a si an timi cu" a pawi taktakmi thil a si. Vawlei pumpi hruaitu ruahmi nih, techin fapar chan kan vawleicung kong zong ruat lo in le UNO hnatlaknak zong tel lo duh lo in an um tikah, a pawi taktak. Hi bantuk in mah ram ca thatnak lawng an tuak ahcun, caan sau ahcun USA zong an him hlei te lai lo. An tuar ve thiamthiam ko lai.


Image result for fort lauderdale
A him te lai lo tiah an timi "Fort Lauderdale"
Related image
Miami, Florida rikikam inn hna (Rf. pier.5ive.com)

Tuchun ni ah Caribean Rili ummi tikulh ram fatete 21 hrawng hi, rili tilet nih an ram rili kam hi tam tuk a hrawh cang. South America zong hi vawleipumpi lumnak cu an tuar ngai. An ram ah vanruah a tlawm chin lengmang caah, tlangcung tii a zor i khua tam ngai an chuahtak. Africa le Asia ram abik in India, Tuluk, Kawlram tibantuk a linhnak ram ah, ti harnak an tuar chin cang lai ti a si. 

Nihin ni ah, rili tii paohpaoh an kai dih cang. Pacific Rilipi tii cu kum khat ah 1.2cm in a thang i, rili tikulh ram fatete 40 fai cu, thinphan dai lo in an um cang. Maldives tikulh 14 cu Indian Rilipi nih a phum cang. Solomon Islands, Kiribati le Tuvalu tikulh ram fatete cu rili tilet ruangah harnak an tong tuk cang hna i, hi hnu kum 40-60 ah rilipi tii nih a phum khawh hna ti a si. Cucaah zamnak ding vawlei hi ramdang ah cawk ding an i zuam peng. Ramchung mipi hi lungrawknak le ngaihchiatnakin khua an sa cang hna.

Related image
Paficic Rili tii nih a phum hmasat bikm-Kiribati Ram

Related image
Rili tii thangmi nih a khuh cuahmahmi Kiribati tikulh ram



Hi ram pawl zong hi, UNO nih "vawlei khuacaan dohnak kong" zongah an tang taktakmi ram an si. Hi ram fatete cu chunzan in an khuaruah lawng a har ko cang. Rawl ei tidin le ih hmanh kan ngamh ti lo ti a si. Cucaah Pre. Donald Trump nih "vawleipumpi lumnak hi tawnmi lih (hoax) a si" tiah a timi cungah ah, an ngaih a chia ngaingai.

Pope zong nih "U.S President nih a dirhmun zoh than ding in nawlnak ca tiang an kuat bantuk in tikulh ram fatete zong nih an kuat ve." Zeicatiah UNO nih vawleipumpi lumnak dohnak caah hin, kum khat ah billion tampi a chuah i, cu ahcun USA zong tambik tangka chuahtu a si ve caah a si. Cupin ah Greenhouse gas tambik a chuahtu ram pakhat a si caah a si. 

Nihin ni ahcun Kawlram i Irrawady Delta ummi Laputta khua hrawng hmanh khi Andaman Sea rili tilet thomi nih a khuh chin lengmang cang hna. Rili kam khua hna hi Cyclone fakmi an tong chin lengmang. Cinthlaknak le rilikam thingram zong a rawk tuk cang ti a si. Kawlram ah tii a har chin lengmang i, tlangcung ram a simi Lai Tlang, Kachin, Shan le Kaya ram tibantuk hna zong a rauh hlan ah tii a har chin lengmang cang lai ti a si.

Image result for Yangon lake dried up
Nilin ruangah hitin Kawlram ah tibual a car
Minung Tuanvo

Greenhouse gas cu minung nih kan sermi le hmanmi thilri in tam bik a chuah caah, a chuahtu zong minung kan si i, a zorter khotu zong minung kan si. Greenhouse gas tambik a ratnak hrampi (source) cu:-meiti, lungmeihol, thingram kangmi le thli-kihternak hang te hna an si. Motor aircon hmanh nih greenhouse gas a chuahter.

Minung kan karh deuh i, greenhouse gas a karh deuh ve. A lin deuh i aircon kan hman deuh i, greenhouse gas a karh deuh. Cucaah, greenhouse gas thumh ding hi a har taktak. Cu teinak ding caahcun, UNO hruainak in ramkip zuam a herh. Cu lawng ahcun khuacaan hi remh khawh ding a si.

Cucaah UNO hruainak in tuahmi Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) nih greenhouse gas thumh ding hi saduh an that i, Paris Agreement (Paris Hnatlaknak) cachoh an tuah. Ram 195 an i tel. November 30-December 12, 2015 tiang meeting an tuah i, ram tampi nih greenhouse gas thumh ding in min an thut. An mah le ram cio ah cozah nih policy ser i riantuan an i tim hna. Cucu minung dihlak kan tuanvo a si tiah UNO nih an ruah.

Image result for paris agreement 2015
Paris Agreement Lio UNO Hruaitu hna

IPCC riantuannak hi, 1992 United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) timi theipar a si. Cu zong cu 1997 Kyoto Protocol timi theipar an si than. Paris Agreement hlan i UNO hruainak pahnih zong hi "vawleipumpi lumnak zeitindah kan thumh khawh lai?" timi kong an si.

Paris Agreement hnatlaknak a tuahmi vialte hi a hringhrim lo in dantat awk an tha lo. A ruang cu Greenhouse gas tambik a chuahtu ram 55 hna nih greenhouse gas i 55% renglo hi an chuah caah a si. Cu ram 55 ram lak ahcun, Tuluk le USA hi tambik chuahtu an si. Hi ram hnih hi sipuazi ah a cak cem veve an si i, Paris Agreement hi an zul duh lo men lai tiah ramdang an lung a hring. An zum hna lo.

Cucaah Tuluk le USA (Obama chan) nih 2016 ah Hnatlaknak (Agreement) an tuah i, greenhouse gas thumh ve ding in, vawleipumpi theih in an rak thanh. Obama cozah zong aa zuam ve i, lungmeihol sehzung le tii/thli thianternak upadi an chuah i, Carbon Dioxide a chuahtu sehzung vialte ah remhter hna.

Pre. Trump nih cun "Global cliamate change hi lih tawnmi (hoax) a si" tiah a ti i, "Lungmeihol sehzung vialte zong kan nunter than lai, rian tampi kan ser than lai" tiah a ti. U.S nih Greenhouse gas thumh ding aa timh lo caah, Tuluk ram zong nih aa tim lai timi ruahchannak a um ti lo. Cucaah Paris Agreement minthumi hna zong nih an biakam an zul kho te hnga dek maw? An zulh ve lo ahcun, greenhouse gas cu a tum lai timi ruahchannak a um ti lo.

Greenhouse Gas chuahtu vialte zoh tik ah, Tuluk nih 28% a chuah; USA nih 16% a chuah. Hi ram (2) lawng nih hin 44% an chuahter. EU (ram 28) nih 10% lawng an chuahter. EU ram 28 nak in a let (4) renglo hi, Tuluk le USA nih an chuah caah, hi ram pahnih hi vawleicung thli a hnomhtertu bik ram an si hna.

Image result for Factory smoke in china
Tuluk ram thli hnawmtam

Vawleicung ram dihlak epchun tikah, Tuluk le U.S. ram hnih chuahmi greenhouse gas hi a dang ram 193 chuahmi he aa zat ngacha. Zei ruang dah a si? Tuluk le U.S cu sipuazi in vawleicung uktu an si caah a si. Hi ram pahnih hi, an luan tuk. An hak-a-kau tukmi ram an si. Hlan lio ah USA hi greenhouse gas tambik a chuahtu a rak si i, an ram cozah (EPA) nih biatak tein an van thumh caah, pahnihnak ah an tlakmi a si.

Pie chart that shows country share of greenhouse gas emissions. 28% comes from China; 16& from the United States; 10% from the EU-28; 6% from India; 6% from the Russian Federation; 4% from Japan; and 30% percent from other countries.

Pre. Trump ni "climate change" timi biafang hi, White House website hmanh in an hloh cang. "Cu thil nih an thinlung zei dah a si?" timi cu a langhter ko. Pre. Bush chan lio zongah "vawleipumpi lumnak hi a dik lo" tiah an rak ti ve thiamthiam. Sipuazi a tum lai ti an phan caah a si. Nihin ni ah, Tuluk, U.S.A, India, Russia le Japan nih tam taktak an thumh lo ahcun, vawleipumpi cu a lum chin lengmang ko lai. Cucu vawleicung mi vialte nih ruahcia a hau.

Nihin ni ah ram sifak tete abikin rili cung tikulh ram fatete hi, ram rummi hna ruangah an tuar khun. An nih cu an ram a niam pinah, an si a fak i an i rungveng kho ti lo. Kum a raoh hlan ah, tikulh ram fatete cu an lo cang lai i, cu ram minung hna cu "Vawleipumpi lumnak nih a chuahpimi a hmasat bik ralzammi an si lai" tiah mifim mi nih an ti.

Biadonghnak

Nihin ni ah vawleicung ah minung 7 billion kan um. Minung kan karh bantukin, motor, vanlawng, tilawng, sehzung a karh ve i, greenhouse gas chuahmi a tam deuhdeuh. Thli a hnawm deuhdeuh i, khuacaan aa rawk deuhdeuh pinah zawtnak a tam deuhdeuh i minung nunnak zong a tawi deuh ti a si. Cu thli hnawm thiantertu cu thingkung le ramkung lawng an si. Minung kan karh deuhdeuh i, thingram a tlawm deuhdeuh ve hawi.

Cucaah vawlei hi a lum chin lengmang lai i, nikhat caan khat ahcun minung, saram le thingram nun khawhlonak ding tiang in a lin kho ko tiah mifimmi hna nih an ruah. Cucaah kan vawleipumpi hi kum tampi a that i, minung kum tampi kan nun khawhnak ding caah, minung kan tuanvo nganbik cu "Greenhouse gas" thumh le thingram cin a si ko tiah scientist nih an ti.

Pathian nih minung hi vawlei i a kan chiah tikah, hi vawleicung zohkhenh ding le Amah Pathian caah chawkengtu tha si ding zong hi tuanvo a kan pek chih. Minung nih kan vawlei hi kan zohkhenh lo le dawt lo ahcun, hi vawlei hi kan mah lila nih hrawh te dingmi a si ko. Cucaah Pathian zummi paohpaoh nih cun Pathian pekmi vawlei zohkhenh ding le kilven ding kan ruanvo a si  ve!

----------------------------------------------------------------------------

Sunday, April 2, 2017

Minung Nih Kan Hngal Kho Taktak Hnga Maw?

Tu chun, Apirl zarh khatnak Zarhpini cu cu ECBC kum 8th kan tlinnak birthday a si i, sunglawi taktak in biakinn ah caan kan hmang hna. Kan mah chungkhar zong kan fapa le (4) kan pumhpi hna. Inn kan phak tlawmpal ah ECBYF zan pumhnak ah kan i pum hna.

Inn ngeitu nih "cia-zan" thaw taktak a kan dangh i, 9:20 PM ah inn lei ah kan van tin. Kan fale cu Spring Break a dih zaan a si i, thaizing cu sianginn kai ding a si cang. Thaizing caah ready tein um ding ah kan timh lio hna ah, tang (2) a kai lio mi ka fapa, Elisha Velngeih Lian cu a van tap thluahmah. A mitthli kurkur in a tla.A upa pakhat nih a rak hnemh len ko.

Ka va kal zawkzawk i,

"Zei dah a cang hnga?" tiah ka van hal hna. Ka kuh i "Ka fa zei ca dah na tah? Zeidah a cang? A ho nih dah an ti?" tiah ka van hal.

Cucun a ngaihchiatnak le tahnak kong cu a van chim thluahmah. Bia cu dong lo in a ka hal. Cu a ka halmi bia nih pastor rian tuanmi ka sinak in le bible sianginn ah kum (10) ka kaimi ka hngalhmi le cawnmi vialte zeihmanh an si tuk lo  kha tampi ka ruahter.

Ngakchia nih theih an duhmi cu "Paul nih cu tin a ti? John nih cu tin a ti? Luke nih cu tin a ti? Hebrew nih cu tin a ti? Biathlam nih cu tin a ti?" timi pawl kha a si lo. Kan mah ka tein a phi theih an duh.

Ka fapa biahalmi nih "Ka cawnmi khawi dah a si ne? Kum 10 bible sianginn ka kaimi khawidah an si dih ne?" timi a ka ruahter ngaingai.

A ka halmi pakhat cu "Ka pa, vawlei caan a dong lai timi hi a taktak maw a si ko? A dongh ahcun kan thi dih ko lai cu te?" ti a si. Bible chirhchan lo tein leh ding cu a har taktak.

A ka thawh than i, "Ka pa, zei ca dah ngakchia tete hi an thih tawn?" tiah a ka hal than. A question cu a fawi nain a phi leh ding cu a fawi lo.

Cun "Ka pa na thi lai ti ka phang. Na thih ahcun a dang in pei kan um lai cu. Na sin ah zungzal um ka duh?" tiah a ti.

Ka thawh i, "Ka fa, saupi ka nung ko lai. Kum tampi ka nung ko lai. Na caah saupi ka nung lai; rian kan tuan lai i kan cawm ko lai" tiah ka leh.

A upa nih "Ka pa cu a no tuk rih. Kum 51 lawng a si. A thi rih lai lo. Hi hnu kum tampi a nung ko lai" tiah a van ti ve.

Elisha nih, "Asiahcun, ka pa kum zeizat tiang dah na nun lai?" a ka ti.

"Kum 90; kum 100 tiang ka nung lai" tiah ka leh.

A ka thawh i, "Asi ahcun kum 90 le kum 100 tiang na nun i, na thih tik ah, vancung khua ah tarpi maw na si peng ko lai?" tiah a ka hal.

Ka thei lo ti le ka duh fawn lo. "Bible nih cu tin a ti" timi leh le a nih caah sullam a ngei fawn lo.

 "Asi lo ka fa, kan no te ko lai" tiah ka leh i, "Zeitindah cu tluk tarpi cu kum no te ah na chuah than khawh lai?" tiah a ka ti than. Leh ding a fawi lo taktak.

"Thlarau pum in hei kan um lai cu" van ti le "Thlarau cu zeidah a si?" a van ti dingmi a fiang ngai cang. Bible ning in leh dah ti ko lo cun, minung nih hngalh khawh ding a si ti lo. Fianter khawh ding a fawi lo.

A chap than i, a tah bu in a ka halmi cu, "Pa pa, a si ahcun kan nau hniang le Isabella le Gabriel te hi ngakchia te an si. Thi hna sehlaw, hi hna hi ngakchia te in maw an um peng ko lai?" a ti rih. Cu zong cu a fawi lo taktak.

Kan church ah ngakchia a thimi pakhat kha a lung ah duak a chuak i, "Zeicaddah ngakchia tete hi an thih ve lengmang?" tiah a ka hal. Cu zong cu zeitik hmanh ah leh khawh dingmi biahalnak an si ti lo.

"Zeitindah na ruah ve?" tiah hal chin dah ti lo cu chim awk ka thei ti lo.

Ka fapa biaruahmi hi, a fawite mi an lo nain, tuak setmat...tuak setmat ahcun, minung nih hngalh khawh dingmi an si taktak hnga dek maw? Kan thih hlan ahcun kan hngal kho taktak hnga dek maw? timi ka ruat.

Kum 10 Bible sianginn ka kaimi le ca tampi ka relmi cu, ka fapate tang (2) biahalmi lehnak hmanh a rak za lo.

Greek ruaktuaktu mifim pa Socrates nih a chimmi cu, "Ka hngalhmi thil pakhat te lawng a um. Cucu kei cu zeihmanh ka hngal rih lo timi hi a si ko" tiah a rak timi hi, ka fapa tang (2) he bia kan i ruah hnu in, biatak tein ka fiang.

Hi biahalnak pawl hi ruat ve hmanh.

-Minung a tarmi pakhat khi a thih tikah a thlarau khi tar maw a si ve lai?

-Ngakchia khi a thih tikah a thlarau khi ngakchia maw a si peng lai?

-Bible cherhchan lo in, "minung ngakchia siseh, tar siseh a thih tikah a thlarau a          no le can khi a no nih dah a theih khawh taktak?

-Zeicadah ngakchia sualnak ngeilomi khi an thih tawn?

-Vawlei donghnak hi a um taktak lai maw?

Hi biahalnak hna hi atu kan nun lio ah kan hngal kho taktak hna maw? Asiloah kan chim tawnmi hi kan zumhnak ceu dah a si? Asiloah Bible nih heih a ti cu ti lawng khi dah kan i tlaih i a hngal bantuk te in kan chim khi a si hnga?







Saturday, April 1, 2017

Niagara Falls Tisor Minthang

American Observation Tower in thlakmi

Niagara Falls timi tisor dawh taktak cu, USA le Canada ramri ah a um. Tisor pahnih an um i, tisor lian deuhmi Horseshoe Falls cu Canada ram lei kap ah a um. A dang cu American Falls ti a si i USA ram chungah a um.  Cu tisor pahnih cu a buaktlak in Niagara Falls tiah minsak an si.

Horseshoe Falls hi pe 186 a sang i pe 2,100 a kau. American Falls hi pe 193 a sang i pe 1,100 a kau. Horseshoe Fall cu Niagara River a lian deuhmi zawn ah a um. Niagra River a laiva in Canada-US ramri a si caah, Horseshoe Falls tlawmte lawng hi, USA ram lei ah a um. American Falls cu Niagara River aa thenmi tiva teng nih a chuahpimi a si i, American ram chungah a zapi tein a ummi a si.

Niagara Falls hi Lake Erie tibual in ti a liam i, cu a liammi ti cu Niagara River ti an si. Tiva lianpi a si. Cu tiva cu Baffalo khua kam ah Grand Island timi tikulh dawh taktak nih a then. Cun tiva cu Grand Island nitlak lei deuh an i fon than.

Nitlaklei tlawmpal an luan hnu ah, Goat Island timi tikulh a um than i, Niagara River cu pahnih ah an i then than. Goat Island thlang te ah Three Sisters Islands timi a um than i, Goat Island he hlei in aa peh. Goat Island in a thlanglei ah a luangmi tiva cu a lian deuh. Cucu Canada-US ramri ah a cang i, cu ka ahcun Horseshoe Falls a um. Goat Island in a chaklei ah a ummi tiva cu, a hme deuh i tii zong a tlawm deuh. Cu tiva zong cu a kau ngai i, tikulh pakhat Green Island timi a um than. Cu ka ahcun American Falls a um.

Three Sisters Islands-Goat Island-Green Island hna hi, hlei in an i peh dih i, a karlak vialte hi park nuam taktak an si. Thingkung ramkung a tha i, chawhvah a nuam. Vaa a phunphun an um. Hi hmun chawhvah cu a nuamh lawng si lo in, Niagara Falls tisor thawng a than caah le hro a kual tuk caah tih zong a nung pah i, thinlung phundang ngai a si.

Niagara Falls hi mithla kawk bar a si. A san zong a sang. Tii zong a tam. A tii zong a rit. Ti tam lio ah cun minute pakhat ah tii ton 500,000 an tla. Niagara Falls a va tlaknak kuarpi cu, tiva thuk taktak a si. A lianh zong a lian. Cu tiva cu Lake Ontario ah a va fon. Cu tibual cun St. Lawrence River ah a va chuah i, cun Atlantic Rili ah a va luang.

Niagara Falls kam ah pe 282 in 500 kar sangmi khuacuanhnak tower 4 an um. Canda lei kap ah chaklei cem in Oneida Tower, Skylon Tower le Seagram Tower an si. USA lei kap ah American Observation Tower (AOT) a um i, cucu tilawng cit kan duh caan ah kan tumnak le kainak a si.

Canada le USA cu Rainbow Bridge timi nih a peh. Cucu Canada le USA an i hlatnak a si i, hlei sang le dawh taktak a si. Tisor kam hi, zaan ahcun a rawng a phunphun in an ceuter i aa dawh tuk hringhran. USA leikap tilawng cu The Maid of the Mist tiah min an sak i, cu tilawng cun Horseshoe Falls a tang dengmang tiang kan va cit. Tisor tang hrawng phak ahcun kan ciar viar. Hman zong thlak khawh a si lo. Ruah fak taktak a surmi nakin a tisor nih a kan pehmi a fak deuh.

Niagara Falls hi USA ram i khuaruahhar bik hmunhma pakhat ah aa tel ve mi a si. Khuaruahhar ngai a simi cu American Falls hi kum khat ah lehmah 4-7 kar hnu ah a pil chin lengmang ti a si. 1931 ah American Falls sin lung ton 80,000 tluk a rak min bal cang i, cu nih cun tisor pungsan a thlen ti a si. Kum tam nawn hnu ah Horseshoe Falls a cunglei par in lungtum ton 30,000 tluk a kak i a tla. 1934 ton 200 tluk a ritmi lungtum Table Rock in a kuai than. 1954 ah American Falls le Prospect Point timi khuacuanhnak in, lungpang in lung ton 185,000 tluk a min than i, Niagara River ah an rak tla.

Hi bantuk in tisor chung lung hna kha an minh than lengmang lo nak ding caah, engineering an i zuam. Asinain July 7, 1956 meng cheu tluk sau in lung kha a dotdot in an min i, Niagara River cung i a ummi electric thazaang laknak zong cheu thum cheu hnih cu a rak hrawh ti a si. Riantuantu pakhat zong a rak thi. Million tampi sunghnak a rak chuak. 1965 ah U.S. Army engineers nih tikhamnak an ser i, American Falls hi tii an rak carter i, a chung lung hna an i rawh lo nak ding caah zeitin dah kan tuah lai tiah hlathlainak zong an rak ngei.

Niagara Falls hi geologist zong nih an zoh duh ngaingaimi le hlathlai ngaimi le a kong ca tampi an tialmi a si. Hi Niagara Falls hi hi ka area ah tikhal hna a hnu bik an rak tiit lio caan ah aa sermi a si an ti. Tiikhal nih hin vawlei hi a rak khorh khawh tuk i cuticun tikhaal a tiit tik ah luannak ding lam a kawl i, cuticun vawlei kha thuk pi tiang a khorh i, cun tisor a va sernak a si. Mifim pawl tuaknak ah, Niagara Falls aa sernak hi kum 20,000 nak leng a kai lo ti a si.

Hakha i sianginn kai kai lio ah, "Tuhtah-suai-sung makazine" ka rak rel. Cu makazine ahcun "Niagara Falls ah unau hna vokkuanglawng in an tlaknak, a upa a thihnak le ngakchia pa a nunak kong le zeitin dah cu ngakchia te cu a nun khawh timi scientist nih an fianter ning a si?" timi kong ka rak rel.

Cu capar ahcun, Niagara Falls tih a nunnak le thil khuaruahhar kong tam ngaite an tial. Cu ca ka rel thawk in, Niagara Falls cu hmuh ka duh tuk hringhran. Hi tisor hi zeitik dah ka hmuh khawh ve te lai tiah saduh ka that lengmang.

1997 ah USA ka phan. Ka hawi le cheukhat nih "Niagara Falls kan hmuh cang" an ti ah hin ka rak hngar ngai hna. Pathian remruat ah, 2014 ah Niagara Falls pawng ummi Baffalo Khua i, Lai Baptist Church mino gospel team in kan tlawng hna. Niagara Falls kan va zoh. Cucu a voikhatnak bik ka hmuh a si. Cu lio ahcun camera thathi ka ngeih lo caah hman zong thathi in ka thla kho lo.

2015 CBCUSA MC Retreat cu Washington DC ah kan tuah. Cu meeting ahcun, 2016 MC Retreat cu Lai Baptist Church, Baffalo ah tuah ding in bia kan rak khiah. Cuticun kei zong ka kal kho ve. Ni nikhat cu Niagara Falls zohnak in caan kan pek. Cucu Niagara Falls fiang tein ka hmuh khawh a si i, hman zong tampi ka thlak khawh a si.

A tanglei ah MC Retreat lio i, hmanthlak pawl ka van tar hna. Free te in copy khawh a si.
TABC hawikawm pawl he holtel chungah

Lake Erie in a rak luangmi Niagara River 

Lake Erie in a rak luangmi Niagara River 

Niagara Falls park chung citmi bus pawl

Niagara River tii park pawng luangmi


Goat Island park

Goat Island Park ah a ummi varang hna

Horseshoe Falls ah a va tlami Niagara River 

Niagara River ti kha Horseshoe Falls a tlak lai a si

Niagara Tiva tii kha a va niam ziahmah cang

Niagara Falls aa semnak vivateng pakhat a si


Niagara River tisor Horseshoe Falls ah a tlak lai te

Horseshoe Falls a par a si

Horseshoe Falls kam te ah

Horseshoe Falls cungah a cuangmi 'chuncha' dawh

Horseshoe Falls kam ah Rev. Zam Mang he

Horseshoe Falls aa thawnak a parpazik

Horseshoe Falls kam

Horseshoe Falls tikhu hi khuadawm bantuk in a si

Horseshoe Falls

Horseshoe Falls hi ruah bantuk in a sur i chuncha a um

Horseshoe Falls, Canada lei kap

Horseshoe Falls in Canada lei kap thlakmi

Horseshoe Falls in a chuakmi tikhu

Tosor cungah a langmi chuncha

Horseshoe Falls cung in Canada lei thlakmi

Hawikawm dang hna he Horseshoe Falls kam ah

CBCUSA GS he

Horseshoe Falls in a chaklei kam deuh a si

Zunput area i parking pakhat

Goat Island zunput umnak inn

Zunput hmai ah

American Falls a chuahtertu Niagara Falls tiva teng pakhat


American Falls a semnak tiva

Gaot Island le Green Island pehtu hlei American Falls cung

American Falls ah a va tlami tiva tii cung hlei 

American Falls aa semnak tiva

American Falls aa semnak tiva

American Falls ah a va cangmi tiva a si

American Falls pakhat

Ahnu lei inn sangsang khi Canada ram a si

The Maid of the Mist

American lei khuacuanhnak in thlakmi

Hisor pawng ah lungkua a um i a lutmi an si

Tisor pawng ummi lungkua lutmi an si

American Falls a rak minmi lung pawl an si

Canada ram lei hei thlakmi a si

Canada Tilawng a si

Candada lei cu innlo a tha ngaingai


American Falls 

American Falls

Lungkua lutmi pawl 

Saya Sangte he

American Falls kam ah "catialtu" 

American Falls a par a si. A cung tein hman ka thlak

American Falls ah a va cangmi tiva 

American Falls a luannak tiva hlei cungah

American Falls ah aa cangmi tiva

Park chung i advertisement pawl an si

Park chung aa chawkmi bus 

Canada ram lei kalnak phak lai park

Tilawng citnak ticket an zuarnak 

Ticket cawk kan timh lio

Ticket cawk kan timh lio

Tilawng citnak ticket man pawl 

American Falls

American Falls

Canada lei thlakmi a si

American Observation Tower cung lam

Rainbow Bridge

The Maid of the Mist tilawng

Rainbow Bridge

Tilawng cit ding in kan hngah lio

Canada lei hotel lianmi a si

American tilawng a si

Tilawng cungin thlakmi Rainbow Bridge

American Falls

Tilawng in ka thlakmi American Falls 

American Falls naih tein thlakmi

American Falls naih tein thlakmi

American Falls kam cu ruah bantuk in a sur

Ruah bantuk in a surmi tisor tii a petmi hna

American Observation Towe 

American Falls

American Falls

American Falls hi lung a rak min pah lengmang

American Falls kam lungkua umnak



American Falls

American Falls

Lung min mi ni tisor a niamter deuh

American Falls



Horseshoe Falls

Atanglei vailte hi Horseshoe Falls hmantlak an si. Tisor tii a petmi hi ruah bantuk in a sur caah hmanthlak an fiang tuk lo. Kan kalni hi khua zong a dawm pah tawn caah, a caan ahcun hmanthlak an fiang tawn lo. 

Horseshoe Falls





Horseshoe Falls phak lai cu tih a nung tuk



Horseshoe Falls phak lai te

Horseshoe Falls phak lai cu a fiang kho ti lo

Horseshoe Falls a naihnak bik in ka thlakmi a si

A tanglei hmanthlak hna hi Horseshoe Falls in kan kirlei ah kan cin bu in thlakmi an si. Tii nih a kan peh tuk caah camera a fiang lo ngai tawn.



Horseshoe Falls in kan kir lei ah


Lungcung ah a bu tein a ummi va an si

Kirlei ah Horseshoe Falls ka thlakmi 

Canada lei tilawng a hngak ve mi hna


Tisor tang ummi Niagara River a si


Tilawng citmi cu an i nuam tuk cio hna

Canada lei tilawng citmi pawl

Chuntha hi kan tongh ngacha ko

Chuncha tangah lim a um timi kha si dawh a si ti lo

American Falls tangte um cu tih a nung tuk




Tlaih awk tha sehlaw cu tlaih khawh a si dingmi chuncha
Rainbow Bridge



American Observation Tower (AOT) cungah

Niagara Falls

Niagara Falls


Lam nai deuh hi American Falls a si

Ka uar bikmi hmanthlak

Niagara Falls 

Inn sangpipi khi Canada lei a si

Ka uar bikmi hmanthlak pakhat 

American Observation Tower cung ah

AOT cungah Rev, M. Thawngkam he

American Observation Tower (AOT) in thlakmi

Niagara Falls AOT in thlakmi


Hruaitu kan pa Rev. Ngun Awi he ticket zuarnak hmai ah

Niagara Falls i Casino Innsang

Niagara River hi Lake Erie he a va peh 

Niagara River cung um hlei dawh taktak


Buffalo le Niagara Falls khua karlak hlei

LBC biakinn chung ah donghnak zan pumh

Niagara Falls khua i Casino inn le hotel hna

Niagara Falls hi a voi (2) nak ka phanh a si. Niagara Falls ah zan (3) kan riak. Kan i nuam ngai. A cheu cu Canada lei ah an leng hna. Canada tlawngmi nih an chim tawnmi cu, Canada lei le USA lei hi aa dang tuk hringhran an ti. Zei ca dah USA lei hi, hi tluk in a chiat hnga le Canada lei hi zei ca dah a that deuh tuk hnga? USA ve lo bang zei ca dah Niagara Falls khua hi Canada bantuk in an sersiam ve lo le dawh tein an tuah ve hnga lo timi hi ka fiang thai lo.

Niagara Falls hi khuacaan a nuam i, zan ih a nuam. 2016 MC Retreat cu Laitlang lei in kan riantuanpi hawi pastor tam ngai an rat caah a nuam khun. Khawmpi bantuk a si. Cun Niagara Falls khua hi tourist khua a si caah, minung an hlunghlai tuk hringhran i, chawhvah a nuam. Tlun tak hi sian a si lo. 

Rinni zingka te ah thlahtu hna nih Baffalo International Airport ah a kan thlah. Cu ka in Chicago ah kan Krihfabu mino Gosepel Team kalmi hna sin i va kal ding in, ka zuang ve. 

Tang 10 ka kai lio in a tuanbia ka rak rel lengmangmi tisor a si i, ka mit hrimhrim in ka hmuh tikah ka lawm i ka lunghmuih hringhran. "Nikhatkhat ah ka mit in ka hmuh khawh te lai" timi saduh ka rak that ngam lo. A tuanbia lawng hlah maw ca in kan rel te rua lai tiah ka ruahmi Niagara Falls cu, ka mit in ka hmuh lawng silo in a tii hrimhrim ka kut in ka tongh tik ah, ka lunghmuih hringhran ko. 

Cu tuanbia vialte ka ruah ah, Niagara Falls tiang lam a ka hruaitu Pathian thangthat lo in ka um kho lo i, Niagara Falls in ka kir lei cu, lawmhnak chim cawk lo he inn lei ah ka kir!




Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....