Lairam Hninhnonak Ding Caah

Minthangmi Ciriang Tupi

Nihin ni ah vawleipumpi linhnak (global warming) hi, ramkip nih tuar ziahmah asi cang. Vawleipumpi linhnak nih tii he pehtlai in, a ralkahmi thil pahnih a chuahter. Pakhat cu rili tii a kaitermi asi. Adang pakhat cu tlangcung tii a zortermi asi. Rili kam le tikulh ram hna caah, rili tii kai cu tih a nun tuk bantuk in, tlang sannak le thetser ramcar caah tlangcung ti zor cu tih a nung tuk ve hawi.

Nihin ni ah Africa ram hmun tampi cu tlangcung tii le vawleitang tii an zor tuk caah minung le satil nunnak a har ngaingai cang. An cinthlaknak tam tuk a rawk. Satil le ramsa tam tuk an thi. Nichuah Laifang (Middle East) timi- Israel, Syria, Jordan, Lebanon, Iraq, Iran, Saudi Arabia Ram hrawnghrang ram vialte le Egyt ram- hna zong tii harnak an tuar cang hna. An pawngkam a rawk tuk caah, Africa in Europe ah Refugee hi dong lo in an zam cang. Hi refugee buainak a ruang bik cu, "pawngkam" aa rawh ruang ah a chuakmi "ralzaam buainak" asi an ti.

A kau chin lengmang Gobi Thetse rawn

Asia ram ahcun Tuluk Nitlaklei "Gobi Thetseram" hi kham khawhlo in a kau chin lengmang i, a pawng hrawng ram le Mongolia te hna zong tii harnak an tuar ngai cang. Tlangcung rili nganbik Caspian Rili te hna le vawleicung rili niam bik Galilee Rili le Rili Thi te hna hi, an zor tuk cang i, a zeiti hmanh in khamh khawh ding an si ti lo. Africa le South America tlang tibual lianlian cu an car cang hna. Cucaah ram kip ah tii hi zeitindah kan khawn lai i, pawngkam kan hninhnoter lai timi hi scientist nih an buaipimi asi.

USA zongah California Ramkulh cu kum 5 ruah a sur tuk ti lo. An rak i bochanmi tlangcung vur hna cu an tii dih cang. Zeitik hmanh ah a car bal lomi tivapi cu an reu cuahmah. Tlangcung tibual le tidil tampi cu an car dih cang hna. Vawleitang tii an zor i, cinthlaknak vawlei tampi cu an chuahtak cang. Ram rum asi caah nihin ni tiang cu an i veng kho rih. Hiti ning tein khua a hrem ahcun, zei can dah California zong a himbawm lai timi chim awk a tha lo. Cucaah an ram semrel tein tii hmannak phungphai tiang cozah nih an ser. Tii a herh tukmi thingkung pawl kha an thah i, tii toih a haulomi thingkung tu an cin cang hna.

Tii a reu dih deng cangmi Lake Oroville, California State

Cuticun vawlei thil sining hi aa thleng cuahmah cang. Lairam zong kan khua an umnak hna hi an sang tuk hna. Atu hmanh ah tii kan har tuk cang. Hmailei a ra laimi kum tlawmpal ah, tii harnak fak taktak in tuar khawh asi. Tivapi deuh ah kan ruahmi Tipi le Tio cu an car rih lai lo nain, tiva fa deuh cu tii an tlawm tuk cang. Kan ngakchiat lio i sio kan tlak tawnnak tivate tampi cu an car cang. Lairam pawngkam sining zong aa thleng tuk cang.

Cucaah Lairam a hninhno i tiva le cerh hna an kao dihnak hnga lo le tiva tii a hlun khawhnak hnga ding caah, a tanglei thil (3) hi tuah ding kan ngei. Cucu cozah nih  atuah lai lo cah, pumpak le khuami nih tuah dingmi an si.

(1) Tili Sernak

1997 hi Lairam ka um a donghnak asi. Kan khuaram tiva tampi ka tawl. Timit, Tita, Lahva, Burphai, La-aw, Thangse le Hriawh va tibantuk hna cu, ka umkal pah in ka hmuh lengmang hna. Khualtu, Thiingva ti bantuk zong ka pal hna. Kan tiva sining zoh ah, ngaihchia taktak an si. Zeicatiah tii an hme tuk. Tili an um kho ti lo. Mancaang le hnawhchawl nih tiva an khuh dih ngacha hna. Cucaah thalcaan ah tiva hna hi, lung lianlian in kham i, tili thuk deuh le lian deuh ser an herh.

Nihin ni kan tiva chung zoh tikah, nga an um setsai ti lo. A ummi hmanh an hme tuk hringhran. Tlaih ngam ding hmanh an si lo. Cucaah Lairam tiva hna ah hin, tili lian deuh le thuk deuh ser an herh. Tili an lianh deuh le thuh deuh ahcun, nga caah chawhvahnak akau deuh i, tirawl laknak a tam deuh. Cuticun an eidin a that tik ahcun nga an lian kho deuh lai. Lehmah 4 a si dingmi kha 4 le cheu tiang an lian kho deuh lai. Zeicatiah tili a lianh deuh paoh ah nga cu a lian deuhmi an si.

Cun tiva kan khammi ah aa dilmi tili tii akhu nih pawngkam a hninhnoter chih lai. Tii tam deuh aa dil paoh ahcun, mit hmuh lo in tikhu a chuakmi nih, tivakam thingram a hninhnoter deuh lai i, cuticun Lairam zong ahninghno deuh lai.

Timit Tiva bantuk ah tili thuk deuh ser a herh

(2) Tibual Ser Aherh

USA ram hi vawleicung ah pawngkam a rawk bikmi ram an rak si bal nain nihin ni ahcun pawngkam a rungveng kho bikmi ram an si. Zoh chunh awk an tlak. An ram ah, tii atamnak ding le thiannak ding hi biapi taktak ah an chiah. Cucaah minung nih an siam chawmmi tibual tam tuk hringhran a um. Cu tibual hna cu, acheu cu tii hnawmtam khawnnak le tii thiannak caah sermi an si. Acheu cu din tii laknak ding caah sermi an si. Acheu cu tilu nih pawngkam a hrawhnak hnga lo ding caah tii hnawmtam khonnak (tibual/ngakhur) caah an tuahmi an si. Nga zong an zuat chih hna. Inn pawng ah minung siam chawmmi tibual tampi aum i, cu nih cun khuaram a thianhlimter pinah a hninhnoter deuh. A dawhter fawn. Minung nih nuamhnak ah an hman pin ah, dinti le cinthlaknak zong ah tam taktak an hman.

Lairam zongah khualak ah tibual (pond) tuahnak a remnak hmun paoh ah tuah ve ding asi. Cuticun tii hi khon le pawngkam hninhnonak tuah a herh.

Columbus pawn ummi tibual (Rf. www.dispatch.com)

(3) Hmawng le Tivakam

Laimi pipu hna hi an rak fim tuk. Zeicatiah a herh in an rak hmuh caah, "cerh, tupi, hmawng, thinghual le tiva kam thing" hna hi an rak zuah tawn hna. Khuapawngah thinghual an rak ser. Lamkam thing an rak zuah. Ngaidul tangah khualtlawn a rak si i, umkal a rak nuam tuk. Kan pipu hna hi, tu chan scientist khuaruah in khua an rak ruat. Nihin ni cu fim chan kan ti nain, pipu hna lungput hi kan canh lonak a tampi.

Nihin Laimi tampi cu, mah pumpak thatnak caah, pipu zuahmi cerh zong kan carter dih. Tupi le hmawng vialte kan thiam dih. Tivakam thing, lamkam thing le thinghual hmanh kan hau ngam dih hna. Cuticun kan Lairam hninhnonak vialte kan hrawh dih i, rocar ngai in kan ram kan tuah. Cucaah cerh, tupi, hmawng, thinghual, tivakam le lampi hna ah hin, thing hi tam deuhdeuh zuah a herh. Citicun kan tiram a hninghno lai i tichuak zong a tam deuh lai. Pipu fimnak a thar in cawn le thawk than kan herh.

Lamkam ah thinkung dawh tein cin a herh

(4) Phawng-mei

Lairam hi a phawng ngaingai cang. Sakah ruah le satil caah ram duah kan hmanmi hi khap aherh. Lairam a rocarnak bik a ruang cu "ningcang lo in mei kan duah caah asi." Lairam meikang ruangah thingkung hi Lairam ah billion tam tuk kum chiar in kan thah. Kan ram a hninhnonak ding caah, "mei duah" hi kan i khap a herh. 

Mei duah kan cah tuk ahcun, kan ram a phawng chin lengmang lai; mei kangh azual lai. Thingram a rawk lai; tupi le hmawng an rawk lai; lamkam thing an thi lai; lo tuah ding an rawk lai. Thingram a thih tuk ahcun, phawng a karh chin lengmang lai. Cuticun kan ram ah phawng hi kham khawh lo in a um lai i, a donghnak ah Lairam ah "tii harnak" fak taktak in kan tuar lai.

Ram mei nih thingkung billion tampi a thah

(5) Thingkung Cin Aherh

Nihin ni ah vawlei a khamh khotu ding thil pakhat lawng aum. Cucu "thingkung le thingram" lawng asi. Lairam a khamh khotu ding zong "thingkung le thingram" lawng asi ve. Cucaah, Lairam i phawngphai vialte ah hin, amah khuacaan le vawlei he aa tlakmi thingkung cin le thingram in khahter a herh. Tii a chuah khoter khotu thingkung le thingram cin tung ding asi. Cupinah hmunhma that deuhnak ahcun, ah khawh dingmi far le tlor hna zong cin khawh an si.

Thau khua ah tlor kung tam ngaite ka cin i, atu ahcun ah an za nawn cang lai. A kihnak ram zongah tlor an nung kho i, ah awk thami thingah an i chuah kho ko. Cuticun kan tiram a hninhno deuh pinah, kan miphun le ram ca zongah thanchonak a um deuh ding asi.

Thinkung cin ahcun, Kenya ram hi zohchunh tlak asi. Green Belt Movement timi hruainak in thinkung million tam tuk an cin cang. Green Belt Movement cu 1976 ah Wangari Maathai timi nu nih a dirh i, nihin ni tiang ah thinkung million 51 tluk an cin cang. Cu thingkung cin ruangah 2004 ah Nobel Peace Prize zong a rak hmuh phah.

Thinkung an loh dih nak hmun ah, thingkung an cin hna i, nihin ni ahcun an ram cu hring dildel tein an tuah cang hna. Lairam zong ah hi bantuk Lairam Hninhnonak ca thingkung cin kan herh.

Kenya ram thinkung an cinmi

Vawleidaam Zohkhenh Aherh

Vawleidaam kong hi Muko Makazine ah ka tial cang. Kawlram ah vawleidaam zohkhenhnak kongkau ah a reng ngaimi upadi cozah nih an ngei rua lo. USA ahcun vawleidaam timi cu an sunhsak tuk. A man a fak tuk. Vawleidaam upadi hi an rengh tuk caah, innlo le lamsul ca zongah, ahohmanh nih duhpaoh in tongh ngam asi lo. Wetland hi zeitluk in dah a biapit timi cu, fiang tein kan ton caah ka theihmi asi. ECBC nih vawlei acre 15 renglo kan cawkmi ah vawleidaam (wetland) tlawmpal a um. Cu vawleidaam umnak ahcun thingkung pit taktak in an keu. Cuka zawn cu motor parknak ah tuah kan duh. Cucaah kan vawlei asi ko nain, acre khat ah $45,000 in kan cawk than. Mah cu tangka in kan vawlei tia asimi vawleidaam kha Ohio ka dang ah an va cawk than lai i, vawleidaam an zuah than lai. Cutluk in tiram an dawt caah, USA cu ahninghno taktakmi ram pakhat asi. Lairam zong hninhno ter kan duh ahcun, vawleidaaam phunphai paohpaoh kan zuah le zohkhenh a herh.

US ahcun motor lamkam zongah vawleidaam an zuah

ECBC biakinn hmun i chilh dingmi vawleidaam

Biadonghnak

Lai miphun hi a ngan a dam i a thangchomi miphun kan sinak ding caah le Lairam hi a nuammi ram asinak hnga ding caah, kan ram a hninhno a herh. A chung ummi minung hna nih, kan thingram, tiva, cerh le achung thilnung dihlak dawt le zohkhenh a herh. Kan ram a hninhno lawnglawngah kan ram hi caan sau toh awk a tlak ding asi. Cucaah Lai miphun hi kum tampi kan hmunh khawhnak hnga ding caah cun Lairam Hninhnonak ding caah hi biatak tein kan ruah le tuan a herh ko!!!

Lairam Hninhnonak Ding Caah

Nihin ni ah scientist nih an i buaipi bikmi thil pakhat cu, "Vawleipumpi linhnak" (Global warming) a si. Rililei Mifim hna nih 2016 hi vawleicung ah a lum cem kum a si i, aruang cu El Nino a chuakmi ruang le Greenhouse Gas timi hi gas phun tam nawn a si i, a tam bik cu Carbon Dioxide (C02) a si. 

El Nino cu khuacaan a mah tein kum 4/5 dan ah a chuakmi a si. Green House gas tu cu minung nih kan sermi-Power plant, sehzung phunphun, motor khu, tlanglawng le vanlawng khu phunphai paoh in a tam bik a ra mi a si. Airconditioning chung rawnmi sii zong in tampi a chuak. USA ah hin hi bantuk green house gas chuahtertu sehzung hi 6,700 renglo a um i, cu chungah ah tambik a chuahtertu hi 1,555 an um. Cu chung ahcun kan umnak Ohio ah 52 (3.3%)  aa tel. Hi zehzung hi zoh ah, a cheukhat cu tihnung an si. 

 Minung kan karh chung paoh cu, green house gas zorter khawhnak ding a lam a har ngaingai. Zorter khawhnak ding a lam pahnih lawng a um: (1) Thingram cin le vawlei hninhnoter; (2) CO2 kan chuahmi zorter. Cu lawng cu a lam a um ti a si. Global Warming a zornak ding caah, Lairam zong hninhno ter kan herh ve. Ram kip ummi Laimi zong thingkung ramkung cin kan hman a herh. Atu ning ahcun Laimi cu kan umnak kipah, thinkung hau lawngte kan rian i a pawi ngaingai. Hihi miphun dang sining kan canhlonak pakhat a si. 

Green House gas thli-hnawm chuahtu Ohio Sehzung pakhat

Vawleipumpi linhnak hi, ramkip nih tuar ziahmah asi cang. Hi thil nih, tii he pehtlai in, a ralkahmi thil (2) a chuahter. Pakhat cu rili tii a kaitermi asi. Adang pakhat cu tlangcung tii a zortermi asi. Rili kam le tikulh ram hna caah, rili tii kai cu tih a nun tuk bantuk in, tlang sannak le thetser ramcar caah tlangcung ti zor cu tih a nung tuk ve hawi. Cu thil pahnih cu, khuaram rawhnak veve an si.

Nihin ni ah Africa ram hmun tampi cu tlangcung tii le vawleitang tii an zor tuk caah minung le satil nunnak a har ngaingai cang. An cinthlaknak tam tuk a rawk. Satil le ramsa tam tuk an thi. Nichuah Laifang (Middle East) timi- Israel, Syria, Jordan, Lebanon, Iraq, Iran, Saudi Arabia Ram hrawnghrang le Egyt ram- hna zong tii harnak an tuar cang hna. An pawngkam a rawk tuk caah, Africa in Europe ah Refugee hi dong lo in an zam cang. Hi refugee buainak a ruang bik cu, "pawngkam" aa rawh ruang ah a si tiah UNO Secretary Mr. Moon nih a ti.

Akau chin lengmnagmi Gobi Thetse ramcar ah Oasis 

Asia ram ahcun Tuluk Nitlaklei "Gobi Thetseram" hi kham khawhlo in a kau chin lengmang i, a pawng hrawng ram le Mongolia te hna zong tii harnak an tuar ngai cang. Tlangcung rili nganbik Caspian Rili te hna le vawleicung rili niam bik Galilee Rili le Rili Thi te hna hi, an zor tuk cang i, a zeiti hmanh in khamh khawh ding an si ti lo. Africa le South America tlang tibual lianlian cu an car cang hna. Cucaah ram kip ah tii hi zeitindah kan khawn lai i, pawngkam kan hninhnoter lai timi hi scientist nih an buaipimi asi.

USA zongah California Ramkulh cu kum 5 ruah a sur tuk ti lo. An rak i bochanmi tlangcung vur hna cu an tii dih cang. Zeitik hmanh ah a car bal lomi tivapi an reu cuahmah. Tlangcung tibual le tidil tampi an car hna. Vawleitang tii an zor i, cinthlaknak vawlei tampi n chuahtak cang. Ram rum asi caah nihin ni tiang cu an i veng kho rih. Hiti ning tein khua a hrem ahcun, zei can dah California zong a himbawm lai timi chim awk a tha lo. Cucaah ramkulh chung ah semrel tein tii hmannak phungphai tiang cozah nih an chuah. Tii a herh tukmi thingkung pawl kha an thah i, tii toih a haulomi thingkung tu an cin cang hna.

Tii a reu dih deng cangmi Lake Oroville, California State

Cuticun vawlei thil sining hi aa thleng cuahmah cang. Lairam zong kan khua an umnak hna hi an sang tuk. Atu hmanh ah tii kan har tuk cang. Hmailei a ra laimi kum tlawmpal ah, tii harnak fak taktak in tuar khawh kan si. Tivapi deuh ah kan ruahmi Tipi le Tio cu an car rih lai lo nain, tiva fa deuh cu tii an tlawm tuk cang. Kan ngakchiat lio i sio kan tlak tawnnak tivate tampi cu an car cang. Lairam pawngkam sining zong aa thleng tuk cang i, ralrin taktak kan herh.

Cucaah Lairam a hninhno i tiva le cerh hna an kao dihnak hnga lo le tiva tii a hlun khawhnak hnga ding caah, a tanglei thil (3) hi tuah ding kan ngei. Cucu cozah nih  atuah lai lo cah, pumpak le khuami nih tuah dingmi an si.

(1) Tili Sernak

1997 hi Lairam ka um a donghnak asi. Kan khuaram tiva tampi ka tawl. Timit, Tita, Lahva, Burphai, La-aw, Thangse le Hriawh va tibantuk hna cu, ka umkal pah in ka hmuh lengmang hna. Khualtu, Thiingva ti bantuk zong ka pal hna. Kan tiva sining zoh ah, ngaihchia taktak an si. Zeicatiah tii an hme tuk. Tili an um kho ti lo. Mancaang le hnawhchawl nih tiva an khuh dih ngacha hna. Cucaah thalcaan ah tiva hna hi, lung lianlian in kham i, tili thuk deuh le lian deuh ser an herh.

Nihin ni kan tiva chung zoh tikah, nga an um setsai ti lo. A ummi hmanh an hme tuk hringhran. Tlaih ngam ding hmanh an si lo. Cucaah Lairam tiva hna ah hin, tili lian deuh le thuk deuh ser an herh. Tili an lianh deuh le thuh deuh ahcun, nga caah chawhvahnak akau deuh i, tirawl laknak a tam deuh. Cuticun an eidin a that tik ahcun nga an lian kho deuh lai. Lehmah 4 a si dingmi kha 4 le cheu tiang an lian kho deuh lai. Zeicatiah tili a lianh deuh paoh ah nga cu a lian deuhmi an si.

Cun tiva kan khammi ah aa dilmi tili tii akhu nih pawngkam a hninhnoter chih lai. Tii tam deuh aa dil paoh ahcun, mit hmuh lo in tikhu a chuakmi nih, tivakam thingram a hninhnoter deuh lai i, cuticun Lairam zong ahninghno deuh lai.

Timit Tiva bantuk ah tili thuk deuh ser a herh

(2) Tibual Ser Aherh

Lairam i hmunhma a remnak tiva, nelrawn le kuar ah hin, Laikua Tidil bantuk in tidil tampi ser a herh. Cu nih cun Lairam a hninhnoter lai i, khuacaan a thatter deuh lai. Tibual in a chuakmi tikhu nih, thli a hnawnter i cu nih cun, tiram hninhnonak tampi a chuahter.

USA hi mifim ram an si caah, an rum i pawngkam zohkhenh le runvennak ah an cak taktak. Hlan ahcun pawngkam a rawk bikmi ram an rak si bal nain nihin ni ahcun pawngkam a rungveng kho bikmi ram an si. Zoh chunh awk an tlak bik nak pakhat cu, tidil an tuahmi hi a si. An ram ah, tii atamnak ding le tii thiannak ding hi biapi taktak ah an chiah. Zeicatiah sehzung in, innchung dinti in, zunput ca tiang tii an hman tuk caah a si.

Cucaah minung nih an siam chawmmi tibual hi khuakip ah tam tuk hringhran a um. Cu tibual hna cu, a cheu cu din tii laknak ding ca an si. Acheu cu tilu nih pawngkam a hrawhnak hnga lo ding caah tii hnawmtam khonnak (tibual) caah an tuahmi an si. A cheu cu pawngkam dawhtertu le mit dawh caah sermi an si. Tibual tam deuh cu nga an zuat chih hna. Inn pawng ah minung siam chawmmi tibual tampi aum i, cu nih cun khuaram a thianhlimter pinah a hninhnoter deuh. A dawhter fawn. Minung nuamhnak ah an hman pin ah, dinti le cinthlaknak zong ah tam taktak an hman.

Lairam zongah khualeng ah siseh, khualak ah siseh tibual (pond) tuahnak a remnak hmun paoh ah tuah ve ding asi. Cuticun tii hi khon le pawngkam hninhnonak tuah a herh.

Columbus pawng ummi Alum Creek Lake (Ref.nbc4i.com)

(3) Hmawng le Tivakam

Laimi pipu hna hi an rak fim tuk. Zeicatiah a herh in an rak hmuh caah, "cerh, tupi, hmawng, thinghual le tiva kam thing" hna hi an rak zuah tawn hna. Khuapawngah thinghual an rak ser. Lamkam thing an rak zuah. Ngaidul tangah khualtlawn a rak si i, umkal a rak nuam tuk. Kan pipu hna hi, tu chan scientist khuaruah in khua an rak ruat. Nihin ni cu fim chan kan ti nain, pipu hna lungput hi kan canh lonak a tampi.

Nihin Laimi tampi cu, mah pumpak thatnak caah, pipu zuahmi cerh zong kan carter dih. Tupi le hmawng vialte kan thiam dih. Tivakam thing, lamkam thing le thinghual hmanh kan hau ngam dih hna. Cuticun kan Lairam hninhnonak vialte kan hrawh dih i, rocar ngai in kan ram kan tuah. Cucaah cerh, tupi, hmawng, thinghual, tivakam le lampi hna ah hin, thing hi tam deuhdeuh zuah a herh. Citicun kan tiram a hninghno lai i tichuak zong a tam deuh lai. Pipu fimnak a thar in cawn le thawk than kan herh.

Khualak hninhnoter a herh (Galloway, Ohio)

(4) Phawng-mei

Lairam hi a phawng ngaingai cang. Sakah ruah le satil caah ram duah kan hmanmi hi khap aherh. Lairam a rocarnak bik a ruang cu "ningcang lo in mei kan duah caah asi." Lairam meikang ruangah thingkung hi Lairam ah billion tam tuk kum chiar in kan thah. Kan ram a hninhnonak ding caah, "mei duah" hi kan i khap a herh. Thingkung pakhat man hi, a dintuai lo ti theih a herh. 

Mei duah kan cah tuk ahcun, kan ram a phawng chin lengmang lai; mei kangh azual lai. Thingram a rawk lai; tupi le hmawng an rawk lai; lamkam thing an thi lai; lo tuah ding an rawk lai. Thingram a thih tuk ahcun, phawng a karh chin lengmang lai. Cuticun kan ram ah phawng hi kham khawh lo in a um lai i, a donghnak ah Lairam ah "tii harnak" fak taktak in kan tuar lai.

Ramtang meikang nih kum fatin thingkung billion in a thah

(5) Thingkung Cin Aherh

Nihin ni ah vawlei a khamh khotu ding thil pakhat lawng aum. Cucu "thingkung le thingram" lawng asi. Lairam a khamh khotu ding zong "thingkung le thingram" lawng asi ve. Cucaah, Lairam i phawngphai vialte ah hin, amah khuacaan le vawlei he aa tlakmi thingkung cin le thingram in khahter a herh. Tii a chuah khoter khotu thingkung le thingram cin tung ding asi. Cupinah hmunhma that deuhnak ahcun, ah khawh dingmi far le tlor hna zong cin khawh an si.

Thau khua ah tlor kung tam ngaite ka cin i, atu ahcun ah an za nawn cang lai. A kihnak ram zongah tlor an nung kho i, ah awk thami thingah an i chuah kho ko. Cuticun kan tiram a hninhno deuh pinah, kan miphun le ram ca zongah thanchonak a um deuh ding asi.

Thinkung cin ahcun, Kenya ram hi zohchunh tlak asi. Green Belt Movement timi hruainak in thinkung million tam tuk an cin cang. Green Belt Movement cu 1976 ah Wangari Maathai timi nu nih a dirh i, nihin ni tiang ah thinkung million 51 tluk an cin cang. Cu thingkung cin ruangah 2004 ah Nobel Peace Prize zong a rak hmuh phah.

Thinkung an loh dih nak hmun ah, thingkung an cin hna i, nihin ni ahcun an ram cu hring dildel tein an tuah cang hna. Lairam zong ah hi bantuk Lairam Hninhnonak ca thingkung cin kan herh.

Kenya ramcar cu an cinmi thinkung nih hitin a hninhnoter 

Vawleidaam Zohkhenh Aherh

Vawleidaam kong hi Muko Makazine ah ka tial cang. Kawlram ah vawleidaam zohkhenhnak kongkau ah a reng ngaimi upadi cozah nih an ngei rua lo. USA ahcun vawleidaam timi cu an sunhsak tuk. A man a fak tuk. Vawleidaam upadi hi an rengh tuk caah, innlo le lamsul ca zongah, ahohmanh nih duhpaoh in tongh ngam asi lo.

Wetland hi zeitluk in dah a biapit timi cu, fiang tein kan ton caah ka theihmi asi. ECBC nih vawlei acre 15 renglo kan cawkmi ah vawleidaam (wetland) tlawmpal a um. Cu vawleidaam umnak ahcun thingkung pit taktak in an keu. Cuka zawn cu motor parknak ah tuah kan duh. Cucaah kan vawlei asi ko nain, acre khat ah $45,000 in kan cawk than.

Mah cu tangka in kan vawlei tia asimi vawleidaam kha Ohio ka dang ah an va cawk than lai i, vawleidaam an zuah than lai. Cutluk in tiram an dawt caah, USA cu ahninghno taktakmi ram pakhat asi. Lairam zong hninhno ter kan duh ahcun, vawleidaaam phunphai paohpaoh kan zuah le zohkhenh a herh.

US ahcun motor lamkam zongah vawleidaam an zuah

ECBC biakinn hmun i chilh dingmi vawleidaam

Biadonghnak

Lai miphun hi a ngan a dam i a thangchomi miphun kan sinak ding caah le Lairam hi a nuammi ram asinak ding caah, kan ram a hninhno a herh. A chung ummi minung hna nih, kan thingram, tiva, cerh le achung thilnung dihlak dawt le zohkhenh a herh. Kan ram a hninhno lawnglawngah kan ram hi caan sau toh awk a tlak ding asi. Cucaah Lai miphun hi kum tampi kan hmunh khawhnak hnga ding caah cun Lairam Hninhnonak ding caah hi biatak tein kan ruah le tuan a herh ko!!!

OSHA: Occupational Safety & Health Administration

Nizan (June 20) zan suimilam 10 hnu ah Columbus News ka rel. News pakhat ah, kan inn pawngte ummi, Laimi tam ngai rian an tuannak "CORE MOLDING TECHNOLOGIES" timi ah, 3rd Sift a tuanmi pa pakhat Hydrolic pressure nih a rialdip sual i a thi" timi thawng an van tial. Ka lau ngai. "Rianhmun khawndennak le thihlohnak hi, aho kan ca cio ah a cang taktak khomi pei asi hi"  ti ka ruat i, hi ca hi ka tialnak asi. 

1997 ah USA ka phan. Old Country Buffet timi rawldawr ah rian ka rak tuan. Riantuan ka thawkka ah, manager nih "Safety" (himbawmnak) kong biatak tein a rak ka cawnpiak. Naamte hman tikah thir kuthruk hman a herhnak; mei/tii a sami tongh suallo nak kong; sathau linmi tongh suallo nak kong; tuang a cin tikah "acin" timi catarmi chiah a herhnak kong tibantuk vialte a ka cawnpiak. Cucu thil fate a lo nain, thihnak nunnak tiang chuak kho in biapi ah an rak ruah. Mifim ram an rak i ralrinak kong ka ruah ah, ka khuaruah a rak har.  

Ralrin zong an rak herh venak cu, rianhmun i khawnden le thihlo sual ahcun company hi taza an cuai tawn hna i, tangka tampi cawiliamnak an tong tawn. Biakinn le Hotel tual i tluk sual hmanh ah, biakinn le hotel tazacuai a tongmi an um. Cucaah riantuanmi le mileng himnak kha biapi tuk ah an chiah.  

Kan nih Kawlam ahcun cu bantuk cu a rak um lo. Cozah zong nih "himbawmnak Department" hi an tuah dek maw? Chin State hna ahcun a um rih lo. Hi department hi a um rih lo ahcun Kawlram zongh umter hrimhrim aherh. Nihinni tiang ah, Kawlram ahcun "safety" hi cozah nih phunglam serpiakmi a um rua lo tiah ka ruat. Pumpak zong nih ralrin a um lo. Company zong nih zeihmanh ruahpiak a um lo. Khawnden zongah mah sungh in sungh le mah tuar in tuar cio asi. Acheu cu thih asi. Lukhawng zong acheu cu an liamh hna hi a cheu cu liamh lo an si. Acheu cu inncung hna in an tla i, thih tiang riantuan kho ti lo in a zengmi zong an um i, pum cheubaang ah an i chuah. 

USA ka phak hnu ah, Lairam i a rami pawl bia ka hal tawn hna. Hakha le Thantlang ah inn sangpipi dot 6 hna an sak ve cang ti kan theih. Cu inncung sang di an cih lio ah, zeital hri hna in an i hreng maw? Runvennak le himbawmnak zeital an tuah maw?" ti ka hal tawn hna. "Zei hmanh a um lo. An kai i an cih tawp ko." tiah an ti. Alang in biatak tein ka thin aphang. Ka cah tawnmi hna cu, "Safty rule" hi biatak tein nan i cawnpiak le training hna nan i pek ahcun, minung nan i khamhnak caah atha lai tiah ka hei ti tawn hna.

Hi tluk ram fim, USA pi hmanh hi hlan ahcun hi bantuk himbawmnak phunglam hi cozah nih an rak ngei ve lo. Minung tamtuk an i hliamkhuai le thih hnu lawngah, 1971 pakhat lawng in, OSHA (Occupational Safety & Health Administration) hi cozah nih an rak thawk. OSHA nih riantuantu pawl khawndenlonak ding, himbawmnak ding, ngandamnak ding caah phunglam tampi an ser. Aherh tiah an ruahmi, himnak thilri (safety equipment) tampi an ser i riantuannak hmun ah nan i hruk hrimhrim lai ti asi. "Safety First" timi phung zong an van ser. Tangka le riannak in, himbawmnak kha biapi deuh ah chia ti kha, company kip an cawnpiak hna. Minung an i ralrin khawhnak ding caah, hmanthlak ca (sign) tampi an ser.

Ref. www.thecuresafety.com

Cuticun OSHA, rianngeitu, ngandamnak lei mifimthiam hna, Unions le fimchimtu pawl, an i bawmhnak thawng in, riantuantu khawnden le thihlo hi a zor deuh ngaingai ti a si. OSHA nih an sermi himbawmnak le ngandamnak phunglam ah, zulh dingmi thil phunglam tampi an ser i, cu chung ahcun, khurcawh piak, seh kilvennak, mei linsami khamnak (asbestos), benzene le suan dat le thi in chonh khawhmi zawtnak in i khamnak tampi an tuah hnu ah, riantuanmi zawtfah, khawnden le thihlohnak tampi a zor ti asi. 

Azat hi dik tein an tuak kho lo nain, OSHA an rak dirh hlan le an dirh kum 1970/71 hrawng ah hin, USA ram ah rianhmun ah a thimi hi kum khat ah 14,000 tluk an si lai ti asi. OSHA an dirh hnu ahcun, khawnden le thihloh a zor taktak i, 2009 ahcun rianhmun ah minung 4,340 lawng an rak thi. Cu kum ahcun US ram riantuanmi hi 1970 nakin a let hnih an rak tam deuh i, riantuanmi million 130 an rak si i, rianhmun 7.2 million ah rian an rak tuan. 1972 ah hin, riantuanmi 100 ah 11 tluk hi khawnden, thihloh, zawtfahnak an rak tuar i, 2009 ahcun zaa ah 3.6 lawng nih an tuar ti asi. 2014 ah hin, USA ram i riantuantu dihlak hi, million 137 renglo an si i, cu chungah minung 4,821 lawng nih thihnak phanmi khawndennak le zawtfahnak an tuar ti asi.

OSHA an tuahmi hih, zeitluk in dah USA ram i riantuantu hna le rianngeitu hna caah thiltha a chuahter timi kha an tuanbia zoh in hmuh le theih khawh asi. Amiakmi cu USA ram mipi dihlak caah asi. Zeicatiah i khawnden hlan, zawtfah hlan le thihloh hlan in runvennak tuah ahcun, tangka dih hau lo le nunnak sungh hau lo in, i runven khawh chung asi. 

Cucaah Laimi zong ramdang kan umnak kip, abik in USA ummi hna nih a tangka lawngte ruat lo le biapi ah chia lo in, minung kan ngandamnak le himbawmnak kha biapi ah chia le ruat bu tein rian kan tuan cio hna a herh. 

Cun Lairam le Kawlram zong ah OSHA bantuk department lian hi cozah nih ser hrimhrim le mipi riantuantu himbawmnak hi, ruah le khan a herh. Cuti an tuah ahcun, riantuantu caah, rianngeitu company ca le a cozah ca tiang thiltha chim cawk lo a chuak ding asi. Kawl phungthuk ah, "Mei tihnung cu a kangh hlan ah hrial i zuam" an ti bang, rianhmun khawndennak zong hi, kan  ton hlan in ralrin le hrial chung herh. Hi himbawmnak (safety) hi, pumpak cio kan rian ah ah ruat in, na himnak le midang himnak kha, kan rian asi timi kha ruah zungzal a herh. 

---------------------------------------------

Chinchiah

1. OSHA timi cu Occupational Safety & Health Administration ti asi.
2. Employees ti hi riantuantu ti in ka leh
3. Employer timi cu rian ngeitu ti in ka leh
4. Health professional timi kha "ngandamnak le mifimthiammi" ti in ka leh
5. Acunglei aa khawngdengmi le mithilomi cazin an tuakmi kong hi OSHA website chung in an tialmi in lak chinmi asi. 

Midang Nunphung Buar Lo Ding

Vawleicung ah ram 195 tluk kan um. Cu ram vialte cu kan muisam, vunhawng, pumrua, thinlung aa dan bantuk in, nunphung zong aa dang cio hna. Cu dannak ruangah, vawlei thil kan hmuh ning le uar ning aa dang. duhmi le huatmi aa dang. Cu sining aa lo lomi mibu hmun khat um tikah, nunphung pakhat le khat upat i pek piak a herh bantuk in, nunphung i buar piak lo a hau.

Naite ah Indianapolis Laimi nih kan tonmi "No Chin" timi kong zong, hnahchuahnak le neknak in a chuakmi zong asi men lai nain, a hrampi cu "Kan umnak ram American nunphung kan buar caah asi." Nunphung hi Mirang nih tonghdek (sensitive) thil pakhat asi i, buar le hnursuan piak a ngah lo.

Midang nunphung buar tikah a chuak khomi thil hna cu atanglei bantuk an si:

1. Midang zeirello, upatlo le nisawh ah ruah asi.
2. Abuartu kha zeihmanh a thei-lo, mihrut le theihhngalhnak ngeilo ah ruah asi
3. Abuartu kha a khan thei lo mi minung ah ruah asi
4. Miphun karlak ah theihthiamlonak, huatnak, remlonak, vuakdennak a chuak
5. Sang le zatlang ah siaremlonak a chuak
6. Midang nunnak ah lungrawhnak le lungthin nuamhlonak a chuahter
7. Nunphung dang he umti khawh asi lo.
8. Lungthin in ertaunak achuak.

Cutin asi caah, Pathian riantuantu hna nih nunphung kong an theih khawhnak hnga ding caah, Bible sianginn ah biaknak le nunphung pehtlaihnak kong hi thukpi in cawnpiak asi zungzal.

MIT kan kai lio ah Mission professor pakhat nih, "Zeitluk in Pathian na theih, na fel le na that zongah, mission rian na tuannak ah an nunphung na theih lo le na upat lo ahcun, na thawngtha an ngai bal lai lo" tiah a rak kan chimh. Zeitluk bia tha na chim zongah, na thawngtha kha an caah man a ngei lai lo i, sullam a ngei lai lo; thatnak nakin chiatnak lei theipar tu tam deuh a chuak lai" tiah a rak kan chimh.

1997 ah USA ka rak phan. India i missionary a tuanmi nupa hna an fapa Dr. Paul Hiebert nih mission riantuan tikah, mi nunphung theihthiam le upat hi zei tluk in dah a biapit timi cauk tha ngai pahnih a tial. Chicago ah amah class ah voi khat ka kai ve i, cu zong ahcun a nunphung, biaknak le mission kong a kan cawnpiak. "Midang nunphung he kalh in riantuan ahcun Pathian thawngtha bia hi, biaknak dang an chungril ah a pil kho lo" tiah a ti.

Minung asimi paoh nih theih-fian a herhmi cu, vawleicungah kan miphun lawng miphun kan si lo; miphun tha bik kan si lo; nunphung tha bik kan si lem lo timi theihfian a herh. Miphun dang nakin kan tha deuh ti in zeitik hmanh ah i ruah lo ding asi. Kan nunphung, holh, biaknak le sining hna hi a sang bik, a tha bik, a sunglawi bik timi ruah lo a herh. Zeicatiah nunphung kongah "vawleicung a sang bik le tha bik" timi hi tahnak a um lo caah asi.

Cuti asi caah, zeimi phun hmanh nih, khawika kan um hmanh ah, kan umnak ram nunphung le sining kha upat hmaizah thiam le an nunphung buar lo tein nun a herh. Cucu fim asi i, mi ram dang ah hmunhma ngeihnak le tlumtla tein khuasaknak zong asi. Mah siarem le mah duhcarei in nun le Pathian biak zong a rak tha hrimhrim lo. Midang nih kan nunphung le biaknak kan upat piak ve hna seh ti kan duh bantuk in, midang nunphung upat le hmaizah ve a herh.

Cucu Jesuh cawnpiaknak zong asi: "Mi nih ka cungah tuah hna seh ti na duh bantuk in midang cuangah va tuah ve" timi kha. Phun dang in chim ahcun, "Mi nih ka cungah tuah hna hlah seh ti na duhmi kha, midang cungah va tuah ve hlah" ti he aa khat.

Laimi kan sining zoh tikah, a caan ahcun miphun dang sining le midang nunphung kan theithiam lo; kan upat lo nak a tam ngai tawn. Cucu miphunpi lungput kan canh deuh lonak pakhat asi. Miphun tetuai lungput cu, miphunpi sin um zongah fawite ah aa thleng kho lo. Miphunpi he i cawh le umti zongah, an thatnak kha cawn khawh asi tawn lo. A ruang cu, a pum le thluak a hme taktakmi "Ngaikuang nih ka umnak tili a lian bik" tiah a ti bang in, kan sining khi a tha bik in kan i hmuh tawn caah asi.

Laimi nih miphundang biaknak, nunphung le sining kan upat thiamlonak tampi ka hmuhmi lakah, tlawmpal van tial ka duh.

Pakhatnak ah Hakha ka phanh hmasatir i ka tonmi thil asi. Hakha cu Laimi ca ahcun a ropui tuk i, phanh lai ka ngaih tuk. Pu Thla Thio he Rungtlang ah kan rak kai. Cucu 1981 thal chuakka te ah asi. Pura ka hmuh bal lo caah pura hmuh lai ka ngaih tuk. Rungtlang i a ummi pura rak ka zohpi ka ti i, kan va zoh. Kan va phak tik ahcun, pura i an milem tete kha an rak den hna. An kutke le hngawng an rak khiah hna. Buddha biaknak ka si lo nain, cucu a pawi taktak in ka rak ruat. Upa maw ngakchia dah an si cu thei hlah. Vailamtah tung an phur i kan duh lo bantuk in an pura hrawh le milem hrawh zong an duh ve lo timi ruah a herh.

1994 ah Mandalay ah college ka kai. Tikhur ah nu he pa he kan i kholh tawn hna. Kawl miphun lak ahcun, tawhrolh chungnawh lawng kholh cu, zohchia tuk ah an ruah caah, lungzi he kholh asi tawn. Laimi ka hawi cheukhat cu chungnawh chingte he lawng an i kholh tawn. "Ka dua le cuti cun asi lai lo" tiah ka ti tawn hna i, "Kawl te hna cu. Zei kan rel hna lo" tiah an rak ti salam. "Mah zohnak ah thavang, mi zohnak ah chia kuk" timi kan chuak.

University ahcun siangngakchia tampi cu zuu an rak ding ko hna. Miphun dang cu zuu an din tikah, dai tein an um ko. Laimi cu kan si lo. Kan aukhuang, kan i chawk. Voikhat cu a  kum hnihnak kan kai lio asi. Kan pawngah "nu-sawng minung 30 hrawng umnak a um." Miphun kip ngaknu dawhdawh an um. Inn tual aa tlaimi kan si. Kan vaam aa chang i kan luhchuah ahcun kan i hmu lengmang hna.

Nikhat cu ruah a sur i, kan inntual cu leikuang bantuk in nawncek aa dil. Tilu cu khap khat tluk in a thuk. Hnawntam hang asi caah tilu cu anah in a nak. Falam ka hawi le pahnih cu zuu an ri i, cu nawncek lak ahcun an i chawk. Heh tiah an tan i naa leithuang bang nawncek lah ahcun an i chawk. Sullam ngeilo bakmi thil an tuah. Kawl holh in an au khuang. Yatkuat minung nih an zoh hna. Nu-sawng ngaknu dawhdawh nih heh tiah an zoh hna. An so a paw chinchin. An tan deuhdeuh. An mah nih cun ngaknu dawhdawh cu an capo chap rih hna. Mihmai kan rak khah lo ning cu chim awk a tha lo. Vawlei lawng kan zoh ko. "A firtu ningzak lo in a mutu ningzak" timi kan rak chuak.

MIT ah kan kai. Upa lungfim lawngte kan si ko. Kan umnak cu Karen le Kawl an i cawhhrup. Kan Laimi cheukhat cu, chungnawh te he kholh an hmang than hawi. Kan yatkuat ummi Kawl pawl an sia a rak rem lo ngai. Asinain Karen pawl zong kha ahmangmi an um ve caah, "An rak i nek ngai cang le a zia deuh ngai." Cu thil nih a ka ruahtermi cu, kan sayapa biacahmi kha asi. "Mi nunphung nan buar lai lo" timi kha. Insein hrawng ahcun, Krihfa zong kha a kan hmuh tuk. Kan nunning le sifah ning zong a kan hmuh tuk i, Buddha bata hna sinah thawngtha chim ding khi a rak har ngaingai.

Fort Wayne ah Kawlram mi nih thilsuknak ah kova hangsen an chak tuk caah, "Burmes thil su ti hlah u" tiah ca zong an rak tar phah. Kawlram mi zong nih, "racism" asi ti in lamzulhnak a rak chuak bal. Kachin ram ah "Khyin-tha kan herh; Chin cu kan herh hna lo" tiah an ti bal ti asi. Yangon zongah Chinmi hi an i tlumlonak a um len cang ti asi. Midang nunphung kan buar i, ningcang lo in kan um ahcun, Laimi tamnak Indianapolis le Dallas zong ah, "Chin" timi hi remlomi kan si kho ve ko. Indianapolis kan tonmi thil hi, kan miphun benang nahtu biafang pakhat asi. Miphun dang nih nihsawhnak ah a tla kho mi asi.

Nihin ni vawlei tuanbia zoh tik ah, Muslim pawl an sual ngai caah, Europe ahcun Muslim refugee remlonak a karh ngaingai cang. Mipi nih cozah huatnak tiang an ngeih phah cang. Acheu khua ahcun, an lal tuk caah a celh in an celh ti hna lo ti asi. Lai phungthluk ah, "Inn-zu nih lo-zu a pawnchuah" an ti bang, Muslim refugee nih Europe khua tampi cu an pawnchuah ngacha cang hna ti asi. Cucaah Europe ahcun a hlan bantuk in ramdangmi an cohlang (welcome) tuk ti hna lo i, remlonak tu a karh chin lengmang ti asi.

Cucaah zei bantuk nunphung le biaknak kan si zongah, kan umnnak ram nunphung hi buar lo a biapi. Kan umnak ram minung upat le an tang i dor kan herh. Dawt hlawh kan herh. A tlumtlami si kan herh.

USA ah Laimi tampi kan rak lut. Krihfa kan si caah nihin ni tiang cu a kan cohlan ngai rih. Nihin ni dirhmun tiang ahcun, a kan cohlan ngai ko rih. Asinain, 2015 ah Indianapolis ah Chin miphun "gangsters" tlawmpal an tlaihmi hna ruangah, Indianapolis i nawlngeitu hna nih "Hi bantuk in nan um ahcun kan sin ah nan um kho lai lo tiah a kan ti" timi CBCUSA Civui i, Rev. Dr. Hre Kio phungchimmi ka thei ngaingai.

Naite Indianapolis kan tonmi thil- "No Chin"- timi nih, kan miphun caah zohchia ngaimi tuanbia pakhat a tial. Kan philh kho lai lo i, miphun dang zong nih an philh kho ve lai lo. CNF le Kawl cozah an i chonh lio ah USA Laimi tampi kan ummi hi thazaang nganpi pakhat asi lio ah, hi bantuk biafang a chuah tikah, Kawl cozah lung awinak tiang a chuak kho mi asi. Cucaah hi biafang hi a dintuai in ruah ding asi lo. Chin timi miphun kan caah, sunghnak nganpi a chuahtertu biafang pakhat asi.

Cucaah hi bantuk in, kan miphun hi huatmi le ralmi miphun kan sinak hnga lo, kan umnak ram sining (system) le nunphung hna hi tha tein theih le zulh cu Laimi caah a herh taktak. Culoahcun "American mipi sinah kan um kho lai lo."
Hmailei ah huatmi miphun kan si sualnak hnga lo ding caah, thil fate in thil nganpi tiang kan i ralrin a herh.

Hi atanglei nunphung hna hi, Laimi nih cun biapi ah kan chia lo nain, American minung caah a rak pawi tukin an ruahmi an si. Acheu khat cu ngandamnak he aa pehtlaimi asi caah, a pawi khun in an ruah fawn:-

1. Inn Pumh (house Party) te hna hrial a herh.
2. Tiluhawr le a kuarhnak ah, hnawmtam thlet hman
3. Khengtawlnak ah cil chak, hmaiphiah, kuttawl hman
4. Mi hmai ah "cil thukthuk in chak" (Mirang nih an fih tuk)
5. Akenkip lo ah thang pi in khak chak hman
6. Telephone/cell phone chonh tikah pawngkam zoh lo in thang tuk in au
7. Minung (ngaknu dawh) zoh le capo hman
8. Mi inn area ah duhpoh in chawh
9. Mi motor parking (driveway) i mah nawl in motor luhter
10. Sur in nga tlaih (Sur hrawn)
11. Kah lonak ding hmun ah vaa le sa kahthat
12. Mah um tein a um ko mi, saram, zuu le va tuaitam hman
13. Rem tein cinmi thinkung hau le khuaram cocar lak in tuah
14. Riantuannak ah "khaini, sahdah, kuva ningcang lo hmawm le chaak"
15. Rian kal tik i tlai lengmang
16. Mi an i phuhrung lai maw timi ruat lo in, capo saih hman
17. Zoh dawh i cinmi innpawng thei lawh hman
18. Innpa zawn ruat lo in, "nga-pih, ngachoh le hmathak kio hman"
19. Lungzi, hni le phanat he khuachung chawh
20. Innlak i ngakchia duhpaoh chawhvah ter
21. Zu din bu in motor mawngh le innpa rem lo ding in aukhuan
22. Puai-ni i mi zapi hmai i zudin le rit
23. Mi hna kan cheh hna lai ti ruat lo in "Motor horn tum"
24. Pa nih nau puak riangmang i khualak chawh
25. Mihmai hnapkhir coih
26. Mihmai i hakar coih
27. Mihmai hna-ek cawih
28. Kum, rian, nihlawh, umnak le chungkhar pumpak kong hal hman
29. Rian ah ngapih le ngachoh ken tibantuk
30. Pa le pa hna kuh le dai hman (Gay ah ruah sual a fawi)
31. Inn karlak vawlei le ram cung sawhsawh i, rawl ei hman
32. Zapi hmai i kut in rawl bar hman
33. Pa nih zunzun tikah zunput hnawh ta lo in 'eng zuai' in chiahta
34. Hnawmdur pawng le parking hna i zudin le phekah hman
35. Inntual i lang-sar tuk in lu-meh
36. Alanghlat in, thangpi in min auh hman
37. Pawngkam zawnruat lo in, zan tlai tuk tiang nuamhnak tuah
39. Motor cung in cilchak, tii le juice thlet le hnawm hlonh  hmanmi
40. Lam kal tikah, "orhlei kap in kallo in, mi he aa kalh in kal kan hman"
41. Midang an sia a rem maw remlo ti tuak lo in aukhuan le cawlcangh
42. Umnak ram caah thil-tha tuah duh lo in a zukphiaktu lawng si peng
43. Umnak ram miphun le nunphung zei rel lo
44. Mah ca thatnak lawng ruah i pawngkam zawn ruah lo
45. Khuang, music le tuktak thang tuk tum hman
46. Garage i ser huar in sa hna can
47. Ka lawm an ti tik i, "Welcome" ti chim hman lo
48. Nawl hal hmasatlo in thil tuah hman
49. Appointment tuahta lo in mi-inn len hman
50. Midang eidin le thil dangdang hneek (force) hman

Hi a cunglei thil hna hi, Kawl le Laimi hna caah ahcun a fatte an lo nain, Mirang le nitlaklei miphun dang caahcun an rak dintuai lo. Cucaah, kan umnak ram cio ah, tlumtla te le dai tein kan um khawhnak ding caahcun, "Midang nunphung buar lo tein nun cio ding" hi, pumpak le miphun kan rian asi.

Mi nunphung buar lengmang ancun, Laimi huatnak zong a chuak kho. Naite ah, Indianapolis khua i "No Chin" ti an tial timi nih, vawlei a hninh. Minung pakhatte nih a tialmi asi zongah, mi tampi thinlung a aiawh khawh ve. Nihin ni ah, Laimi hi, huatu zeizat dah kan ngeih cang timi ruah a herh.

Cucaah "No Chin" timi hi "Yes Chin" tiah aa thlen khawh thannak ding caah cozah upadi zulh le midang nunphung buar lo ding hi a biapi tuk hringhran.

Kawlram Border Trade Camp le Miphun Thanchonak

Ram pakhat thanchonak caah, ramdang he sipuazi pehtlaihnak ngeih hi a biapi taktakmi thil asi. Ramdang he cawk-zawrhnak ngeih lo ahcun ram pakhat thanchonak a har taktak. Ram thangcho seh ti duh ahcun, ramdang he lamsul thatha ser le cawk-zawrhnak ah pehtlaihnak fek taktak ngeih a herh.

Ram khat le khat pehtlaihnak zoh tikah, tilawng, tlanglawng, vanlawng le motor lam in pehtlaihnak ngeih asi. Vawleicung ramkip dirhmun zoh tikah, zeitluk ram thangcho zongah motor lam pehtlaihnak hi a cak bikmi asi. Zeicatiah motor lam cu cawh a fawi. Lam hmemi zong ah motor hmemi a kal kho. Lam a din lo le aa ngerhnguai, a chukcho le a bingbo zongah motor a kal kho. Cucaah motor lam pehtlaihnak ngeih hi a biapi bikmi le a cak bikmi pehtlaihnak asi.

Kawlram cozah hi, Ne Win chan ahcun, border trade camp hi tam a rak tuah lo. "Close door policy" an rak hman caah, an rak i kilh tuk caah asi. Ramri sau taktak asimi India le Kawlram karah hmanh ah, hmun hnih- Mawre-Tamu le Hukong Valley- lawng ah border trade camp an rak tuah. Tuluk he cun Sweli ah pehtlaihnak an rak tuah. Thailand he cun Tachilate le Mesoh le Kawhtaung lawngah a rak um. Ralkap cozah chan ahcun tam deuh ngai an van on i, Rih te hna zong biatak tein an van hmannak asi.

NLD nih cozah caan tawite an tlaih chungah, Border Trade camp tuah hi a thatnak le biapitnak an theih caah, atu ah camp 7 on ding an timh tikah, thiltha taktak asi. Hi camp hna nih, khuachung ah thanchonak tampi a chuahpi lai. Ram le miphun thanchonak a chuahpi chih lai.

Hi trade camp thar pa sarih hna cu:-Maese, Thantlang, Paletwa, Mongla, Pansan (Wa ram), Ponpakyin (BP1) le Phaya-thonzu (Karen) hna an si. Myanmar-Loas ramri ah Kyainglat trade camp zong an on chungmi pakhat a um. Nihin ni ah, Kawlram nih hin Tuluk, Thailand, India le Bangladesh hna he ramri ah border trade camp 16 an on i rian an tuan. Atu a thar an onmi he cun, a zapite 23 asi lai tinak asi. Hi pin zongah tam chinchin on rih a herh (Nikhat caan khat ahcun Nukaitlang khua zongah border trade a um te kho ve mi asi). Hi khua hi Saisihchuak lampi cungah a um i, Bungtlang nih an tlakmi khua si.

Nukaitlang Khua

Hi bantuk on an timhmi a ruang cu ramri thilri cawknak karhter ding, cinthlak in a chuakmi eidin le thilri zorhnak le sehzung chuakmi thilri pawl i zuarhnak ding caa si. Hihi cozah nih an tuahmi National Comprehensive Development Plan (NCDP) hruainak tangah an chiahmi asi.

Hi ramri trade ruangah Kawlram cozah nih tangka tampi a hmuh i, April 1 in May 27 tiangah, US $819 million an hmuh ti asi. Kum khat chung ahcun tam tuk an hmuh cang.

Hi border trade camp hna Thantlang le Paletwa i an tuah khawh taktak ahcun, Lairam caah thanchonak ngaingai an si ve te ko lai tiah ruahchannak aum. Rih i Border Trade camp an tuahmi hmanh nih, Lairam caah thanchonak tam tuk a chuahpi i, atu Thantlang le Paletwa i tuah an timhmi hi, kan miphun caah thiltha taktak asi. NLD cozah cung zongah kan i lawmh awk ngaingai asi. An riantuannak ah mipi caah thil tha ngaingai an tuahmi asi.

Thantlang le Paletwa hmanh ah, cozah riantuan a tlawmbik ah 10-15 an i chap kho i, cu an thlahlawh in khua chung tangka lut dingmi hmanh hi, million lengmang asi cang lai. Zeidang sipuazi in lei a miakmi pin ah, cozah riantuantu an karhmi zong, ram thanchonak caah a thahnem ngaingai i, lunglawmh awk ngai asi. Hi hmun hnih i trade camp ruangah, Lairam sipuazi zong dot khat cu a van i thawn ve lai timi ruahchannak a um.

Zarh Khat Chungah Chungkhar Pathum Nih Thihnak

Domingo Fraga le Liz a liamcia thla (5) an puai lio hmanthlak

Minung cu hrin voi khat thih voikhat asi. Thil pakhatkhat ruangha, zarh khat chungah khuapi te thih khawh asi.  LMotor, vanlawng le tilawng hliamkhuainak in chungkhar ningte thih khawh asi. Asinain zarh khat chungah damlonak in dawtmi nupi, hrin hmasat bikmi fanute le chuahpi far nih thihtak timi cu, tuanbia ah a har ngaimi asi i, a nungmi caah tuar a fawi lo. Asinain hi bantuk hi, micheu zawn ahcun a rak tlung ve ko.

Boston Globe nih Massachusetts ramkulhmi pa "Domingo Fraga" nih a tonmi chungkhar thihnak kong cu lungfak ngaihchia ngaingai tuanbia asi. Kum khat ah chungkhar pakhat thih hmanh kan celh lo va si kaw, hi pa tuarmi hi zeitluk in dah a va fah hnga? Accident i a bu thih bantuk si tunglo in pakhat hnu pakhat thihtak cu tuar a awl ding asi lo.

Massachusetts pa cu anupi he an i ngeihnak thla nga lawng asi rih. A nupi cu ngan dam tein nau a pawi ko. Asinain lakhruak in emergency ah nau hlai a hau tiah an ti i, an hlai. A thi tam tuk a chuak i a nupi, Liz, timi nute cu nau an chuah piak khawh ah a thi. Cucu ngaihchiatnak tuanbia aa thawk lawng asi rih.

Fanute Juliet cu doctor te nih dam tein an chuah. Apa Domingos nih a fanute cu ni tlawmpal a van pawm. Ninga nak ni ah a fanu ngeih tirmi Juliet te cu a thi ve hawi. "A thi tam tuk aa dolh sual caah asi" tiah an ti.

Anupi le a fanute ruang hmanh an vui hlan ah, thawngchia pakhat Domingos sisn ah a rak phan than. "Na farnu te kha nauinn cancer in a thi i ngakchia pahnih a rauh ta hna " ti asi than. Ni tlawmpal a raoh ah, "Na pi kha stroke in a zaw" tiah an van ti than hawi.

Cuticun ngaihchiatnak a phunphun aa chap. A nupi nih a cahtakmi cu, "A fanu te cu anun chungah zanchiar ka pawm i, ca ka rel piak. Liz he hmunkhatte ah an um ti tiah ka ruah. Liz nih naute pawmter a ka duh" tiah a ti. Mitthli he bia a chim.

Pathian khuakhan ning hi chim awk a rak tha lo. Thihnak kong ahcun minung nih a phi theih khawh asi lo. Zei ruang ko ah hme zarh khat chung rumro ah chungkhar pathum taitai thih cu? Nunnak timi hi hngalh awk a rak tha lo.

Tuar a har ko. Zarh khat chungah nupi, fanute, far nih thihtak i, pi nih damlonak fak taktak van ngeih tak zong cu a fawi lo taktak. Cucaah GoFundMe a tuah i, leiba a ngeihmi $10,000 chamnak ding a tuah. A tuan hnu ni tlawmpal ah, minung 900 nih $47,000 an hlut.

Ngaihchiatnak hrawmpi tikah ngaihchiatnak a zor i, minung 900 nih an ngaihchiatnak an hrawmpi tikah an ngaihchiatnak a zia deuh ngai lai.

Minung hi kan thi te lai ti kan theih ko. Thih hi kan i ready ngai ko zongah thihnak taktak a phak cun a fak tuk. Hi pa zong hi zeitluk in dah a thinlung a kuai hnga? Kum zeizat riamruam dah a hei tuar te hnga?

Hihi kan ruah a herh. Chungkhar ah thihnak kan ton cio tik zong ah, "Pulthi ni sarthi hram" an ti bang i, midang ngaihchiatnak kha epchun in kan ngaihchiatnak hi tuar ahcun, tuar a rak fawi deuh ngai tawn. Hi pa tonmi hna hi ruah ahcun, chungkhar pakhat thih hna hi, a fak tuk in ruah ding asi hnga lo timi, hi ca nih a ka ruahter.

--------------------------------
Zohchunhmi Ca

1. http://www.newser.com/story/225328/days-apart-man-loses-wife-firstborn-sister.html

Nukaitlang Khua Vs. Bungtlang Khuathar

Khualak lam zong kau taktak in an ser 

Khualai

Khualai

Khuapi muisam kengmi Nukaitlang Khua?

Hi khua hi a umnak cu Nukaitlang asi caah acheu nih Nukaithlang Khua tiah an ti. Ka theih tawnmi cu, "Thantlang ahcun mitsurzu thawl khat ah cu zat asi le Nukaitlang ahcun cu zat asi" tiah thilman epchunnak tampi an chim lengmang. Hi hua tlatu hi Bungtlang khuami an si i, Bungtlang ram ah  aum caah, acheu nih cun Buntlang Khuathar tiah an ti. Bungtlang khua kan ti lai maw? Nukaithlang khua kan ti lai dah? Nukaitlang vs Bungtlang asi cang. A tlatu nih zeitindah min an vuah ka thei rih lo. An serning cu khuapi pungsan keng tein an ser caah aa dawh i duh a nung ngaingai.

Bungtlang khuahlun cu Tipi le Tio aa tonnak tlangbo cungah a ummi asi. Mizoram Pangkhua he ralkah tein a ummi khua asi. Lairam ah a min a thang bikmi cozah lampi Saisihchuaklam nitlaklei a donghnak ummi khua asi. Bungtkang cu hlan ah Thau ram a rak si i, Bungtlang khua hi Thau lopil a rak si. Carry le Tuck nih "The Chin Hills Vl. I" ah an tialmi cu, "Thau khua pawngah khua fatete pahnih an um. Cu khua hna cu a caan ah Thau ah an i fon, a caan ah an va um hnawh tawn. Khua pakhat cu Bungtlang asi" tiah an tial. Chim duhmi cu Bungtlang khua micheu cu Thau cithlah bak an si timi kha chim khawh asi. 


Bungtlang khua hlun hi tlangbo cungah a um. Khuaruahhar ngai asimi cu, tlangpar cungah cun cerhti zong an ummi hi asi. Tlangpar ah cerh um hi a har ngai. Abik in Buntlang bantuk in a linhsatnak ram i cerh um hi a fawi lo. Pathian nih a rak ser ve hrimhrim khua hmunhma pakhat cu asi. 

Bungtlang khua hi, Thau Ohsuh ah a um. Thantlang Peng nitlaklei bik ramri khua pakhat asi. Tipi le Tio tonnak in nichuahlei ah a um. Bungtlang khua pawng ah hin, Lotharawn timi a min a thang taktakmi nelrawn pakhat a um i, cu rawn cu leikuang i tuah khawh ahcun, khua chingchan vialte a cawm khawh dih hna lai ti asi. Nikhatkhat ahcun Nukaitlang khua hi facang tampi a chuahter kho tu khua zong asi kho te dingmi asi.

Ka um hmun in ka ruat tawn. Bungtlang ca ah hin zei sipuazi dah a tha bik hnga timi? An khua hi theihai a tha taktak. Serthlum, sertawk, theithu, retei, fu, banhla, kumkual tipawl an tha taktak. Tualram asi caah, khanghmung le tiamti zong an tha duh tuk. Cun zawngtah zong a tlai tuk fawn. Hi thil vialte cinthlak ahcun, pawcawmnak lawng siloin rumnak tling chuah khawhnak ding khua asi. 

Laimi cu sipuazi tuah kan thiam tuk rih lo. Zawngtah hna cin tikah kung linga lawng cin ding asi lo. Kung thawng in cin i deng tein abu khar in pek ding tiang khin cin ding asi. Lairam in a rami pastor pakhat nih a kan chimhmi cu, "Thantlang zawngtah khi a tlai hlan in, Ks. 450,000 in an i ham cia cang" tiah a ti. Bungtlang cu "Sipuazi market" a kauh tuk caah, zawngtah, khanghmui, tiamti tuktak hmanh tawr le cheng in cin ahcun, abu in an khar hna lai i, an mah kal hau lo in um hmun ah rumnak tling a chuak kho dingmi asi. 

A rauh hlan ah, Kaladan Project pi a pem cang lai. Sangau-Pangkhua-Tipi bus lam a pem te lai. Nukaitlang-Thantlang-Hakha Bus lam apem lai i, Nukaitlang khua hi Tio khua bantuk ah aa chuak kho te ding asi. Sangau hi inn 1,000 renglo an si cang. Hmailei ah "city" a hmu te lai. Sentetfiang-Sangau-Pangkhua khi aa peh hrimhrim lai i, khuapi taktak a chuak te lai. Cu tik ahcun, Bungtlang ram in a chuakmi facang, eidin, tisik anhnah le theitlai vialte hin, lo tuah lo in cawm khawhnak le rumnak asi te lai. 

Zeicatiah Nukaitlang Khua cu "sipuazi caah" market a kau ngaite ding asi. Zeicatiah Sangau, Saiha, Lawngtlai, Vanlaiphai in Hnahthial le Lunglei tiang thil fawi tein an zuar khawh te lai. Cun Bual le Vailmtlang vialte ah thil a kuat khawh dih rih. Thantlang-Hakha tiang in eidin tirawl kuat khawhnak lam ah aum cang. Cupin ah Laitlang le Mizoram ah amin a thang bikmi, Tio le Tipi tonnak hi a lar chin lengmang. Hi hmun zoh duh ah tourist tampi an ra te lai. Cu zong cu Pangkhua le Nukaitlang caah tangka luhnak hrampi pakhat asi te lai. 

Cucaah Nukaitlang khua dirhmun hi a that tuk caah, Bungtlang khuahlun nih an umnak khuahlun chuahtak zawkzawk i, lungthin khat tein khua an ser zok hi a herh. Zeicatiah Buntlang khuahlun cu a hmun te lai lo timi a fiang ko. Cubantuk hmun ah, um peng ding asi ti lo. 

Naite ah Pu Ram Hlun Thang zong Bungtlang ah a tlung ti ka theih. Columbus in Pu Duh Bik zong Bungtlang ah a va tlung ve. An khua kong ka hal. Acheu khat nih cun, "Tipi le Tio aa tonnak pawng Ralvennak Va kam hmunrawn ah zuan an duh" tiah a ti. Cucu hmunhma tha asi le si lo kei ka theih lo caah ruahnak chim awk ka thei lo. Asinain Bungtlang khuami nih pa can taktak ah nan ngeihmi hna Rev. Lian Hre, Pu Ram Hlun Thang tibantuk hna an ruahnak la hna u. Cucu nan khua caah a tha bik lai. Culo ahcun nan vaivuan sual lai. Kan khua bantuk ah nan i chuah sual lai" ti zongah ruahnak ka hei chim len ve. Mifim le khuaruat deuhmi hna ruahnak lak hi, hlawknak asi zungzal.  

Saisihchuaklam pi cu, India-Burma pehtlaihnak ding ah bochan taktakmi lampipuam taktak asi cang lai. Cucaah atu lio caan te hi, Bungtlang khuami nih thim an i palh lo ding a biapi tuk. Lungthin vaivuanh lo ding a biapi tuk. "Krifabu bu (7) an um. A cheu cu dawng khat lawng hna an si" tiah Pu Duh Bik nih a ka chimh i, cucu a pawi taktak mi thil pakhat asi. Bungtlang khuami an fim lo le an lung aa rual lo ahcun, an khua thatnak hi khua dang tu nih a theipar an zun kanh te hna lai.

 Zeica dah cucu ka chim ngam? Tio zong cu bantuk cun a can caah, Nukaitlang khua zong ah a cang kho ve mi asi caah asi. Tio khua an tlak lio ah, a pawngte a ummi Hualngo le Rihkhuadar cu "Tio a lin tuk; raifanh a tam" an ti. Khua chuahtak an sianglo i an zuang duh lo. Hualngo le Rihkhuadar khua an zuan lo zongah, khua dang in mifim le mirum "vision" ngeimi an ra thluahmah. Cozah nih lah-wah-kah le akhun zung an van chiah. 

Cuticun as ser thluahmah. Um hmun ah innhmun man le inn man a kai. Nihin ni ah inn dawt (2) ah ting 3,500 hna a phan cang ti asi. A rak zuang duhlomi Hualngo khua hrawnghrang cu hmunhma tha tinco an duh zongah an ting kho ti lo. "Khuapawng ummi ram khua caw nih tam lo" timi Kawl phungthluk ah an chuak. 

Cucaah Bungtlang khuami zong an lung a fim lo le khuahlun hna sau tuk an i benh ahcun, aa benhmi pawl cu an i ngaichih tuan te lai. Nihin ni ah khuathar an ser zawkzawk, Krihfabu hna an i fonh zawkzawk le hmunhma remmi vialte an i tlaih dih cio a herh. 

Cucaah ramdang ummi Bungtlangmi nih tuah a herh rian zeidah asi? Atu lio ah a herh ngaingai tiah ka ruahmi rian cu, Bungtlang khua ramdang ummi nih, "Nukaitlang khua ah innhmun halh le cawk" a si. Caan tha a um ahcun, USA in innhmun pakhat cu hei cawk te ding ah ka ruah ve cang. Buntlang khuami ramdang ummi paoh nih inn hmun thatha hei ham a herh. Alang in hmun kan cawkmi nih, Nukaitlang ah innhmun man a kaiter khawh. Khua a fehter khawh. Sipuazi a thanter khawh. Khuadangmi rat duhnak a chuahter khawh caah si. 

Tipi kam a phanmi motor. Chun mang bantuk asi?

Nukaitlang Khuathar asi. 

Minthangmi Tipi le Tio tonnak tili

Tipi ah pum in i zah tawn asi

Tipi theset pho

Hmanthlatu Duh Bik "Tio le Tipi tonnak kamah"

Tipi le Tio tonnak tili

Nukaitlang khua asiloah Bungtlang khua hi motor lutchuak a tam tuk cang. Saisihchuaklam cu a hlunghlai chin lengmang lai i, hi pin ah hi khua hi a saunglawi chin lengmang lai. Kaladan Projects an tlamtlinh tik le bang ahcun, Rakhine Ram, Bangladesh, India le Banghladesh thilri tampi a luhchuaknak khua ah a cang kho te dingmi asi. Tio Khua bantuk in asunglawi te dingmi khua asi. Cucu caan sau a rau lai lo. Hi hnu kum 5-10 karah a cang kho dingmi asi. 

Cucaah Bungtlang khuami hna nih hmailei thil a cang te dingmi ruat bu tein, vision ngei taktak in atu tein timh le nun an herh ko. An i timh lo ahcun, Nukaitlang khua a thatnak vialte khi an caah asi lo sual lai ti phan aum ngai. 

--------------------------------------------------------------------------------------

Lawmhnak

Acunglei hmanthlak pawl hi Pu Duh Bik sin in ka lakmi an si. Acungah tampi ka lawm. 

Chin State Ah Khuapi Ser Aherh

Mirang phungtluk ah, "Rome khuapi hi nikhat ah an sermi a si lo" ti  a si. Rome khua zong nikhat ah an ser lo bantuk in, Nay Pyi Daw sernak ah kum tam nawn an rau lai ti asi. Nay Pyi Daw sak hi zeitik set dah an thawk i zeizat dah a dih timi hi theih khawh asi rih lo. A tlawmbik ah US $4-5 billion an dih lai ti asi. Cozah chimnak ah killi meng 2,700 a kau an ti i, Singapore ram nakin alet (10) a ngan deuh. Nay Pyi Daw sernak ah a tlawm bik kum (7) an rau lai tiah ruah asi. Nihin ni ah aa ser cuahmahmi khua asi ko rih.

Nay Pyi Daw sernak ah, tangka tampi dih in kum tampi a rau. Lairam ah khuapi tam deuh sernak ding caah tangka kan ngeih lo pin ah dawnkhantu dang tampi a um lai i, kum tampi a rau ko lai nain, a "ruahnak" (idea) cu ngeih chung a herh.
Lairam ah, khua hlun le khuathar fonh hmanh a har i, "khua dangdang kan fonh lai i khuapi kan ser lai" timi ruahnak (idea) cu a har ko.

Asinain vawleicung tuanbia zoh tikah, fimnak a thancho deuh tik paoh ah, thazaang in pawcawmnak hmun asimi khuate um kha mino nih an duh ti lo i, thluak le thiamnak in pawcawmnaka fawi deuhmi khuapi ah an kai tawn. Cuticun khuate tampi cu an thi i, khuapi ah an i fon hna. Lairam zong ah, lamsul a tha chin lengmang lai, mifim cathiam an chuak chin lengmang lai; mirum an tam chin lengmang lai i, chanthar mino tampi cu khuate um duh ti lo in khuapi ah an lut ziahmah te hna lai.

Khuate in khuapi pemnak hi, Lairam he innpa ram asi mi, Mizoram ah tam ngai kan hmuh. MNF an cawlcangh lio ah, khuate tampi cu khuapi deuh ah an fonh hna. Acheu an mah tein an pem. Cuticun khuate cheukhat cu an zor i, khuapi ah an rak i fonh. Cucaah 1970 kuakap ah khua fapi fa ngai a rak simi Aizawl cu atu ahcun "Mega City" timi khuapi lian taktak ah aa chuah.

Khuate fate in khuapi taktak ah aa chuahmi Aizawl                 

Cun Aizawl-Lunglei-Lawngtlai-Saiha lampi a van pem tik ah, motor lam nih a phaklomi khuate cheukhat cu motor lam awr ah an rak pem. Cuticun khuate an si ko nain khua lian ngai ah an i chuah i, cozah nih tanghra sianginn, sizung, thingram zung, palik sakhan tibantuk a chiah hna i, khua za ngaingai ah an i chuah. Dawr zong an um i, cawtu le zuartu an um tik ahcun duhsah tein khuapi ah an i ser hna. Cuticun Mizoram khua tampi khi, khuapi (city) ti awk a tlak lem lo mi zong khuapi phun tein an um hna. Nunning an sang ngai.

Nihin ni ah USA ah hlan lio ah khua minthang ngaingai a rak simi khuate tampi cu, aphunphung ruangah an chuahtak hna i, robuk khua (museum khua) ah an i chuah. Hi pin zongah khuate tampi cu an chuahtak rih hna lai. Kan umnak Ohio Ramkulh hmanh ah khuate (25) hrawng an chuahtak cang hna i, minung an um ti lo caah mithla khua (ghost town) tiah an ti hna. Hi khua hi an thi dih ko hna. Athimi khua cu nunter khawh asi ti lo. Mithla khua ahcun, innlo thatha zong man ngei ti lo. Zeicatiah a nungmi minung an um ti lo caah asi.

Cuahtakmi Shawnee khua innlo, Ohio

Chuahtakmi Shawnee khua innlo, Ohio

Nihin ni ah, Tuluk zong nih an i buaipi ngaimi cu, khuate lei ah leikuang tuah an huam ti lo mi a si. Khuate ummi cathiammi mino nih, khuate lei i leikuang tuah an huam ti lo i, an nu le pa kha khuapi ah an pemtak hna. Khuate lei tar an thih tikah, cinthlaknak lei ah harnak tampi a chuak. Cucaah lothlo cu fa (2) ngeihnak nawl an pek hna" ti a rak si. South Korea, Japan, India le adang ram thangcho hna ah hin, khuate um cu sipuazi athat lo caah khuapi ah an lut hna i, cuticun "Mega City" timi khuapi lianlian an chuak. Khuapi an lianh deuh tikah, riantuan awk a tam i, pumcawmnak a lam a rak tam deuh.

Kawlram zongah khuate minung tampi cu, Kalaymyo, Monywa, Mandalay le Yangon ah an pem bantuk in, ramkip minung zong hi an rak si pah cio.

Nihin ni Lairam kan thancho lonak a ruang pakhat cu, "Kan khua an fat tukmi le minung tlawm tuk mi" hi asi. Khua fat le minung tlawm ahcun 'lothlawh le leikuang tuah" dah ti lo cu riantuan ding aum ti lo. Lothlawh pin khi cu, khuate ahcun zeihmanh tuah awk a that lo caah, lothlawh pin cu kan tuak kho ti lo. Cucaah "Lopil kan i tha lai lo" timi rumro kan phang. Minung karh kan tih. Cucu laituak in kan tuak i, lothlawh rumro khi kan kanan ah a um caah asi.

Atu chan cu "electronic chan, computer chan, IT chan" ti asi cang i, cu vialte kan hman khawh rih lo hmanh ah, "Cu chan cu kan phan ve cang" ti kha Laimi nih theih hrimhrim a herh. Lotlawh rumro tuaktan lo in, thluak in kan i cawm lai timi ruah chan asi cang.

Nihin ni Lairam sining zoh tikah, kan khua an fa tuk. Minung an tlawm tuk. Ramdang pemvah hnu ahcun khuate innlo le minung an zor chinchin. Acheu cu primary sianginn hmanh chiah awk an tlak ti lo. Motor lam nih thih tiang pal lo dingmi khua hna an um rih. Motor lam cawhpiak ding le an phu fawn lo. Cu bantuk khua hna hmunhter peng ding cu thiltha an si lem lo.

Hi bantuk um hnawh aphu lo mi le cozah zong nih sianginn chiah a phu tilomi khua cu hrawh lawlaw i a pawngkam ummi khuapi deuh ah pem le khua nganmi ser ah a let tam tuk in a tha deuh ding asi. Chuahnak khua chuahtak ka siang lo timi zong hi, miphunpi hna ruahnak ah pakhat te hmanh a um lo. Innhmun, theihai, thlan le thlanlung chuahtak sian lo te hna hi, thancholo taktak thil pakhat an si. Laimi zong miphunpi ruahnak ngeih ziahmah kan herh.

Zeicadah Lairam ah khua lian deuh in ser kan herh? Hihi biatak tein ruah a herh.

Vawleicung khua sining vialte zohchun tikah, khua a lianh deuh paoh chiatnak zong a tam ve ko nain, thatnak tam deuh peng. Khua an lian deuh paoh ah, a tanglei thatnak hi tam deuhdeuh hmuh khawh an si:

1. Khua a lianh deuh paoh ah thluak in cawmnak le thanchonak lam a tam deuh.
2. Rian dang cio tuan i thazaang ngeihchiah i thlennak in nun a fawi deuh.
3. Minung herhhai a tam i, riantuan ding a tam.
4. Thilri chuahtu tu le cawtu dam deuh an um ve.
5. Thilri zuarnak (market) a kau deuh.
6. Motor lampi nih a pal duh deuh i umkalnak a fawi deuh.
7. Cozah nih sizung, sianginn, palik, ralkap tibantuk cozah nih a chiah deuh
8. Rian phunkip a um caah tangka chawkvai a tam deuh
9. Minung nih catang sang phanh le rian hmuh a fawi deuh.
10. Sizung le sakhan a um deuh caah minung ngan a dam deuh.
11. Nunning a sang deuh.
12. Sianginn sang deuh le sizung lian tuah a fawi.
13. Lo tuahnak in dum tuahnak in cawm a fawi deuh i thingram a him deuh.
14. Tii, mei, internet le TV ngeihnak lam a um deuh.
15. Zaang a dam caah nunkhua a sau deuh.
16. Minung i nuamhnak zong a tam deuh
17. Eidin phunkip a um caah awti a nim deuh.
18. Mifimthiam tampi umnak asi fim deuhnak asi.
19. Cintlak le zuatkhalh in pawcawm an tam i, awrti a nim deuh.
20. Innlo tha deuh tangah um khawh asi deuh.

Kan chim cawklomi thatnak tampi a um rih. Cu asi caah, Lairam khua fatete khi chuahtak hna i, lamnaih deuh khuapi ah fonh ding asiloah khuapi chung lawlaw ah luh ding a herh. Asinain in, ahote khua hi chuahtak ding le cuka ah fonh ding timi cu catialtu nih chim khawhmi asi lo.  Asinain hi thil cu amah tein duhsah tein a cang khomi an si. Khua fonh tikah i fahsak ding le kan khua min theng pu seh ti ding asi lo. Motor lam nih a palmi khua, hmunhma a rem deuhnak le sipuazi a that deuhnak khua ah i thial ding tu a biapimi asi.

Laimi hi mah khua chuahtak te khi kan i harh tuk. Cu thil cu kan thanchonak dawntu pakhat asi than. Lairam ah khuapi ser a thatnak cu, Tio khua nih a kan hmuhsak ko. 1993 tiang Tio cu khuate tatkakte a rak si. Innhmun man zong zei arak si lo. Raifanh le zawtfah a tam an ti i, pem hmanh an rak duh lo. A pawng khua tete hmanh nih an rak pem hnawh duh lo. Innlo zong a rak chia taktak. Asinain ramri khua asi; motor nih a van pal, sipuazi a tha i, khuapi ngai pakhat ah aa chuah cang ko. Inn dot (2) man hi, ting 3,500 hna a phan cang. Lairam caahcun Shan Ramkulh i "Tachilate" khua bantuk asi cang.

Tio Khua (Ref. hereandthereness.wordpress.com)

Khuapi ser hi a that ko caah, Lairam khuafa tete hi chuahtak an herh cang. Abik in Falam Peng le Hakha Peng khua fatete hi chuahtak i motor lampi palmi khuapi deuh ah fonh ding an si.

Tahchunhnak ah, Falam Peng khua a cheukhat cu an minh ruangah lungpi ah an fonh hna. Cucu vanchiat lei ah thiltha taktak asi. Nikhatkhat ah Lungpi cu khuapi ah aa chuah lai. Falam he aa peh lai i, khuapi ngaingai ah aa chuah te lai. 2015 i Hakha Peng leimin ruangah, khuate cheukhat an i rawk i, Hakha ah an kaiter hna. Thil tha cu asi lo nain, hi hnu kum 4/5 ahcun thil tha deuh asi lai. Vanchiatnak kha lunglawmhnak tu asi lai.

Cucu zeitindah ka chim hngam? Mizoram i Tipi thlai pawng ummi Fungkah khua zong, a minh caah aa rawk i, Lungpher le Bualpi karlak Siacangkawn ah khua an thialter hna. Siacangkawn cu Sangau-Saiha motor lampi le Vombuk lei in a rami motor lam (3) aa tonnak khua asi. Phawngpi tlang tangah a um. Hmunhma rem ngai asi i, nihin ni ahcun khua nuam ngai ah aa chuah cang. Nikhatkhat ahcun Phawngpi Tlang kai duhmi, tourist tampi an phaknak Tourist khua asi kho. Lungpher-Siacangkawn-Bualpi cu aa peh te lai i, khuapi ngaingai pakhat ah aa chuah kho te dingmi khua pakhat asi cang.

Mizoram tlang sang bik "Phawngpi Tlang"

Cubantuk in Lairam kan pengtlang cio ah khuapi ser a herh.

Tahchunhnak ah, Bungzung hrawnghrang khuatete khi Bungzung ah fonh i khuapi ser ding asi. Khuahhring Tlang ahcun Tlangkhua ah khuapi i ser sehlaw, a chehvel khuafa tete khi i fon hna sehlaw khuapi ngai pakhat an ser lai. Zophei ah Cawngthia tibantuk ah khin khua i fon hna sehlaw khuapi ngai an ser lai. Hnaring hrawnghrang khuate khi Hnaring ah luhter i, khuapi lian ngaingai ser khawh ding asi.

Vaitlamtlang ahcun atu Nukaitlang khua (Buntlang tlakmi) ah khin, Thau, Ruabuk, Bungtlang, Sialam, Hmunhalh, Banawhtlang, Lungpilung le Belhar tibantuk i fon hna sehlaw, City pakhat ah aa chuah colh lai.

Zahnak Tlang ahcun Lungler ah ser i, Vanzang Tlang ahcun Tlangpi asiloah Farrawn ah ser ding tibantuk in asi hnga. Thantlang le Pawhtawnrawn cu peh i khua kaupi in ser ding a si bantuk in, Hakha-Chuncung-Ramthlo-Lungpi-Falam cu peh i metro khua pakhat ah chuahter ding asi.

"Chin State Ah Khuapi Ser Aherh" ti tikah, Nay Pyi Daw an ser bantuk in tangka thazaang le aa-naa in kan ser lai ti silo in, mah lungtho tein pem ziahmah i ser ding khi chim duhmi asi. Khuate tuk um peng hi pumpak, chungkhar le khua caah thanchonak arak si lo. Kan khua a rawk lai timi zong phan ding asi lo. Lairam chung kan pem paohpaoh ahcun, Lairam ser kha asi ko caah, khuapi pem kha tha kan pek paoh ahcun khuapi cu an mah tein an i ser ziahmah ko lai. Khuapi ser ding vision tu cu Laimi dihlak nih ngeih kan herh.

"Mah khua theng" timi vision kha hlawt i, a remnak hmunhma -Chin State chung-ah kan miphun caah khuapi kan ser lai timi kha, Laimi dihlak kan vision si a herh cang. Zeicatiah Kawlram in, Mizoram in vawleicung khuazakip ah khuapi ser an uar cuahmah lio ah, kannih "mah chuahnak khuafa te ah benh peng" timi hi, chan tiluan he aa tlak ti lo. Lairam ah khuapi kan ser lai timi vision kan ngeih ahcun, hi hnu kum 50 ahcun Lairam ah khua lianmi khuapi tampi a chuak lai i, miphun le ram thanchonak nganpi asi ko lai.

-------------------------------------------A Dih---------------------------------------------