Saturday, July 13, 2013

Ohiomi Thil Sertu Hna

Ohiomi Thil Sertu Hna
Biahmaithi
Ohio hi politics leiah hruaitu minthang tampi an chuah lawng siloin kum 200 chung a kal cangmi an tuanbia ah, thil sertu (inventor) tampi an chuahnak ramkulh a si. Hi ramkulh in science le technology lei thil sermi tampi a chuak. Phundang in chim ahcun, "Ohiomi hi vawlei thlengtu" an rak si ko. An thil sermi nih zeitluk in dah kan vawlei a thlen? Zeitluk in dah vawleicung mi caah thatnak a chuahpi? 

1. William Semple/Amos Tyler

Chewing gum (khaicek) sertu an si. Dr. Semple hi Mount Vernon khuami a si. Khairiat in khaicek a rak ser I, haa a thiantertu asi tiah an rak ti. 1869 ah Amos Tyler (Toledo khuami) nih chewing gum cu amah  haakmi thilri ah a rak tuah.

    Tuchunni chewing gum phunphun

2. James Ritty
Dayton khuami Ritty nih hin 1878 ah a pakhatnak bik "cash register" (tangka relnak seh) hi a rak ser. Hi tangka relnak seh hi um hlah sehlaw vawleicung cawkzawrhnak hi a rak si kho bak hnga lo. Nihinni ahcun hi cash register hi vawleicung ramkip, dawr hme in dawr ngan tiang ah hman asi cang. Dayton ah National Cash Register company headquarter pi zong Dayton khua ah a rak um. Atu cu New York ah an thial cang. 


 Chanhlun cash register seh      


Chanthar cash register                                     

3.Orville and Wilbur Wright
December 17, 2003 ah engine bunhmi vanlawng an sertharmi thatein an rak zuanter khawh. An vanlawng cu minute pakhat lawng a rak zuang kho. An mah zuamnak thawng in an chan chungah, vanlawng tamtuk a rak chuak. Cuticun vawlei thlen hram a rak ithawk. Nihin ni ahcun, ahnu bik a chuakmi raltuknak vanlawng, suimilam pakhat ah meng 1,500 (2.25mac) in a zuang khomi Raptor (F-22) chan a phan. Vanlawng rak um hlah sehlaw nihin ni umkalnak hi zeidah kan lawh hna hnga?


1903 Wright Brothers vanlawng hniksak lio


  F-22 Raptor banking left in-flight, showing the top view of the aircraft. The engines with afterburners emit a pinkish glow. Aircraft ia mostly gray, apart from the gold cockpit window, with hints of bluish condensation on the wings.
       Hnu bik chuakmi F-22 (Raptor) 

4.Charles Kettering
Kettering le a hawi le nih 1911 ah motor amah tein nunter khawhnak (self-starter) an rak ser. Mah hlan ahcun driver nih  aleng in motor engine hi nunter hmasat a rak hau tawn. Cu caan thawk in motor leikap ah vawlei tuanbia thlen hram aa thawk. Motor amah tein nunter khawhnak hi rak hmu hna hlah sehlaw, motor hi aleng in sanseh bantuk in nunter peng a hau ding asi. Kettering nih thilri phun 300 renglo amah min in a rak haak.  
File:Car with Kettering's Self-Starter.jpg  
1912 Cadillac. Self-starter hmanka lio (keh) in kum 100 a rauh tik ah 2013 ahcun, suimilam 1 ah meng 221 a tli khomi, vawleicung motor thar man fakbik Lomborghini Veneno $3,900,000 (orh) ah aa chuah cang. 

5. Murray Spangler
1907 ah Canton khuami Spangler nih hmunthur dawpnak seh (vacuum cleaner) a rak siam hmasat. Amah hi hmunhnawm thiantu a rak si. Amah nih a sermi Spangler's, W.H.Hoover hnawndawpnak cu vawleicung khuaza ramkip ah zuar a si cang. Nihin ni ahcun vacuum machine phun tamtuk a chuak cang. Hi hnawndawpnak seh hi rak um hlah sehlaw, nihin ni hi zeitluk in dah kan va buai hnga?

   
Chanhlun hnawm dawpnak

                        

Chanthar hnawm dawpnak


6. Garret Morgan
Motor aa pahmi hna a rak hmuhnak thawng in, Cleveland khua ummi Morgan nih "lam meipar" (traffic light) a rak ser (Mei hi a thep depmapmi pangpar bantuk asi caah meipar tiah ka tinak asi). Hi traffic light um hlah sehlaw vawleicung motor le vanlawng hi zeitluk in dek a buai hnga le zeizat remruam dek accident kan tong hnga? Cun "gas mask" zong aser chih. Hi gas mask hi nihin ni ahcun sehzung, meikhu, meikang, raltuknak hmunhma le zeidang tihnungmi hmun paoh an hman.
                
Chanhlun lam meipar (mipoint)  

      
     Chanthar lam meipar


7. Thomas Alva Edison
Vawleicung dihlak ah, thil tambik a serchuaktu pa a si.  Milan (Erie) county ah a chuak. Amah nih thil phun 1,093 hi USA ramchung ah aa haak. Ramleng le ramchung a haakmki dihlak cu, 2,332 a si. Chim duhmi cu thil vialte cu amah min in sermi an si tinak a si. Edison nih thilri phun tampi a serchuahmi chungah minthang bikmi hna cu, electric mei bulb, aw-khumhnak (phonograph & kinetoscope), muicawl (movie) piahnak seh le radio hna an si. Electric meiceu, awkhumhnak, muicawl hna rak um hna hlah sehlaw vawleicung pumpi hi zeitindek kan lawh hnga?


          Edison kokek meibulb                                 


Pakhatnak bik Edison movie projector

8. Roy J. Plunkett
Thil pakhat a rak hneksaknak ah palhnak a rak um sualmi thawng in, ruahlopi in Plunkett nih "Teflon" timi a rak hmuh. "Taflon" timi cu eidin tirawl chumhchuan tikah umkeng ah thilri aa benhlonak ding caah benhmi sii a si. Plunkett nih DuPont khua a tikhalkuang (refrigerator) chungah "gas" a hneksaknak ah tiikhal bantuk in a naal i a linmi a ingkhomi powder phun a hmuhmi thil in aa thawkmi a si. Hihi rak hmu hlah sehlaw, kan chumhchuanmi vialte beel ah aa benh tuk ding asi hnga.
       
Taflon benhmi umkheng pawl   

                                

Kio tikah meh aa benh ti lo

9. John William Lambert
Ohio City khua ummi Lambert nih meiti hman hmanmi cylinder pakhat in mawnghmi motor hi a pakhatnak bik a rak ser. Amah motor cu suimilam pakhat ah meng 5 tluk in a rak tli kho. Nihin ni ah a rangbikmi motor Bugatti Veyron Super Sport car cu suimilam pakhat ah meng 257.87 m/hr in a tli kho cang. Meiti hman lo in, lungmeihol hna in motor mawngh peng rak si sehlaw tuchan hi zat minung zeidek kan lawh hnga? Vawleicung thli zeitluk in dek a hnawmh hnga?


Lambert meiti motor; 5 mls/hr in a tli kho


                                                                                     Bugatti Veyron 16.4 – Frontansicht (1), 5. April 2012, Düsseldorf.jpg
 Bugatti Veyron Super Sport 2013; 257.87 mls/hr  

10. Charles Richter
Lihnin tahnak Richter Scale sertu a si. Hi a sermi thilri thawng in lihninh tikah zeitluk fak in dah aa hninh timi kha tah khawh a si. Minung nunnak tampi a khamh khawh. Richter Scale in lihnin hi zeitluk in dah a fah le zeitluk rawknak dah a chuahter timi hi an hlathlai khawh.



Richter Scale tah tikah hitin aphi tah a si.                                     



 Richter Scale seh phunkhat


Lihnin nih innlo a hrawhmi


Lihnin nih LA lampi a hrawhmi pakhat

11. Danalee Tabern le Ernest H. Volwiler

An mah nih zapizaran hmanmi "geneal anesthetic Pentothal" timi fahtheihlonak sii an ser. Hi sii an chunh hna ahcun an lung a fim lo. Cucaah a fah an thei kho ti lo. An mah thil hmuhmi thawng in sizung mizaw million tamtuk nih zaang damnak an ton. Fah theihlo tein orperation tuah khawh le nau ngeih khawh a si. Zeitluk in dah ngandamnak lei ah Ohio nih tuanbia an thlen?


Fah theihlo sii (anesthetic Pentothal) an pek lio

12. Josephine Cochrane
Amah nih kengtawlnak seh a rak ser. Cu seh nih minung million tam tuk thatnak a kan pek. Ohio chuakmi a si nain a sernak cu Illinois ah a si.  Hi seh hi 1950 hnu lawng in biatak tein hman a si. Hi khengtawlnakseh hi um hlah sehlaw, nihin ni restaurant lianlian hi zeidek an lawh hnga?


 Josephine Cochrance le a sermi belkheng tawlnak seh

13. Daniel Beard (1850-1941)
A sermi cu thilri a si lo. Buu a si. Cu a sermi nih America am pa ngakchia hna caah thil lianngan tamtuk a chuahpi. Cucu Boy Scouts of America ti a si.

 
      Daniel Beard le Boy Scouts pawl

14. Sertu Dangdang
Willard H. Bennett nih "Radio frequency mass spectrometer" a ser. Cu thawk in "thli" (gas) ah a ummi atom kha atah khawh caah, "thermonuclear fusion research" caah ramkip ah an hman. Grandville T. Woods thil phun 12 renglo a ser ve hna. Culakah "electric railway cars" pawl caah electric thazaang control nak zong a ser. Lester Pelton timi nih "free-jet water turbine" a ser. 





Friday, July 12, 2013

The Mother of U.S Presidents

US tuanbia kum 237 a kalcangmi chungah President 44 an um cang. President 8 hi Ohio in an chuak. Cu President hna lakah 7 cu Ohiuo ah an chuak. William Henry Harrison cu Virginia chuak i Ohio ah a pemmi a si. Cucaah, William Henry Harrison hi Ohio ah an chiah caah, Ohio hi USA ah president tambik an chuahnak  ramkulh a si. Cucaah, Ohio cu, "The Mother of Presidents" tiah an tinak a si. President a chuakmi le an tuan caan ah thil biapi a cangmi tlawmpal cu atanglei bantuk in a si.

1. William Henry Harrison (Berkley Plantation, Virginia)
Party: "Whig" ti a si. Atu ahcun an um ti lo. 1841 ah president a chuak. President 9 nak a si. President a tlin lio ah North Bend, Ohio ah a um lio asi. US President ah hman aa hla hmasat bikmi president a si. Kiktlaih (pneumonia) in a thi. President tuan lio ah a thi hmasat bikmi a si.

2. Ulysses Simpson Grant (Point Pleasant)
Party: Republican. President 18 nak a si. 1869-1877 tiang president atuan. African-American nawlngeihnak dirkamh an herh tiah a dirpitu asi. Yellow Stone National Park dirhnak caah minthutu a si.

3. Rutherford Bichard Hayes (Delaware)
Party: Republican. President 19 nak asi. 1877-1881 tiang president atuan. President a tlin lio ah US mipi vote cu tlawm deuh a hmuh nain, Eletoral College vote ah vote 1 in a tam deuh caah teitu asi. US Supreme Cout ah nu sihni zong nih bia elnak nawl an ngeih ve awk asi timi upadi minthutu asi.

4. James Abram Garfield (Orange)
Party: Republican. President 20 nak asi. 1981 ah President a chuak. President a tlin hnu thla 6 (July 2, 1881) ah, Charles J. Guiteau timi pa nih meithal in an rak kah i, cu meithal hma ruang ah a hnu ah a thi.

5. Benjamin Harrison (North Band)
Party: Republican. President 23 nak asi. 1889-1893 tiang president atuan. Pre. William Henry Harrison tupa a si.

6. William McKinley (Niles)
Party: Republican. President 25 nak asi. 1897-1901 tiang president atuan. 1901 ah Leon Czolgosz timi cozah uknak a duhlomi pa nih meithal in voihnih a kah i a thi. Puerto Rico, Guam, Philippines le Hawaii hi USA ram ah a khumhtu asi.

7. William Howard Taft (Cincinnati)
Party: Republican. President 27 nak asi. 1909-1913 tiang president a tuan. Zumhawktlak lo in um ruang ah, company lianlian 80 tluk taza a rak cuaitu hna asi.

8. Warren Gamaliel Harding (Corsica/ Blooming Grove)
Party: Republican. President 29 nak asi. 1921-1923. Kum 1921 ah Washington Naval Conference a rak hruai. Cucu vawlei rampumpi ah ramkip ah hriamnam rihma khiah a herhnak kong caihkhanmi a si. President a tuan lio ah lungzawtnak (heart attack) in a thi.



                                               Ohio in US President Achuakmi Hmanthlak

Acung. Keh in Orh. William Henry Harrison; Ulysses S. Grant; Rutherford B, Hayes & James A. Garfield
Atang. Keh in Orh. Benjamin Harrison; William McKinley; William H. Taft; Warren G. Harding









Thursday, July 11, 2013

Columbus Khualipi

Atuanbia
Columbus hi, Ohio ramkulh khualipi a si. Christopher Columbus min chuankhan in minsakmi a si. 1812 ah Scioto le Olentangy Tivapi aa tonnak zawn ah khua an rak tlak hmasat. 1816 in Ohio khualipi ah a cang. Khualipi asinak zong kum 200 deng a si cang. Area 223.11 square meng a kaumi khua asi. 
Umnak
Columbus hi Ohio ram a laiva, I-70 le I-71 aa tonak ah a um. Laimi tambik umnak Indianapolis le Washington D.C karlak ah a ummi khua asi caah, Laimi tampi nih pal lengmang mi a si. USA Laimi tambik umnak i a laiva bik khua a si. Chicago in suimilam 6 tluk; Battle Creek in 4 tluk; Washington D.C in 5 tluk; Indianapolis in 3 tluk; Cincinnati in 1 tluk; Grand Rapids le Baffalo in 4/5 tluk hlannak ah a um. Laimi caah umkal a fawinak bik khua asi.
Vawlei Muihmai
Khua rawn ngaingai a si. Nichuah, nitlak, chaklei le thlanglei an rawn dih. Khualuhnak lam an that tuk caah khualuhka a nuam. Khua luh hi zaang a dam tuk. Zeicatiah a lamsul a that caah le a pheiphah a that tuk caah asi. America Laimi umnak khua vialte lakah khuarawn bik a si. Khua dawh ngai a si caah, tourist tampi an lennak khua asi. Downtown a kau i alunghlai. Midwest State 12 chungah downtown a kaubikmi khua pakhat a si.
Columbus Laimi
Semnak Lairam chuahtak in Columbus khua ah Laimi zong 2004 in pem hram kan rak thawk. Nihin ni ahcun Chin timi dihlak 600 leng kan um cang. 
Columbus Downtown  

                                    
Milu Um Zat
Columbus metro area hi Ohio ah lianh ah pathumnak a si. Cleveland le Cincinnati changtu a si. Columbus timi taktak hi USA ram chungah lianh ah 15nak asi i, Franklin County a dihlak in aa tel; cupinah Delaware County le Fairfield County zong zeimawzat aa tel chih. metro area ahcun 32 nak a si. Columbus metro ah hin county
2010 milurelnak in Columbus timi khua chungah, minung 787,033 an um. Metro area tu ahcun 1,836,536 an um. Columbus khualipi kam ah khuapi lian nawn tam ngai an um. Cu hna (Marion le Chillicotte rel chih in) cu Columbus Combined Statistical Area ah an chiah i, minung 2,031,229 an um.
 Thanchonak Rian (Sipuazi)
Columbus khua hi rian phunkipte a umnak hmun a si. USA ah sipuazi tha bikmi khua pakhat a si. 2007-2011 karlak recession lio zongah anih cu an sipuazi a tla lo ti tluk asi. Rian tambik cu fimcawnnak sianginn, cozah rian, insurance, banking, fashion, ralkap runvennaklei, vanlawng thilri lei, eidin, hrukaih thilri, truck company rian, steel, energy, medical research, ngandamnak, thilri zuar, sizung lei le sehlei riantuannak hi an tam bik. Sathahnak tibantuk phunphai rian a um tuk lo.
Employee 22,000 ummi Battelle Memorial Institute


Min thangmi company hna cu Battelle Memorial Institute, Chemical Abstracts Service, vawleicung private vanlawng company lianbik NetJets, USA ah university campus lianbik pakhat Ohio State University hna hi an si. Wal-Mart 10 a um caah hi zongah minung tampi rian an tuan. JCPenny, Wal-Mart, Kroger le adang distribution center tampi a um.  


Nationwide Insurance Company Headquarter

2013 ah, U.S Fortune 500 chungah, company 4 cu Columbus ah an um. Cu hna cu Nationwide Mutual Insurance Company, American Electric Power, Limited Brands le Big Lots an si. Ramdang sehzung lianlian zong an um. Columbus khuakam ah Honda motor sehzung he aa pehtlaimi sehzung laiva tampi a um caah, cuahcun minung thawng in an tuan. Germany ram ummi Siemens le Roxane Laboratories, Finland ram ummi Vaisala, Tomasco Mulciber Inc, Yachiyo  Company zong an um. Cocacola company, Budwizer le nauhnuk siamnak te hna zong an um.


Hi bantuk NetJets Valawng hi 350 renglo an ngei

Columbus Khua NetJets Headquarter
Sianginn le Sizung
Columbus ah hin college and university 11 an um. Ohio State University (OSU) cu USA ah campus lian bik pakhat a si. Vawleicung stadium lianh ah 7 nak asi mi, Horse Shoe Stadium umnak a si. Columbus ah sizung 17 a um. Waxner Medical Center (OSU) le Nationwide Children's Hospital hna cu USA sizung thabik ah aa tel ve mi an si.

Horse Shoe Stadium
Ohio State University cu sianginn lian taktak asi. Siangngakchia 56,867 (2013) an an um. Professor lawngte 6,254 an um. Cachimtu saya/sayama asilomi 21, 987 full-time riantuan an um. Hi ahhin siangngakchia an itel lo. Acre 1,765 (7km sq) akaumi a si caah USA ram pumpi ah sianginn area kaubik pakhat a si.

 







Ohio State University

Waxner Medical Center sizungpi hi USA ah lianh ah 20 nak hrawng ah a um. Atulio i an sak tharmi Project One timi ah hin, inn dawt 21 an sak chap. Lung le Cancer thlawpbul lei ah min a thangmi sizung pakhat a si. 

Waxner Medical Center

Sizung Thar saklio mi


Umkalnak
Ohio hi USA ah motor lam a thatbiknak ramkulh pakhat a si caah, motor hi an hman bik. USA ramkulh khualipi vialte lakah minung citmi tlanglawng lam a umlonak khua cu Columbus lawnglawng asi ti a si. International Airport pahnih (Port Columbus le Rickenbacker International Airport) an um. Adang airpot laiva Bolton Field Airport le Don Scott (University Airport) zong an um. Private vanlawngtual pahnih Columbus Southwest Airport le Darby Dan Airport an um rih.  









Port Columbus International Airport
Min le Sinak
Columbus nih min thatnak tampi a hmuh. USA dirhmun in zoh tik ah atanglei hi Columbus sinnak an si.
1. 2006 ah CNN Money nih US ram chung umnak tha bik khua 8 nak ah a chiah.
2. fDi Makazine (Foreign Direct Investment) nih 2007 ah US ram pumpi "hmailei khua" 3 nak ah a chiah. 
3. 2008 ah Forbes nih US ram pumpi ah No.1 "up-and-coming up tech city" tiah a ti. 
4. Central Connecticut State University nih 2008 ah cathiam tam ah 15 nak le cathiam bik khua 19 nakah an chiah.
5. Relocate America (America Thialnak) makazine nih 2010 ah US ram khua cungnungbik 10 nak an chiah.
6. Travel Guide Makazine nih 2009 ah Columbus Zoo and Aquarium cu USA ah No.1 ah a chiah.
7. 2010 ah Dole Nutrition Institute nih Salad tambik a cawmi khua lakah an chiah.
8. 2012 ah Business Week nih US ram khua thabik 50 nak ah a chiah. 
9. 2012 ah Bloomberg Business Week nih US khua thabik 20 nak ah a chiah.
10. 2013 ah Intelligent Communities Forum nih Columbus cu the US ramchung ah "the most intelligent city" ah an chiah. Vawleicung ah intelligent bik mi khua 7 nak ah an chiah. .
11. 2013 Forbes Makazine nih mark an pek tikah, "A" ah an chiah.

Zoh Nuam

Columbus ah zoh nuammi hmunhma tampi a um. Minthang bik hna cu Columbus Zoo le Aquarium, COSI, Columbus Museum of Art le Santamaria (Columbus tilawng) hna hi zoh nuam an si. Columbus zoo ah hin saram phun 700 renglo an um; saram azapite 6,000 renglo an zuat. Zoh nuam taktak a si. 




Columbus Zoo pawng ummi Zumbeezee Bay asi

Zumbeezee Bay ah nuamhnak phunphun a um

Columbus in meng 50 tluk a hlatnak ah United States Air Force Museum a um. Cucu vawleicung ah a lian bik le a hlun bik raltuknak vanlawng museum a si. America ram raltuknak vanlawng vialte an tling dih. Russia vanlawng te hna zong an um. Atanglei hi Columbus khualai ah aummi Santamaria tiilawng model an sermi a si.  



Santamaria Model tiilawng asi.

Tlunnak
Columbus khua ah tlunnak hotel phun tampi a um. $40 man in $160 man tiang an um. Hotel min thang hna cu Hilton, Hyatt Regency le Renaissance an si. Mah duh paoh thim khawh an si.





 Hilton Hotel

Hyatt Regency Hotel





Saturday, June 1, 2013

Chin Community Garden in Columbus

There are many community gardens in the city of Columbus, Ohio. Columbus has more community gardens than any other cities in the entire United States. The Chin Community Garden in Gantz Rd is one of them. The garden belongs to Emmanuel Chin Baptist Church (ECBC) which is the largest Chin Christian community in Columbus. ECBC church members a lot of energy to create this garden through the help of the Franklin Park and Conservatory.

The Chin people in Columbus came from Myanmar as refugees. There are about 500 Chins in the area. Some Chins came to Columbus earlier than 1996 but they were very small in numbers. A large number of Chins came to Columbus only in 2009.  

                                                            One Kind of Roselle

Most of these refugees are from the farming society in Myanmar. Agriculture was their main job back in their country.  Therefore, creating a community garden is more than foods and economy for them because the garden (land) makes connection the two cultures namely the Chin culture (farming culture) and the U.S culture (high tech culture) together.  Moreover the human spirit is always connected with natures such as land, water, forest, plants, trees, fountain, mountain and pond so on and so forth in the Chin tribal culture. The garden promotes and creates stronger spirit for the Chin Christians in Columbus. The garden creates a better relationship among the people in the community. It creates a sense of Christian values such as love, kindness, helping one another, sharing things and unity in the community.

The Chin Community Garden is so important for the immigrants for their psychological, physical, spiritual social and mental health. One can see that the garden reduces the stress of a person in many ways today. At the same time the garden saves hundreds of dollars for the Chin families. Some of the vegetables were sold to other Chins in Kentucky areas.

                                                     The Leaf of Pumpkin (Mai-an)


The garden was sponsored by the Franklin Park and Conservatory. Mr. Bill Dawson, Kate Matheny (Grant Coordinator) and Lori Murphy (a student at Ohio State University) helped creating this garden. Franklin Park and Conservatory spent $7,300.00 total for creating this garden for 2011 and 2012. The garden is fenced by Graves Fence Company.  The Scotts Miracle Grow Company donated more than 220 bags of top soils for the garden in 2012. Today the Chin Community Garden is so successful.
                                     Pumpkin, tomato, roselle and pepper

The garden has a long history. It was in the place of an old house which was probably built with stones and bricks. The land was filled with small and big stones, bricks and sand when the farmer plowed the field in the summer of 2011. It was impossible to create the garden in that time. The famer who plowed the field abandoned the garden because of stones, bricks and sand. But the Emmanuel Chin Baptist Church youth voluntarily picked up the stones and bricks about 1-2 tones. Finally the garden was successfully created in the spring of 2012.


There are about 75 Chin families in the ECBC in 2013. The Chins are hard workers. They love farming, gardening and planting vegetables. They plant variety of plants such as spicy, cabbage, four kind of anthur (roselle), hmaihrem (little pumpkins), hamhhmui (Chin mint), putinan, kamphe (a native mint-plant in the Chin State) and mai-an (pumpkin leave), zungpate-thi (lady finger) and Chin egg plants etc. The plants are so good; they are pretty big and tall. The soil of Ohio is pretty good and suitable for those kinds of tropical plants. Some plants are much larger and taller in Ohio than in Chin States, Myanmar. The garden is in the southwest side of the city. It is about 4 miles from where the Chin people live. The Chin people love it and enjoy it every day. They feel Columbus their new homes now.

The garden benefits the Chin community a lot. It gives them a great joy and peace. It reduces our stress. It heals our loneliness. Economically it saves a lot of money for the immigrants. It connects friends, relatives and church members. The garden produces a lot of the Chin cultural foods and that benefits the entire community today. The garden also makes Columbus greener and a better place to live. 

Recently the garden was closed because of land swap. The old garden site will be used for the new school building. So the new garden is near the building of Children's service. The new garden is on the other side of the old garden.



Garden looking from south side

Hakha Leimin Research Tuahnak

Hakha Leimin Research Tuahnak
Biahmaithi:
               Kan Lairam khualipi, Hakha khuapi chehvel vawleimin mi kong hi thukpi in ruah lo awk a tha ti lo. Cucaah CBCUSA nih $2000.00 dih in research tuah ding in timhlamhnak a ngei. Bawmtu CBCUSA cungah kan lung aa lawm. Kan ram ah thilri le fimthiamnak a tlamtlin rih lo caah, research tuah tikah, thil sining tampi kan thei kho rih lai lo. Aphi zong kan chuah kho rih lai lo. Asinain hmailei tefa chan caah thilpipa tam deuh tuah khawhnak ding caah, lamsial chungnak caah, hi research hi thawk a si.
 Hi research tuahnak caah committee pakhat, "Hakha Leimin Research Tuahtu Committee" kan ser i, atanglei bantuk in tuanvo pek an si.
1. Hotu:                                                Pu Chan Hrem
2. Recording/Ca Tialtu:                                     Rev. Lal Pek Lian
3. Ruahnak (Theory Chuahtu)..              Pa Van Lian Thang (Akuk)
4 Field ah Abawmtu:                              Pa Ceu Chin Thang
5. Ramdang Lei in Ruahnak Chuahtu:    Pastor Dr. Hai Vung Lian le Rev. Dr. C. Duh Kam

Committee Tinhmi:
Hi committee nih aa tinhmi cu:-(1) Hakha khua pawng vawleimin mi vialte hmanthlak ding; (2) Vawlei mimmi hmunhma pakhat cio an sining roca (record) tial ding; (3) vawlei minhnak a ruang (cause) kawl ding; (4) hmailei ah khua kauh duh tik ah khuazeika lei ahdah kan kauh lai timi le lamsul zeitindah kan ser lai timi, mipi fimchimhnak tuah ding; (5) vawlei a fehfuanlonak hmun ah innlo sakter lo ding le Vawlei  fehnak ah innlo sak forhfial ding; (6) a ritmi tlakrawh le lunginn sak tikah vawlei a fehfuanning tha tein zoh hmasat ding; (7) hmailei ah hi vawlei kakmi kong hi thuk deuh in hlathlainak ngeih ding; (8) cozah le ramdang mifim mi zong rawih i hi vawlei kakkong hi thuk deuh in ruah le khuaram sersiam ding; (9) mipi thihlonak le innlo rawhralnak a um sualnak hnga lo ahlankan in mipi ralrin peknak tuah ding.

Vawleicung Innlo Rawhralnak
               April 24, 2013 ah Bangladesh ram sehzung dawt kua asimi a tlumi nih, minung 1127 a thah hna. Tampi hma an pu. Hi bantuk inn a ritmi hna sak tikah, a umnak vawlei hrampi a fehlo ahcun, tih a nung taktak. Mifimmi tuaknak ah, kokek rawhralnak ruang ah 2010 chungah minung 42 million kuakap hi innlo  rawhralnak an tong ti asi. Hi lakah lihnin ruangle vawlei rawhralnak ruangah innlo rawkmi hi a tambik. Naite ah, California ramkulh, Lake County ummi khua pakhat ah, hmunhma a rem tuk nain, inn (29) cu duhsah ten vawlei nih a dawp dih hna. Inn pakhat ah $200,000 fai man an si. Inn dang aa min chawm ding tam ngai an um rih.
Cu kong cu vawlei kong thiammi Scientist pawl zong nih a ruang an thei kho lo.  "Vawleitang ah thil ningcang lo mi zeidah a um hnga? Hlanlio Indian miphun thlanmual hna asi hnga maw? Achungmuru ah meitlang hna a um sual hnga maw? Asiloah vawleitang tii tam tuk kan dawp ca dah a si hnga?" tiah a phunphun in an ruat. Hi inn pawl hi, chikkhatte ah aa rawkmi an si lo. Duhsah tein aa rawk ziahmah mi an si. Cuticun a donghnak ah vawlei nih a dawp dih hna. Inn aa rawkning a fum ngai caah, "slow-motion disaster" (duhsah tein a cangmi rawhralnak) asi tiah an ti.  
Florida ramkulh zong ah, sinkhole (leitla) 5,000 hrawng a um. Innlo le lamsul tam tuk a hrawh cang. Mi pakhat cu zan a ihkar ah, a inn nih a pilpi i a thi. Mizoram Lawngtlai le Aizawl zongah vawlei minim ruang ah, minung zeimaw zat an thi cang. Hakha hrawng zongah, vawlei min mi ruangah, lamsul, innlo rawhnak tampi a chuak cang. Hmailei kum tampi ahcun, rawhralnak tampi a chuak kho ve mi a si.  

Research Tuah Aherhnak
 Hakha khua pawngkam vawlei hi an fek lo. An dawr ngai. Hmunkip ah athluanthluan in an kak. Hawrkam an min. Inn lo le dum an tolh. Thingkung ramkung le ngakhur tiang in an i thawn. Dawrthar Market cu vawi tamtuk aa thawn cang. Khuaveltu lam (Myopat line) an cawhmi vialte an tolh dih. Sizung thlang cangdonh leikuang vialte an rawk dih. Abuaktlak in zoh tikah, hmunkip ah vawlei min le vawlei kak a tam chin lengmang. A ruang zeidah a si hnga? Ruah a hau.
Hi vawlei kakmi le minmmi kong hi, ruah lo ahcun nikhatkhat ah Hakha caah sunghbaunak tampi a chuak kho. Abik in lihninhnak fakpi a chuah sual ahcun, kan khualipi hi thalolak in a rawk khomi a si. Alengphaw in ruah ahcun cucu a si kho ngai hnga maw ti awk a si nain, a rawk khomi a si ve ko.
Tahchunhnak ah, Japan ram lihnin (March, 2011) cu 9.0 thazaang cakmi a si. Cu lihnin a chuahtertu cu, rili tang meng 15 a thuhnak zawn ah vawlei hi meng 186 a sau i, meng 93 tluk kau in aa cheu caah a si. Cu nih a chuahtermi lihnin cu a fah tuk caah, vawlei pumpi aa mer ning hi lehmah 6.5 a thawnter ti a si. Japan ram hi rili chungah pe (2) a pilter i, an ram hi USA leiah pe 13 a thawnter. Ni hi 1.6 microsecond tluk a tawiter deuh.  2004 I Sumatra lihnin (2004) nih ni 6.8 microsecond a tawiter. 2010 Chile ram lihnin (2010) nih 8.8 microsecond ni a tawiter deuh ti a si. Chim duhmi cu vawlei merning a thlen khawh tinak a si.  Hakha khua hrawnghrang ah, hi bantuk in a fakmi lihnihnak a chuah ve sual ahcun,  Runtlang tlangpang khua asi caah, rawhralnak tampi a chuak kho ve.   

Tihnung Asinak
               Hakha khua hrawnghrang hi tihnung asinak le research tuah a herhnak a ruang (6) a um.
(1) Kawlram cozah chuahmi Seismic Zone Map of Myanmar zoh tikah, Kawlram ah lihnih a fahbiknak le rawkralnak tambik a chuah khawhnak hmunhma(zone) hi, hmun (1, 2, 3, 4, 5) in an then. Panganak (5) tih a nunnak bik hmun asi. Lairam le Rakhine ram hi, zone-5 ah an um.
(2) Lairam hi Zone-5 ah a umnak a ruang cu, vawlei chungmuru kakmi (plate tectonic) ramri hi, Rakhine ram le Lairam kam tein a kalmi a si. Hi vawlei kakmi hi, India rili in, Rakhine ram nitlaklei kap in, Paletwa nitlaklei kap in, Mizoram le Bangladesnh ramri in, Assam State in Himalaya tlangthluang in, nitlakleiah aa pehthluahmah. Cun Iran in, Saudi ram in, Israel ram Jerusalem khua pawng in nitlaklei ah aa peh; cun America ram a van vel i, Japan ram in, Indonesia ram in India rili ah a rak chuak than. Hi vawleikapmi kuakap hi, vawleicungah lii fakbik aa hninhnak hmunhma (Ring of fire) umnak a si. Minung 280,000 kuakap a thatmi Tsunami chuahtertu Sumatra lihnin (2004) zong kha, hi vawlei kakmi hmunhma zawn ah asi.  Aizawl le Hakha zong hi, cu vawlei chungmuru kakmi (plate tectonic) ramri he aa naih tuk caah, li fakpi in aa hninh khawhnak hmunhma ah an um.  
(3) Hakha khua hi, hlanlio kum tampi ah, Rungtlang vawlei a tolhmi sisehlaw a dawh. Tlang tampi cu lihnin le meitlang puakmi ruang ah an tolh theu i vawlei an idil theu tawn. Cuticun rawn bantuk ah an ichuah. Cu hmun cu nikhatkhat ah an tolh than theu tawn. Hakha vawlei hi, min caham vawlei bantuk in, a vawlei a sawp. An fek lo. Cucaah minh le tlaak a fawi ngaingaimi  vawlei a si.
(4) Hmunhma a cheng. A chungmuru hi a ningpi in a tolh khomi a si. A tolhning hi khulrang in a tolhmi asi lo caah, minung mithmuh ah theih ahar ngai. Hakha khua dirhmun zoh tik ah, USA California kong ka tiami bantukin, "duhsah tein acangmi rawhralnak" (slow-motion disaster) phun asi caah, minung nih ralrin awk a har ngai. Achungmuru vawlei nih a tuarh ti lo taktak ahcun, harnak a chuakkhomi a si. 
(5) Tii le ruah a tam. Hi tii le ruah nih vawlei chungmuru duhsah tein a khawrh. Vawlei alawnter. Cu thil nih vawlei minhnak a chuahpi khawh. Dawrthar kuakap sining hi, cucu a si.
(6) A umnak tlang a sang. Rungtlang hi pe 7,543 a sang. Hakha khua hi pe 6120 sannak ah a um. Hi bantuk hmunsang ah hin, vawleiminh, innlo rawhral hi a fawi khun i, a fak khun fawn.

Vawlei Minh A Zual Chinchin Lai
               Hakha khualipi ah minung kan karh chin lengmang lai. Innlo a karh lai. Lamsul a karh lai. Innlo aa tet chin lengmang lai. Khuachung vawlei a rit chin lengmang lai. Cutikah kan vawlei zong a tolh ning a rang deuhdeuh lai. Inn sakmi a tam tuk ruang ah, vawleicung khua minthang Shanghai, Bangkok, Boston le Venice tibantuk khua hna hi an pil ziahmah. 1921 in 1965 karlakah Shanghai khua cu, pe (8) a pil cang. Mexico City cu innlo le minung an tam tuk caah kum 10 ah lehmah 1 in a pil; Venice khua cu kum 100 chungah pe 1 a tum cang ti a si. Kan nih cu research zeihmanh kan tuah lo. Kan khuaram kong kan thei kho lo. Hakha khua zong hi duhsah tein tolh ziahmah ve sehlaw theihlo asi ko. Cucaah hmailei ah minung thihnak, innlo rawhralnak le sunghbaunak fakpi kan ton sualnak hnga lo, research tuah deuh kan herh.

Tinhmi Hmunhma (Targeted Areas)
               Hakha khua ah vawilei tambik a minhnak atanglei hmunhma hna ah, research tuah ding hi, Hakha Leimin Research Tuahtu Committee nih aa tinhmi a si.   
(i) Matupi lam: Catholic Biakinn le Auto telephone zung karlak lamkam vialte;
(2) Dawrthar: Zion Biakinn kalnak lamthlang lei vialte;
(3) Zion Biakinn kalnak lam le Matupi lam kar vialte
(4) Keisih Sang: Keisihsang le Chin-Oo-Sii chak deuhvak. Hihi aa rawhnak bik hmun an si.  
(5) No.1 High School Thlanglei in Chin-Oo-Sii karlak. Hi hmun hi an kahning a fak, a sau ngaingai.  
(6) Hakha Sizungpi le No.1 High School karlak sizung sang vialte
(7) Sizungpi kuakap vialte. Hi hmun i dumhau kan rak tuahnak vialte an min/tolh dih cang.
(8) Khuachung le Chin-Oo-Sii karlak khuaveltu lam kuakap vialte. Lam an I thawn viarnak hmun a si.
(9) Lungbiakinn hnulei Rev. Carson te hlan hnulei tivakam mimmi vialte.
               Hi acunglei hmunhma kuakap ahcun, kum tampi ca ruah ahcun inn sak ngam ding an si theng lo. America bantuk in "Inn insurance" umnak ram sisehlaw, inn pawl hi insurance an pe duh lo men hna lai.  Zeicatiah atuan le tlai in an irawk hrimhrim te lai timi kha ruahchung khawh an si caah a si.
Hika hrawng vawlei rawh ning hi a rang ngai. Tanghra ka kai lio in college ka van dihkar lak ah, kan dumhau vialte an rak lo dih. Kan umnak inn pawng farkung viatle an min dih. Hitining te in a kal ahcun Hakha Sizungpi, Zion Baptist Church, Tennis Kun te hna hrawnghrang hi rawhralnak tuan ah an tong kho men. Tanghra ka kai lio ah, Rev. Carson thlan ralchan ah kan um. Thlan le tiva kar khi, thingkung le far kung lianlian in a rak khat. Ahnu kum 4 ahcun, cu far kung lianlian cu an min dih. Hi tining tein a kal ahcun, nikhatkhat ahcun Rev. Carson thlan hna zong khi a min lai lo ti khawh a si lo. No.1 High School hna zong an irawk lai lo ti khawh an si lo.

Biadonghnak
               Hakha cu Lairam kan khualipi asi caah, a thangcho chin lengmang lai. Innlo an lian, an sang chin lengmang lai. Minung kan chah chin lengmang lai. Vawlei cawhmi le tii kan hmanning a sang chin lengmang lai. Cutikah kan vawlei hi aa rawk chin lengmang ve ding asi. Cucaah hmaileiah rawhralnak le sunghbaunak fakpi kan ton sualnak hgna lo, hi research tuahnak nih aa tinhmi a si. Hipin ah hi nak tha deuh le tlamtling deuh in, research tuah a herh. Cucu cozah le chanthar mino mifimthiam mi hna nih pehzulh ding in saduhthahnak nganpi kan ngei.

Dr. Hai Vung Lian
Columbus, Ohio

USA. 

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....