Saturday, July 13, 2013

Ohiomi Thil Sertu Hna

Ohiomi Thil Sertu Hna
Biahmaithi
Ohio hi politics leiah hruaitu minthang tampi an chuah lawng siloin kum 200 chung a kal cangmi an tuanbia ah, thil sertu (inventor) tampi an chuahnak ramkulh a si. Hi ramkulh in science le technology lei thil sermi tampi a chuak. Phundang in chim ahcun, "Ohiomi hi vawlei thlengtu" an rak si ko. An thil sermi nih zeitluk in dah kan vawlei a thlen? Zeitluk in dah vawleicung mi caah thatnak a chuahpi? 

1. William Semple/Amos Tyler

Chewing gum (khaicek) sertu an si. Dr. Semple hi Mount Vernon khuami a si. Khairiat in khaicek a rak ser I, haa a thiantertu asi tiah an rak ti. 1869 ah Amos Tyler (Toledo khuami) nih chewing gum cu amah  haakmi thilri ah a rak tuah.

    Tuchunni chewing gum phunphun

2. James Ritty
Dayton khuami Ritty nih hin 1878 ah a pakhatnak bik "cash register" (tangka relnak seh) hi a rak ser. Hi tangka relnak seh hi um hlah sehlaw vawleicung cawkzawrhnak hi a rak si kho bak hnga lo. Nihinni ahcun hi cash register hi vawleicung ramkip, dawr hme in dawr ngan tiang ah hman asi cang. Dayton ah National Cash Register company headquarter pi zong Dayton khua ah a rak um. Atu cu New York ah an thial cang. 


 Chanhlun cash register seh      


Chanthar cash register                                     

3.Orville and Wilbur Wright
December 17, 2003 ah engine bunhmi vanlawng an sertharmi thatein an rak zuanter khawh. An vanlawng cu minute pakhat lawng a rak zuang kho. An mah zuamnak thawng in an chan chungah, vanlawng tamtuk a rak chuak. Cuticun vawlei thlen hram a rak ithawk. Nihin ni ahcun, ahnu bik a chuakmi raltuknak vanlawng, suimilam pakhat ah meng 1,500 (2.25mac) in a zuang khomi Raptor (F-22) chan a phan. Vanlawng rak um hlah sehlaw nihin ni umkalnak hi zeidah kan lawh hna hnga?


1903 Wright Brothers vanlawng hniksak lio


  F-22 Raptor banking left in-flight, showing the top view of the aircraft. The engines with afterburners emit a pinkish glow. Aircraft ia mostly gray, apart from the gold cockpit window, with hints of bluish condensation on the wings.
       Hnu bik chuakmi F-22 (Raptor) 

4.Charles Kettering
Kettering le a hawi le nih 1911 ah motor amah tein nunter khawhnak (self-starter) an rak ser. Mah hlan ahcun driver nih  aleng in motor engine hi nunter hmasat a rak hau tawn. Cu caan thawk in motor leikap ah vawlei tuanbia thlen hram aa thawk. Motor amah tein nunter khawhnak hi rak hmu hna hlah sehlaw, motor hi aleng in sanseh bantuk in nunter peng a hau ding asi. Kettering nih thilri phun 300 renglo amah min in a rak haak.  
File:Car with Kettering's Self-Starter.jpg  
1912 Cadillac. Self-starter hmanka lio (keh) in kum 100 a rauh tik ah 2013 ahcun, suimilam 1 ah meng 221 a tli khomi, vawleicung motor thar man fakbik Lomborghini Veneno $3,900,000 (orh) ah aa chuah cang. 

5. Murray Spangler
1907 ah Canton khuami Spangler nih hmunthur dawpnak seh (vacuum cleaner) a rak siam hmasat. Amah hi hmunhnawm thiantu a rak si. Amah nih a sermi Spangler's, W.H.Hoover hnawndawpnak cu vawleicung khuaza ramkip ah zuar a si cang. Nihin ni ahcun vacuum machine phun tamtuk a chuak cang. Hi hnawndawpnak seh hi rak um hlah sehlaw, nihin ni hi zeitluk in dah kan va buai hnga?

   
Chanhlun hnawm dawpnak

                        

Chanthar hnawm dawpnak


6. Garret Morgan
Motor aa pahmi hna a rak hmuhnak thawng in, Cleveland khua ummi Morgan nih "lam meipar" (traffic light) a rak ser (Mei hi a thep depmapmi pangpar bantuk asi caah meipar tiah ka tinak asi). Hi traffic light um hlah sehlaw vawleicung motor le vanlawng hi zeitluk in dek a buai hnga le zeizat remruam dek accident kan tong hnga? Cun "gas mask" zong aser chih. Hi gas mask hi nihin ni ahcun sehzung, meikhu, meikang, raltuknak hmunhma le zeidang tihnungmi hmun paoh an hman.
                
Chanhlun lam meipar (mipoint)  

      
     Chanthar lam meipar


7. Thomas Alva Edison
Vawleicung dihlak ah, thil tambik a serchuaktu pa a si.  Milan (Erie) county ah a chuak. Amah nih thil phun 1,093 hi USA ramchung ah aa haak. Ramleng le ramchung a haakmki dihlak cu, 2,332 a si. Chim duhmi cu thil vialte cu amah min in sermi an si tinak a si. Edison nih thilri phun tampi a serchuahmi chungah minthang bikmi hna cu, electric mei bulb, aw-khumhnak (phonograph & kinetoscope), muicawl (movie) piahnak seh le radio hna an si. Electric meiceu, awkhumhnak, muicawl hna rak um hna hlah sehlaw vawleicung pumpi hi zeitindek kan lawh hnga?


          Edison kokek meibulb                                 


Pakhatnak bik Edison movie projector

8. Roy J. Plunkett
Thil pakhat a rak hneksaknak ah palhnak a rak um sualmi thawng in, ruahlopi in Plunkett nih "Teflon" timi a rak hmuh. "Taflon" timi cu eidin tirawl chumhchuan tikah umkeng ah thilri aa benhlonak ding caah benhmi sii a si. Plunkett nih DuPont khua a tikhalkuang (refrigerator) chungah "gas" a hneksaknak ah tiikhal bantuk in a naal i a linmi a ingkhomi powder phun a hmuhmi thil in aa thawkmi a si. Hihi rak hmu hlah sehlaw, kan chumhchuanmi vialte beel ah aa benh tuk ding asi hnga.
       
Taflon benhmi umkheng pawl   

                                

Kio tikah meh aa benh ti lo

9. John William Lambert
Ohio City khua ummi Lambert nih meiti hman hmanmi cylinder pakhat in mawnghmi motor hi a pakhatnak bik a rak ser. Amah motor cu suimilam pakhat ah meng 5 tluk in a rak tli kho. Nihin ni ah a rangbikmi motor Bugatti Veyron Super Sport car cu suimilam pakhat ah meng 257.87 m/hr in a tli kho cang. Meiti hman lo in, lungmeihol hna in motor mawngh peng rak si sehlaw tuchan hi zat minung zeidek kan lawh hnga? Vawleicung thli zeitluk in dek a hnawmh hnga?


Lambert meiti motor; 5 mls/hr in a tli kho


                                                                                     Bugatti Veyron 16.4 – Frontansicht (1), 5. April 2012, Düsseldorf.jpg
 Bugatti Veyron Super Sport 2013; 257.87 mls/hr  

10. Charles Richter
Lihnin tahnak Richter Scale sertu a si. Hi a sermi thilri thawng in lihninh tikah zeitluk fak in dah aa hninh timi kha tah khawh a si. Minung nunnak tampi a khamh khawh. Richter Scale in lihnin hi zeitluk in dah a fah le zeitluk rawknak dah a chuahter timi hi an hlathlai khawh.



Richter Scale tah tikah hitin aphi tah a si.                                     



 Richter Scale seh phunkhat


Lihnin nih innlo a hrawhmi


Lihnin nih LA lampi a hrawhmi pakhat

11. Danalee Tabern le Ernest H. Volwiler

An mah nih zapizaran hmanmi "geneal anesthetic Pentothal" timi fahtheihlonak sii an ser. Hi sii an chunh hna ahcun an lung a fim lo. Cucaah a fah an thei kho ti lo. An mah thil hmuhmi thawng in sizung mizaw million tamtuk nih zaang damnak an ton. Fah theihlo tein orperation tuah khawh le nau ngeih khawh a si. Zeitluk in dah ngandamnak lei ah Ohio nih tuanbia an thlen?


Fah theihlo sii (anesthetic Pentothal) an pek lio

12. Josephine Cochrane
Amah nih kengtawlnak seh a rak ser. Cu seh nih minung million tam tuk thatnak a kan pek. Ohio chuakmi a si nain a sernak cu Illinois ah a si.  Hi seh hi 1950 hnu lawng in biatak tein hman a si. Hi khengtawlnakseh hi um hlah sehlaw, nihin ni restaurant lianlian hi zeidek an lawh hnga?


 Josephine Cochrance le a sermi belkheng tawlnak seh

13. Daniel Beard (1850-1941)
A sermi cu thilri a si lo. Buu a si. Cu a sermi nih America am pa ngakchia hna caah thil lianngan tamtuk a chuahpi. Cucu Boy Scouts of America ti a si.

 
      Daniel Beard le Boy Scouts pawl

14. Sertu Dangdang
Willard H. Bennett nih "Radio frequency mass spectrometer" a ser. Cu thawk in "thli" (gas) ah a ummi atom kha atah khawh caah, "thermonuclear fusion research" caah ramkip ah an hman. Grandville T. Woods thil phun 12 renglo a ser ve hna. Culakah "electric railway cars" pawl caah electric thazaang control nak zong a ser. Lester Pelton timi nih "free-jet water turbine" a ser. 





Friday, July 12, 2013

The Mother of U.S Presidents

US tuanbia kum 237 a kalcangmi chungah President 44 an um cang. President 8 hi Ohio in an chuak. Cu President hna lakah 7 cu Ohiuo ah an chuak. William Henry Harrison cu Virginia chuak i Ohio ah a pemmi a si. Cucaah, William Henry Harrison hi Ohio ah an chiah caah, Ohio hi USA ah president tambik an chuahnak  ramkulh a si. Cucaah, Ohio cu, "The Mother of Presidents" tiah an tinak a si. President a chuakmi le an tuan caan ah thil biapi a cangmi tlawmpal cu atanglei bantuk in a si.

1. William Henry Harrison (Berkley Plantation, Virginia)
Party: "Whig" ti a si. Atu ahcun an um ti lo. 1841 ah president a chuak. President 9 nak a si. President a tlin lio ah North Bend, Ohio ah a um lio asi. US President ah hman aa hla hmasat bikmi president a si. Kiktlaih (pneumonia) in a thi. President tuan lio ah a thi hmasat bikmi a si.

2. Ulysses Simpson Grant (Point Pleasant)
Party: Republican. President 18 nak a si. 1869-1877 tiang president atuan. African-American nawlngeihnak dirkamh an herh tiah a dirpitu asi. Yellow Stone National Park dirhnak caah minthutu a si.

3. Rutherford Bichard Hayes (Delaware)
Party: Republican. President 19 nak asi. 1877-1881 tiang president atuan. President a tlin lio ah US mipi vote cu tlawm deuh a hmuh nain, Eletoral College vote ah vote 1 in a tam deuh caah teitu asi. US Supreme Cout ah nu sihni zong nih bia elnak nawl an ngeih ve awk asi timi upadi minthutu asi.

4. James Abram Garfield (Orange)
Party: Republican. President 20 nak asi. 1981 ah President a chuak. President a tlin hnu thla 6 (July 2, 1881) ah, Charles J. Guiteau timi pa nih meithal in an rak kah i, cu meithal hma ruang ah a hnu ah a thi.

5. Benjamin Harrison (North Band)
Party: Republican. President 23 nak asi. 1889-1893 tiang president atuan. Pre. William Henry Harrison tupa a si.

6. William McKinley (Niles)
Party: Republican. President 25 nak asi. 1897-1901 tiang president atuan. 1901 ah Leon Czolgosz timi cozah uknak a duhlomi pa nih meithal in voihnih a kah i a thi. Puerto Rico, Guam, Philippines le Hawaii hi USA ram ah a khumhtu asi.

7. William Howard Taft (Cincinnati)
Party: Republican. President 27 nak asi. 1909-1913 tiang president a tuan. Zumhawktlak lo in um ruang ah, company lianlian 80 tluk taza a rak cuaitu hna asi.

8. Warren Gamaliel Harding (Corsica/ Blooming Grove)
Party: Republican. President 29 nak asi. 1921-1923. Kum 1921 ah Washington Naval Conference a rak hruai. Cucu vawlei rampumpi ah ramkip ah hriamnam rihma khiah a herhnak kong caihkhanmi a si. President a tuan lio ah lungzawtnak (heart attack) in a thi.



                                               Ohio in US President Achuakmi Hmanthlak

Acung. Keh in Orh. William Henry Harrison; Ulysses S. Grant; Rutherford B, Hayes & James A. Garfield
Atang. Keh in Orh. Benjamin Harrison; William McKinley; William H. Taft; Warren G. Harding









Thursday, July 11, 2013

Columbus Khualipi

Atuanbia
Columbus hi, Ohio ramkulh khualipi a si. Christopher Columbus min chuankhan in minsakmi a si. 1812 ah Scioto le Olentangy Tivapi aa tonnak zawn ah khua an rak tlak hmasat. 1816 in Ohio khualipi ah a cang. Khualipi asinak zong kum 200 deng a si cang. Area 223.11 square meng a kaumi khua asi. 
Umnak
Columbus hi Ohio ram a laiva, I-70 le I-71 aa tonak ah a um. Laimi tambik umnak Indianapolis le Washington D.C karlak ah a ummi khua asi caah, Laimi tampi nih pal lengmang mi a si. USA Laimi tambik umnak i a laiva bik khua a si. Chicago in suimilam 6 tluk; Battle Creek in 4 tluk; Washington D.C in 5 tluk; Indianapolis in 3 tluk; Cincinnati in 1 tluk; Grand Rapids le Baffalo in 4/5 tluk hlannak ah a um. Laimi caah umkal a fawinak bik khua asi.
Vawlei Muihmai
Khua rawn ngaingai a si. Nichuah, nitlak, chaklei le thlanglei an rawn dih. Khualuhnak lam an that tuk caah khualuhka a nuam. Khua luh hi zaang a dam tuk. Zeicatiah a lamsul a that caah le a pheiphah a that tuk caah asi. America Laimi umnak khua vialte lakah khuarawn bik a si. Khua dawh ngai a si caah, tourist tampi an lennak khua asi. Downtown a kau i alunghlai. Midwest State 12 chungah downtown a kaubikmi khua pakhat a si.
Columbus Laimi
Semnak Lairam chuahtak in Columbus khua ah Laimi zong 2004 in pem hram kan rak thawk. Nihin ni ahcun Chin timi dihlak 600 leng kan um cang. 
Columbus Downtown  

                                    
Milu Um Zat
Columbus metro area hi Ohio ah lianh ah pathumnak a si. Cleveland le Cincinnati changtu a si. Columbus timi taktak hi USA ram chungah lianh ah 15nak asi i, Franklin County a dihlak in aa tel; cupinah Delaware County le Fairfield County zong zeimawzat aa tel chih. metro area ahcun 32 nak a si. Columbus metro ah hin county
2010 milurelnak in Columbus timi khua chungah, minung 787,033 an um. Metro area tu ahcun 1,836,536 an um. Columbus khualipi kam ah khuapi lian nawn tam ngai an um. Cu hna (Marion le Chillicotte rel chih in) cu Columbus Combined Statistical Area ah an chiah i, minung 2,031,229 an um.
 Thanchonak Rian (Sipuazi)
Columbus khua hi rian phunkipte a umnak hmun a si. USA ah sipuazi tha bikmi khua pakhat a si. 2007-2011 karlak recession lio zongah anih cu an sipuazi a tla lo ti tluk asi. Rian tambik cu fimcawnnak sianginn, cozah rian, insurance, banking, fashion, ralkap runvennaklei, vanlawng thilri lei, eidin, hrukaih thilri, truck company rian, steel, energy, medical research, ngandamnak, thilri zuar, sizung lei le sehlei riantuannak hi an tam bik. Sathahnak tibantuk phunphai rian a um tuk lo.
Employee 22,000 ummi Battelle Memorial Institute


Min thangmi company hna cu Battelle Memorial Institute, Chemical Abstracts Service, vawleicung private vanlawng company lianbik NetJets, USA ah university campus lianbik pakhat Ohio State University hna hi an si. Wal-Mart 10 a um caah hi zongah minung tampi rian an tuan. JCPenny, Wal-Mart, Kroger le adang distribution center tampi a um.  


Nationwide Insurance Company Headquarter

2013 ah, U.S Fortune 500 chungah, company 4 cu Columbus ah an um. Cu hna cu Nationwide Mutual Insurance Company, American Electric Power, Limited Brands le Big Lots an si. Ramdang sehzung lianlian zong an um. Columbus khuakam ah Honda motor sehzung he aa pehtlaimi sehzung laiva tampi a um caah, cuahcun minung thawng in an tuan. Germany ram ummi Siemens le Roxane Laboratories, Finland ram ummi Vaisala, Tomasco Mulciber Inc, Yachiyo  Company zong an um. Cocacola company, Budwizer le nauhnuk siamnak te hna zong an um.


Hi bantuk NetJets Valawng hi 350 renglo an ngei

Columbus Khua NetJets Headquarter
Sianginn le Sizung
Columbus ah hin college and university 11 an um. Ohio State University (OSU) cu USA ah campus lian bik pakhat a si. Vawleicung stadium lianh ah 7 nak asi mi, Horse Shoe Stadium umnak a si. Columbus ah sizung 17 a um. Waxner Medical Center (OSU) le Nationwide Children's Hospital hna cu USA sizung thabik ah aa tel ve mi an si.

Horse Shoe Stadium
Ohio State University cu sianginn lian taktak asi. Siangngakchia 56,867 (2013) an an um. Professor lawngte 6,254 an um. Cachimtu saya/sayama asilomi 21, 987 full-time riantuan an um. Hi ahhin siangngakchia an itel lo. Acre 1,765 (7km sq) akaumi a si caah USA ram pumpi ah sianginn area kaubik pakhat a si.

 







Ohio State University

Waxner Medical Center sizungpi hi USA ah lianh ah 20 nak hrawng ah a um. Atulio i an sak tharmi Project One timi ah hin, inn dawt 21 an sak chap. Lung le Cancer thlawpbul lei ah min a thangmi sizung pakhat a si. 

Waxner Medical Center

Sizung Thar saklio mi


Umkalnak
Ohio hi USA ah motor lam a thatbiknak ramkulh pakhat a si caah, motor hi an hman bik. USA ramkulh khualipi vialte lakah minung citmi tlanglawng lam a umlonak khua cu Columbus lawnglawng asi ti a si. International Airport pahnih (Port Columbus le Rickenbacker International Airport) an um. Adang airpot laiva Bolton Field Airport le Don Scott (University Airport) zong an um. Private vanlawngtual pahnih Columbus Southwest Airport le Darby Dan Airport an um rih.  









Port Columbus International Airport
Min le Sinak
Columbus nih min thatnak tampi a hmuh. USA dirhmun in zoh tik ah atanglei hi Columbus sinnak an si.
1. 2006 ah CNN Money nih US ram chung umnak tha bik khua 8 nak ah a chiah.
2. fDi Makazine (Foreign Direct Investment) nih 2007 ah US ram pumpi "hmailei khua" 3 nak ah a chiah. 
3. 2008 ah Forbes nih US ram pumpi ah No.1 "up-and-coming up tech city" tiah a ti. 
4. Central Connecticut State University nih 2008 ah cathiam tam ah 15 nak le cathiam bik khua 19 nakah an chiah.
5. Relocate America (America Thialnak) makazine nih 2010 ah US ram khua cungnungbik 10 nak an chiah.
6. Travel Guide Makazine nih 2009 ah Columbus Zoo and Aquarium cu USA ah No.1 ah a chiah.
7. 2010 ah Dole Nutrition Institute nih Salad tambik a cawmi khua lakah an chiah.
8. 2012 ah Business Week nih US ram khua thabik 50 nak ah a chiah. 
9. 2012 ah Bloomberg Business Week nih US khua thabik 20 nak ah a chiah.
10. 2013 ah Intelligent Communities Forum nih Columbus cu the US ramchung ah "the most intelligent city" ah an chiah. Vawleicung ah intelligent bik mi khua 7 nak ah an chiah. .
11. 2013 Forbes Makazine nih mark an pek tikah, "A" ah an chiah.

Zoh Nuam

Columbus ah zoh nuammi hmunhma tampi a um. Minthang bik hna cu Columbus Zoo le Aquarium, COSI, Columbus Museum of Art le Santamaria (Columbus tilawng) hna hi zoh nuam an si. Columbus zoo ah hin saram phun 700 renglo an um; saram azapite 6,000 renglo an zuat. Zoh nuam taktak a si. 




Columbus Zoo pawng ummi Zumbeezee Bay asi

Zumbeezee Bay ah nuamhnak phunphun a um

Columbus in meng 50 tluk a hlatnak ah United States Air Force Museum a um. Cucu vawleicung ah a lian bik le a hlun bik raltuknak vanlawng museum a si. America ram raltuknak vanlawng vialte an tling dih. Russia vanlawng te hna zong an um. Atanglei hi Columbus khualai ah aummi Santamaria tiilawng model an sermi a si.  



Santamaria Model tiilawng asi.

Tlunnak
Columbus khua ah tlunnak hotel phun tampi a um. $40 man in $160 man tiang an um. Hotel min thang hna cu Hilton, Hyatt Regency le Renaissance an si. Mah duh paoh thim khawh an si.





 Hilton Hotel

Hyatt Regency Hotel





Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....