Wednesday, November 20, 2013

Anthur Thlaikung (Roselle Plant)

Anthur Thlaikung
Lai holh in anthur tiah kan timi hi, Mirang nih cun "roselle" an ti. Kawl nih "chin-baung" an ti. Aphun hi "Hibicus" a si. Achungkhar (family) asinak min cu, "Malvaceae" ti asi. Anthur thlaikung tiah ka ti duhnak cu, "roselle plant" tiah Mirang nih an timi khi ka chim duhnak asi. Anthur thlaikung ti tikah, a kung lawng khi chim duhmi siloin a hnah, a kung, a nge, a hram le apar tiang in aa tel dih.

Anthur Phunphun
Anthur hi phun tam ngai a um. Anthur phunkhat le phunkhat cawhmeh i, phundang deuh tein serchuahmi anthur zong an um ve. Anthur hi pakhat le khat an thawtnak, muisam le umtuning cu an i lo nain, an rawng le a kung niamsan le a hnah kauh ning an i dang ngai hna. A kung niamsan ning zong an i dang ngai. Abuaktlak in anthur hi pe 3-8 tiang an sang kho. Lairam i thurzam timi cu pe 12 leng a sau kho. Ahnah hi lehmah 3-6 kar an sau. Apar a par tikah lehmah 1-3 karlak an kau kho. Anthur phun hi a tam ngai le Laitlang ahcun "thursen, thurzam, thurhring le thurzam" tiin an sining hawih in auh an si. Thursen hi a thur cemmi le mipi nih duh cemmi a si.

Atanglei hi anthur aphunphun hmanthlak an si.

    
Thursen                                      Anthur sen phundang pakhat

  
Thurzam phunkhat                               Anthur phunkhat a par lio

    
Thurhring a no lio caan
     
   Thurhring a no lio caan                            Thurzam par


Anthur Thlaikung Thawhkehnak

Anthur thlaikung (Roselle plant) hi khawika ram sette in dah aa thawk ti cu theihfian a si lo. Tuanbia thiammi tampi nih cun, Africaram chaklei Egypt ram in aa thawkmi thlaikung pakhat asi tiah an ti. Acheu nihcun anthur thlaikung (plant) hi India in Malaysia ram karlak ram hna ah hin, an rak cinhmasatmi thlaikung (plant) pakhat asi tiah an ti. Cuka hmunhma in chawlet pawl nih, Africa ram ah an rak luhpi. Africa in America ah an rak zuarmi sal pawl nih, anthur thlaici cu Thlanglei le Chaklei America tiang an rak i kalpi i, cuticun anthur thlaikung cu hmunkip a phanhnak asi tiah an ti.

Thingkung kong cawngmi le thiammi, M. de L'Obel nih, anthur kong a rak hlathlainak kongkau hi 1576 ah ca in a rak tial cang. 1687 ah anthur hnah eidin khawh a rak sinak hi, Java ram ah an rak tial cang. Kum zabu 17 nak ah Brazil ah le 1707 ah Jamaica ah an rak cin cang. 1840 hlan ah hin, Guatemala ram ah dinhhang caah an rak cin cang. J.N. Rose nih "1899 ah Mexico ram Guadalajara Market ah, beng khatkhat in anthur an rak zuarmi ka hmuh" tiah ca a tial. 1892 ah Queensland (Australia) ah anthur sersiamnak sehzung pahnih a rak um cang i, anthur akhammi an rak ser i, Europe tiang an rak zuar cang ti a si.


Zuar ding in tom ciami anthur

Sii Ca Hmannak
Anthur hi ram kip, Mexico, Africa, India in Thailand tiang an mah le thiam ning cio in sii caah an hman. Anthur ah thikai a tumter khotu dat (antihypertensive) a um tiah an ruah. Thi a tumter ko timi langhternak taktak cu an tuah kho rih lo. Zunlei zawtnak (unitary infection) caah an hman. Zun tam tuk (diuretic) thlawpnak, ek nem sii (laxative), cancer, lung lei damlonak phunkip, thahri thatlo phunkip thlawpnak caah an hman. Laimi hi cancer zawtnak a ngeimi an tlawm ngaingai. Hihi a ruang pakhat cu, khuhlu thei le anthur kan eidin tuk caah asi lai tiah ka ruat theu tawn.

Anthur ah hin Vitamin-C tampi aum ti asi caah, Vita-C cu taksa thawntertu le zawtnak dohtu vitamin phunkhat a si. Cu nihcun Laimi damnak tampi a rak kan pek ko rua tiah ka ruat.

Nichuahlei Africa ram ahcun, anthur sen in sermi, "Sudan lakphak" cu khuh sii ah an hman. Anthur haang (juice) cu cite le hmathak tlawmte cawhmi cu "biliousness" timi, thin le hnit nincanlo ruangah a chuakmi pawpi nuamhlonak, te pawl thlawpnak ah an hman.

Anthur hnah mei emmi alinmi cu, Durhtawt (boils), hmachia (ulcers) le kepha kakmi rang deuh in a dam khawhnak hnga caah an hman. Ahnah in an sermi takthuh (lotion) hi hma le titsa hnaikhuarmi thlawpnak ah an hman. Anthur mu in sermi thauhang (oil) cu kalauk kepha hmami damternak ah an hman. India ram ahcun, anthur cu rawlrialnak a dermi (dyspepsia/indigestion), zun fah (dysuria) le zunsip-ei (strangury) damternak caah an hman. Anthur i a ummi dat cheukhat nih thin zawtnak, cancer, zunthlum le adang thi he aa pehtlaimi zawtnak tampi damnak dat a um tiah an ti. E.Coli zawtnak a doh khotu dat zong aum ti asi.


Anthur in sermi eidin pawl


Anthur ah aa telmi dat hna hi atanglei bantuk in a si.

Anthur, Ahringmi
Gram 100 g (3.5 oz) ah Aa Telmi Dat
205 kJ (49 kcal)
11.31 g
0.64 g
0.96 g
Vitamin A equiv.
14 μg (2%)
0.011 mg (1%)
0.028 mg (2%)
0.31 mg (2%)
12 mg (14%)
215 mg (22%)
1.48 mg (11%)
51 mg (14%)
37 mg (5%)
208 mg (4%)
6 mg (0%)
Link to USDA Database entry
Percentages are roughly approximated
using 
US recommendations for adults.
Source: 
USDA Nutrient Database


Vitamin a thami anthur hang

Hmannak Dangdang

Anthur hawng hi hri aphunphun caah an hman. Anthur sen hi America le Europe ram ah eidin color tamhnak caah tambik an zuar.  Germany ram hi anthur sen tambik a cawmi ram a si. France ram ahcun, ramdang mipem Senegal miphun le adangdang nih anthur tampi an zuar i dawr ah hmuh ding tampi a um. Meh caah tambik an zuar.

India ram ahcun, "Gongura" tiah an ti i, Daal meh he aphunphun in an cawh i an chumh. Ahnah an kio i, hmathak he an cawhmi meh, Gongura Pacchadi timi Andhra miphun meh cu, Andhra miphun meh ah minthang bik asi. Kawlram zongah Chin-baung kyaw (anthur kio) cu a minthang taktakmi meh a si ve. Anthur hi Kawlram miphun hna zong nih, dinhhang, mehkio le zeidang meh phunkip ah kan hman ve. Laimi caahcun anthur cu kan miphun anhringso a si.


        Chin-baung Kyaw


Gongura Pachadi India meh minthang




Nigeria le adang Africa ram tampi ahcun, ramdang uknak chan lio in, innchungkhar meh ca lawng silo in puai le nipini zongah biapi taktak in an zuarmi meh a si. Kawlram, Africa le Trinidad timi ram hna ah hin, anthur in jam (ahang-khalmi) aphunphun an ser. Australia ram Queensland ahcun, anthur in sermi jam (ahang-khaltermi) pawl hi, khuachung puai kip ah biapi taktak in an zuar tawnmi a si.


      Anthur juice 
Anthur haang khammi

   Anthur juice

An Cinnak Ram
Tuluk le Thailand hi anthur tambik a cingmi le chuahmi ram an si. Thailand chuahmi hi asining (quality) a tha bik khun i, Tuluk tu hi cu tlawmte asining a niam deuh. Vawleicung anthur thabik cu Sudan in a chuak nain, an chuahmi a tlawm deuh caah min an ngei tuk lo. A dang tambik cinnak ram hna cu, Mexico, Egypt, Senegal, Tanzania, Mali and Jamaica an si. India ram abik in Ganges Nelrawnpi ah hi, anthur cu hri caah tampi an cin. Cuka ahcun amin ah "mesta" tiah an auh. Ahthur hri chuahnak sehzung zong tampi a um. 
Malaysia ah anthur hi 1990 kum kuakap lawng in biatak tein an cin. 1993 ah Agriculture Department nih acre 12.8 an rak cin i, cucu anthur cin biatak te an thawknak a si. Tambik cu Terengganu timi ram ah an cin. 2000 ahcun acre 1,000 tluk an cin ve. Senegal ram hi anthur tambik a chuahnak ram pakhat a si. Kum khat ton 700 tluk a chuak ti asi.

Tlangpang ah an cinmi thursen
 Hmun rawn ah an cinmi thursen

Senegal ram anthur thursen an cinnak hmun

    Anthur lo i riantuan lio

Lairam le Anthur Sipuazi
Lairam zong ah hlan pipu chan in anthur an rak cin cang. Pipu hna nih Lairam an rak phanh ka tein rak cing cang hna sehlaw a dawh. Zeicatiah Kala le Kawl miphun hna nih, Laimi pipu hna nih Lairam an rak luh hlan in anthur an rak cin cang i, kan pipu hna zong nih, Laitlang an rak kai lio ah, a ci an rak i ken ve hrimhrim ko lai ti hi a fiang.
Lairam khuacaan, tiram le leilung hna hi anthur phunkip nih an i ngaih. Lairam ah anthur a tha kho ngaingai. Cucaah motor lam an tha chin deuh lengmang lai i, anthur hi sipuazi ca in cin ah a tha ding asi. Athei cu haang (juice) ah ser khawh an si. Athei le hnah hring cu Kawlram ah zuar khawh a si. Acar in Mizoram, Kawlram le ramdang tiang zuar khawh an si. Akung cu hri phunphun caah hman khawh a si. Cucaah mah chungkhar ca te lawng cing ti lo in, lo kaukau tuah i, anthur sipuazi hi tuah ah mi tampi caah cawmnak a tlak te dingmi sipuazi pakhat asi.

Anthur theisen


Anthur theisen in an sermi


A car in zuar khawh a si


Hnah hring in zuar khawh a si


Cin tikah artlang tein cin ding a si



Biafunnak:
Laimi hi kan eidin a chia; kan rian a hrang; kan thadir ning le temtuar ning chim awsk atha lo. Asinain hi tluk in Laimi kan ngan a dammi, cancer, thikai, lungzawtnak le zunthlum te hna a rak tlawm tukmi hi, anthur kan ei tuak ruang zongah a ruang pakhat asi kho mi a si. Zeicatiah anthur ah zawtnak a dohkhotu dat tampi aum caah a si. Cucaah ngandam a duhmi poah nih, anthur tam deuhdeuh in ei ding asi.

(Ref: Images from Google.com)








Monday, November 11, 2013

Haiyan Typhoon

Haiyan Typhoon?
Haiyan typhoon cu Philippines ahcun "Typhoon Yolanda" tiah min an sak. November 7 ah Guiuan, Nichuahlei Samar, Philippines ram ah tlang a phanh ah hin a cah lio cem caan a si. November ni 8 ah Philippines ram chung taktak ah a rak phan. Haiyan typhoon hi, Federated States of Micronesia ram nichuah thlanglei in aa sem. Thli a fak chin lengmang i, Philippines ram a phak tik ahcun, suimilam pakhat ah 315 km/h (195 m/h) in a hrang. Thli nih rili tilet a thawhtermi hi pe 45 a sang.
Haiyan typhoon nih, Philippines ram ah atanglei bantuk in rawhralnak le thihlohnak a chuahpi:

*Mithilo: Minung 1,796 ruak an char cang; 10,000 tluk an thi lai tiah an ruah. Khua tampi a hrawh i, a cheu khua cu a ning bak in an i rawk dih.
* Arawkmi: million 10.6 a tlawmbik ah a rawk lai tiah an tuak chung
*Rawhnak Fakbik Khua Hna:
-Guiuan, Sama Province, minung 40,000 umnak aa rawk dih
-Tacloban, Leyte Province cu innlo le thinking vialte an bawk dih. Miruak aa pawng
-Cebu Province khua hna i, 80-90% cu aa rawk dih
-Baco khua, Oriental Mindora (mi 35,000 umnak) cu 80% tii nih a phum (UN report)

Haiyan typhoon hi, vawleicung hrangmi typhoon vialte lakah a fak bik mi thlipi asi tiah an ti. Thlipi hrangmi a kauh hi, 600 km a kau. Hi thli hi Vietnam le Tuluk ram ah a va lan. Vietnam a phak ah hin a cak tuk rih i, thli thazaang hi 115m/h (suimilam pakhat ah meng 115) in a hrang; Tuluk ram a phak tik zongah a cah tuk caah mithihnak a chuak rih. Vietnam ah minung 14 an thi, 4 an tlau i 81 hma an pu. Minung 600,000 tluk himnak hmun ah an zamter hna. Taiwan ram ahcun, rilipi tii nih minung 18 a lak hna; an khamh dih hna nain 8 an thi. Tuluk ram ah tiilawng pakhat a hrawh I, minung 6 an tlau; Hong Kong ah 1 a thi.

Typhoon dangdang minung tambik a thihtertmi hna cu:
-Kong Kong typhoon   (Sept, 1937)-11,000 an thi
-Vera Typhoon              (Sept, 1959)-Japan ah 5,238 an
-Typhoon Nina              (Aug 1975)-Banqiao tikhamnak aa sat i mi 229,000 an thi
-Typhoon Thelma         (Nov, 1991)-Philippines ah mi 5,000-8,000 an thi
Hmailei?
Global warming ruangah typhoon, hurricane le cyclones hna hi an fak chin lengmang i, rawhralnak an chuahpimi zong a tam chin lengmang ti a si.


Wednesday, November 6, 2013

Khuhlu Thei

                                                
Khuhlu hi Kawl nih "zi:bju thi" an ti. Mirang nih "eastern gooseberry; emblica officianalis ti'n an auh. Amah hi phyllanthaceae timi thei chungkhar ah mifimmi nih an chiah.

     Khuhlu pangtha cu hitin an tlai kho


Miphun Thei
Khuhlu hi, a thaw ngaingaimi thei pakhat a si. Lairam ah tampi a keuh caah, Laimi zapizaran nih fawi tein tambik hmuh le ei khawhmi thei sunglawi asi caah Chin Miphun Thei (Chin National Fruit) ah ka chiahmi a si. Hmunkip ka kip ah fawi tein hmuh khawh ding a um. Kawlram chungah Shan ram, Karen ram hmun tampi ka phan. Manipur le Mizoram zong ka phan i, Laitlang tluk in khuhlu a tammmi ram ka hmu rih lo. 

Lairam ah hi thei hi a tam ngaingai caah kan van a tha. Hi thei kan ngeihmi hi, Lairam Pathian nih thlua a chuahnak pakhat a si. Cucu hmailei ah kan fiang te lai. Hi thei hi Hindus pawl zong nih an sunhsak tuk. Thingkung thianghlim (sacred tree) ah an chiah i, an pathian Vishnu hi hi thingkung ah a um tiah an zumh phah.

Khuhlu hi a hnah a saumi phun a si

Akung, hnah le thei
Khuhlu hi a vawlei, hmunhma zulh in a kung a sanning aa dang cio. A buaktlak in thei a tlai cangmi kung cu, pe 12 in pe 45 tiang tluk an sang kho. A nge in a hnah ngiang tete an chuak i, cu a hnah ngiang tete ah hnah fatete tampi an te than i, ahnah a dip ngaingai. A cheu langno hna cu an hnah hi pe khat nawn a saumi tampi a um. 

      Pe 40 leng a sang kho

Vawlei chiatnak ahcun a hnah an tawi lawng silo in, a kung an hme, an niam i, a thei zong a hme deuh. A hah zong an hak deuh. Akhat zong a kha deuh.
Khuhlu hi a tam deuh cu a kihnak ah a tam deuh an keu. A kihtuknak zong ah a tam tuk lo. Nilinhnak tualram kan timi ahcun khuhlu a tlawm pin ah an tlai a tha tuk lo.

Khuhlua hi a tlai duh taktakmi thei a si. A thei hi a pum i, a multlawr le a naal. A cheu hmunhma ahcun a kung le nge nih tuarh lo tiang in a tlai kho. A hmunhma le khuacaan zulh in a thei a thawt ning aa dang. A thei hi a thurmi phun a si. A cheu cu a thur deuh; a cheu a kha deuh, a phak deuh le a thlum deuh ti in an um ve hna. Acheu cu a hak i, acheu cu an hnip. A cheu cu zawtnak nih a tlak i, a pang a tha lomi zong an um ve.


           Khuhlu langno

Hmannak
Lairam ahcun cun sipuazi ca in kan hmang kho rih lo. A hring in ei, phawmh le a hang din hi kan hman cemmi a si. A cheu cu an car i, a kum in ei khawh a si. Adawng no hi haa thiannak le haa fehtertu asi tiah an zumh. India ram ahcun lutawlnak le sam dinternak caah a theihang hi an hman. Dur chung ah cite, hmathak le zeidang supsap he an cawh i, pickcle timi mehthaw taktak ah an ser.

Khuhlu in Vitamin-C zong an ser. Adip (powder) ah an ser i, sii caah le dinding hang caah an hman. 

Himalaya Amla (Vitamin C mum)


Khuhlu dip sii caah an hmanmi

          Khuhlu hang (juice)

       
Sii Lei Hlathlainak (Medical Research)
Khuhlu hi zawtnak damhnak le damnak caah bawmtu asi theu lai tiah an ruah. Tuaktantu pawl nih khuhlu nih hin, antioxidant timi zawtnak dohtu dat tam ngai a ngei tiah ruahchannak um ngai in an chim.

India ram i, khuhlu phun hi ngandamnak sii caah a tha hnga maw tiah hniksaknak an tuah cang. Khuhlu chung ah, "in vitro antiviral" timi "virus rungrul" doh khawhnak le "antimicrobial" timi "rungrul fate thah khawhnak" asiloah "thang kho lo in tuahnak" dat a um ti asi. Ruh phin (rheumatoid arthristis) le ruh nenno ruangah ruh kuaiman zawtnak (osteoporosis) te hna damh khawhnak a um men lai tiah an zumh. Cancer cheukhat cu khuahlu nih nih a doh khawh pah tiah an hniksaknak ah an hmuh. Zu cungah hniksaknak an tuah tikah, khuhlu nih rawlrialtu (pancreatis) aphingmi zawtnak (acute pancreatitis) hi a zawrter ti a si. Cu rawlrialtu cu zawtnak a ton hnu le rawhnak a ton hnu ah, a damnak ding le a remhtu ca zong ah khuhlu hi a tha ngai ti a si. 

A tlai a thami khuhlu

Khuhlu hnah, a hawng le a thei hna nih hin, zunthlum, upatlei kal zawtnak (age related renal disease) le taksachung phin phunphai (inflamation) hna hi dohnak thazaang a ngei tiah an ti. Naite hniksaknak an tuahmi ah thi thlum (blood glucose) tampi a tumter khawh caah zunthlum caah damnak sii pakhat asi te lai tiah an ruah. Minung thisen chung  thau dat (cholestrol) a tam tukmi zong a tumter khawh ti asi. Thin lei damlonak (enzymealananine transaminase activity) ca zong ah bawmtu sii pakhat a si ti asi.

     A thei he a hnah he sii ah an hman

Khuhlu thei ah hin, ascorbic acid (vitamin C) tampi (445mg/100g) aa tel ti asi. Cun khuhlu chungah hin "ellagitannins" timi zawtnak doh khotu "antioxidant dat"  tampi aa tel caah zawtnak dohnak lei ah a cak ngaingaimi dat a um ti asi. Hi dat chungah hin "emblicannin A (37%); emblicanin B (33%), punigluconin (12%), le pedunculagin (14%) aa tel. Cun punifafolin le phyllanemblinin A, phyllanemblin le adang polyphenols (flavonoids, kaempferol, ellagic acid le gallic acid) hna an i tel. Hi hna hi zawtnak dohtu dat pawl an si.



Khuhlu in sermi Vitamin-C

India miphun ngandamnak cauk "Ayurveda" timi ah, khuhlu thei (emblica officanalis) cu, a thei, amu, ahnah, ahram, ahawng le apar tiang in, zunthlum thlawpnak, chungthlet zawtnak (chronic diarrhea), titsa phin damnak (anti-inflammatory) taksa phingmi thlawpnak (anti-tumor), fahtheihlonak (analgesic) le zawtnak dohtu dat (antioxidant) caah an hman.


Khuhlu in sermi lu tawlnak le sam thuh

Khuhlu thei phun khat a simi, Indian gooseberry (Amla) timi hi, Thai miphun nih zawt thlawpnak ah an hman ve. Tar a hartertu asi an ti. Cumpi, taklinh, chungfer, thinphin, thin zawtnak dangdang, pawfah phunphai, taksa rawkmi remhnak (restorative), pawpi phin/hmami (alterativeprevent peptic ulcer), rawl ei khawhka chung nuamh lo (dyspepsia) le rawl rial bawmtu (digestive) caah an hman. Hi khuhlu thei in juice le gooseberry chiti zong an ser. Cahang, lu tawlnak (shampoo) le luthuh zongah an sernak. India khuhlu (Amla) in an sermi shampoo le luthuh thauhang hna cu sam fehtertu, thattertu le par har tertu asi tiah an ruah.


  Ahnah le thei aa zat ngacha in a tlai kho

Laimi zong kan riantuan ning a hrang, kan eidin a chia, kan tiram le khuacaan ruangah zawtfah a tam ngai nain, Laimi hi zeicadah kan ngan a damtuk hnga? Cancer, thikai, zunthlum, lungzawtnak (heart disease phunphun), kal zawtnak le thin cancer phun phai te hna hi, miphun dang he epchun ahcun, Laimi lakah a rak tlawm tuk. Hihi a ruang zeidah a si hnga ti khi ka ruat tawn. Ka ruah tawnmi cu, khuhlu le thei dangdang kan ei tuk caah asi lai tiah ka zumh.

Hi bantuk in research an tuahnak ca rel tik ahcun, Lairam ah khuhlu a rak tam tukmi zong Pathian nih kan miphun caah a kan ser piakmi thil pakhat asi  ko. Khuhlu hi sii ca zongah biatak tein hmailei ahcun hman khawh a si te theu lai tiah zumhnak a um. A pum in kan ei sawhsawhmi zong minung ngandamnak caah tampi san a tlai ding asi.

 Sipuazi Caah
India le ram cheukhat ahcun khuhlu hi meh (pickle) aphunphun le juice caah an hman. Sipuazi caah an cin. Minung tampi caah rumnak le sipuazi tha a si. Lairam zong hi, minung kan tam deuh lai, fimnak a thangcho deuh lai, lamsul a that e lai i, khi tik ahcun khuhlu hi sipuazi caah kan cin ve te lai. Nihin ni ahcun a thatnak kan theih lo caah a hman zia zong kan thiam rih lo. Hmailei ahcun eidin le hang (juice) phunphun ah kan siam khawh te lai.

Dur chungah a ci an erhmi khuhlu kei

   Hmunkhat ah tampi in sipuazi caah an cin


                    Market ah a hring in an zuar

           Lairam zong ah hitin cin ve a herh

Humhimnak
Lairam kan van a tha. Cin hau lo in khuhlu tamtuk kan ram ah a keu. Hi tluk in a sunglawimi thei kan ram ah amah kokek tein a keumi hi, humhim a herh. Tha tein kan humhim khawh le karhter khawh ahcun, hmailei ah kan miphun caah pawcawmnak le thanchonak a kan pe khotu ding thei a sit e lai. Cucaah hitin khuhlu in kan zohkhenh le humhim a herh:
(1) Khuhlu kung hau le thah lo ding
(2) Lawh tikah a khiah in khiah lo le a nge thlangh lo ding
(3) Mei a huat ngai caah mei in khangh lo ding
(4) A thar in a keumi hna thatein zuah le puitling lak in thanter ding
(5) Pumpak nih lo bantuk in cin i sipuazi caah hmannak a lam kawl ding


Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....