Jehovah Jireh: Motor License Ah Bawipa Phuannak

Jehovah Jireh (Part-I)

Baibal: "Zumhnak zong tuahnak lo in a thi ve" (James 2:17, 26)

Pathian cu azummi hna caahcun aa tum cawpmi Pathian (Jehovah Jireh--YAHWEH-YIREH) a si. USA ka phak hnu ah, Pathian hi aa tumcawpmi Pathian asinak hi, ka nunnakah voi tam tuk ka ton.



               Bombrake Hall (UTS zungkhanpi) a si


MATS in D.Miss ka kai tiang ka rak umnak Fout Hall a si. 1923 lio hmanthlak asi.

1997 ah Exchange Visitor (J-1) in USA ka phan. 1999 November ah MATS ka lak. D.Miss ka peh i
June 2007 ah D.Miss ka lak. June 30, 2007 in ka visa a thi colh ve. Visa a thih bak in, ka driver license a thi colh. US i driver license lo in, fa 4 he khuasak tuntuk cu, a fawimi asi lo. "Vawlei ka zoh ah a pit van ka zoh ah asang" an ti bang, ka van a sang taktak.

Harnak kan tonmi tampi lak ah thil pakhat cu ka philh kho hrimhrim lo. Voikhat cu, ka license a thih hnu, ni 45 ah license renew ah ka va kal. Document (2) a hau.  Social security card lawng ka ngeih. "Passport na ngei maw" an ti. "Ka ngei lo, a thi cang" ka ti. "Visa (IAP-66) tah na ngei maw an ti. A thi fawn cang ka ti. Work permit tah na ngei maw an ti. Ka ngei lo ka ti. Zei document hmanh na ngeih lo caah, "Va kir ko ne. License hmu kho ding na si lo" an ti. Cuticun inn ah ka kir.

Centerville License zung in ka van chuak. "Mah te motor mawngh cu a tha lai lo, mi bawmhnak hal hna law i donter hna" timi khi ka lung ah a chuak tuk. Kan nu a dam lo; dawngtu an um lo. Cucaah motor cu ka mawngh i inn lei ah ka tlung. Lamtonnak ka phak tik ah, lam hlat nawn pi ah khin, palek motor te khi ka hei hmuh. Ka lung ah, "Nangmah an dawitu asi. Cavorh lei ah pial law dawr ah va thup" ti khi ka lungah a chuak tuk.

Asinain pial lo in ka lan i, ka kal. Palek motor cu, ka pialnak lampi lei ahcun a van pial ve. Kan i hlat tuk rih. Cuticun ka kal ceumau ko. "Pial law ka dang ah lut" ti khi ka lung ah a chuak than. Ka pial hlei hawi lo. Ka hnu in a ka zulh ceumau i, inn phak lai, meng 2 le cheu tluk a duh ah, a ka tlaih. Mah kha zeitindah a ka theih hnga? An ka report hnga maw timi cu ka thei kho lo.

"Zeidah na ti?" a ka ti. "Ka license a thi i, ka renew lai tiah ka kal le ka renew kho lo. Na document a tling lo an ka ti" tiah ka leh. "Khawi na license cu ka piah hnik" a ka ti i ka van piah. Ni 45 a thihnak asi cang. "Asiahcun, license a thar na ngeih hlan cu va mawng ti hlah" tiah a ka ti i, ralrin peknak ca a ka tialpiak i, ka lawi. Pathian nih a lungthin ah rian a tuan i, a ka zaangfah caah asi lai.


Youth Pastor kum 4 le cheu ka tuannak, Normandy United Methodist Church

J-1 Visa

J-1 Visa cu Exchange Visitor tinak asi. Ram khat le ram khat fimnak le hmuhning i thlennawnnak caah cozah nih an tuanhmi a si. J-1 hi, cozah nih an rengh tukmi asi caah, zulh ding phungphai a tam ngai. Phung pakhat cu, sianginn dih cangka in, ratnak ram ah kir hrimhrim ding le kum 2 va um hrimhrim ding ti a si. Cu hnu lawngah USA ah luh than khawh  asi. Cun thil pakhatlkhat ruangah, US i tan duh ahcun, cu kum 2 va um nak ding, J-1 Visa Waiver (Kum 2 va um hrimhrim ding) timi kha, ka hrawh piak u timi kha ka sawk.

Ka hngak lengmang i, D.Miss ka dih tiang ka hmu ti lo.  A phung ahcun, visa a dih hlan ah, J-1 Visa waiver cu hmuh ding phung a si. Asylum sawk le ka duh fawn lo. Ka sining ah, thih (5) ka tong:-ka passport, visa, driver license,, IAP-66 le I-94 an thi dih cang. Cu hna an thih ahcun, ka social cu a nun le nun lo zong a fiang ti lo. Cuticun ka sining vialte an thih caah harnak tampi kan tong.


         Dayton khualai luangmi Miami River


Kum 10 khua ka saknak Dayton Khua laili


Nifatin in thla ka cam zungzal. Work permit lo cun, rian zong ka hmu kho fawn lo. Pathian khuakhan ah, kan nu work permit a ngeih lio ah, amah min in kan cawkmi house keeping rian ka tuan. License ngeih lo zongah, nupi fate cawmnak ah, motor mawngh a hau. Cuticun, thla 10 renglo license lo in khua ka sa. Thinphang le thlasang taktak in ka rak um.Cincinnati ah Laimi an um caah kal pah lengmang a herh fawn.

Zumhnak In Columbus Pemnak

Dayton ka rian cu a tha ngai. Kan inn in minute 13 tluk lawng motor mawngh asi. Umkal a fawi. Asinain Columbus ah aummi Laimi kan khuami mi tlawmte sin ah thial kan rak i tim. Inn cawk ding kan i tim i, kan fale sianginn kai hlan ah siseh kan ti le inn cu Columbus ah kan va zoh. Kan thil zong cu duh sah tete in kan nu nih a rawn pah zuahmah cang. License cu le ka ngei fawn rih lo. Lungre a rak thei tuk hringhran. Columbus thial ahcun, riantuan kho ding ka si lo caah, meng 64 a hlatnak Dayton ah rian va tuan ding asi. Nichiar te, licence lo in high way i motor mawngh ding cu tih anung tuk.

 EOIR ka sawkmi cu April 2008 ah receipt an ka kuat. Na ca kan hmuh ti lawng a si rih. Ka sihni nu cu ka hei chonh. Columbus thial kan duh i zeitital in license tuahnak na ka bawm kho hnga maw ka ti. EOIR ka sawknak receipt te in, license aa tuah kho maw tiah ka hal. " Tuah khawh asi lo. Nangmah kong ahcun Work Permit lawng in license tuah khawh asi. Work permit na hngah a hau. EOIR na sawka in thla 10 hnu lawng ah work permit sawknak nawl na ngei" tiah a ka ti. Cuticun lungdong taktak in work permit sawk ding cu ka hngak. Cu work permit sawknak ding caahcun, December 2008 tiang hngah ding asi. Work permit hmuh ding ahcun, March 2009 hrawnghrang tiang hngah ding asi.

Lungrawk tuk ding asi nain, pasal pei ka si cu. America ah minung million 12 fai pei illegal in an um le an nun ko cu. Pasal, ka nung ve ko lai tiah, ka chal. Pathian sinah nikhat ah voi kuahra thla ka cam zungzal. Ka umkal pah ah thla ka cam; rian ka tuan pah ka cam; motor cung ka thut paoh ah ka cam. Ka rian cu, zinglei 3:00Am tiang tuanmi asi tikah, lunghrin in palik nih dirter a fawi tuk fawn. Cucaah inn leng ka chuah lai ah thla ka cam; motor cung ka um tikah thla ka cam; ka lawipa ah Pathian hla sak bu in ka lawi. Cu thil nih ka nunnak ah, "daihnak, hngangam, lunglawmhnak, thanuamnak, ruahchannak, lungsaunak, intuar khawhnak, nupi fate caah temtuar huamnak a ka pek. Tihphannak vialte an lo dih."

June thla ah kan fale 3 sianginn an khar. Columbus cu thial ding kan i tim. Kan thil vialte kan pack dih cang. Zeihmanh kan ngei lo nain, kan chungkhar min in, Columbus ah inn cawk kan timh. A tlam a tlin khawh zawk lo caah, kan i thawn. Kan fale zong sianginn an kai than cang. Asinain Columbus ah, Lai Community dirh ding le Krihfabu dirh ding kha kan thlacamnak asi caah, thial ding kan i tim thiamthiam.

Cuticun September ni 5, 2008 kuakap ah, inn cu a tlam a tling i, Columbus ahcun thial kan i tim. License cu ka ngei rih lo. Columbus in Dayton tiang meng 64 a hlatnak ah rian van tuan ding cu, minung sinak in ka ngaihlah taktak. Abik in license lo in I-70 ah nikhat meng 130 tluk, Monday in Friday tiang van mawngh ding ka ruah ah, ka ngaihlah tuk. Sihmanhsehlaw, zumh ngamnak he ka mawngh ko lai. Kan i thial ko ne kan ti.

Inn cu October 02,2008 ah nan lut kho an ti. Alaklawh caah October 4, 2008 ah thial ding in bia kan i khiak. Thil cu kan pack dih cang. Pathian bochannak le zumhngamnak in pem cu kan i tim. Work permit kan ngeih rih lo caah, Columbus ah zeihmanh riantuan khawh ding khi kan nupa in a ngei ding kan si lo. Lai Krihfabu (Lai community) kan dirh lai timi ruahchannak le tinhmi pakhat te he lawng Columbus cu thial hnawh kan timhmi asi.

License lo in Columbus thial ding cu risk lak taktak asi. Kan nu le nau 5 nak a ngei deng cang fawn. Sihni ka chonh. Sihni nihcun "Work permit chuah hlan cu license na hmu kho lai lo" a ka ti than. Zeitiawk ka thei ti lo.

Nikhat cu, zingka tein ka tho. Thla ka cam. "Zei si hmanh ah, sihni nih asi kho lai lo ati ko zongah, ka social le hi EOIR receipt te he hin license cu va sawk phawt ko u sih. Pathian nih a rem ati ahcun, a tlam zong a tling kho ve ko. Pathian nih mi lungthin ah rian a tuan ahcun, kan zei kan zo asi lo pi khi, an thinlung ah zaangfahnak a ngeihter khawh ko hna. Khua a ruahter khawh ko hna" tiah ka ti i, kan nupa farual in kan va kal. Minung lei kap ruah ahcun, bochan ding khi zeihmanh a um lo. Sihni zong nih asi kho lai lo ati cang caah, ruahchannak um lo bak asi ko.

Cu license zung cu warning a rak ka petu palek zung kha asi. License zung cu zanlei 2 kuakap ah kan phan. Kan van i tlar ve. Ka caan a phak tikah, "Nang zeidah na herh?" an van ti. "License sawk ka duh" tiah ka leh hna. "Document 2 in van chuah ne" an ka ti. Social Security card le EOIR receipt te cu ka van piah hna. "Passport na ngei maw?" an ka ti. "Ka ngei ko nain a thi cang" tiah ka leh hna. "Visa (IAP-66) tah na ngei maw?" an ka ti. "A thi fawn cang" tiah ka leh hna. "Work permit tah na ngei maw?" an ka ti than. "Ka ngei lo" tiah ka leh hna. Asiah zeidah na ngeihmi an ti i, "Social le hi receipt te hi a si ko" tiah ka leh hna.

Nu te nih cun, "Hi ca hi kan hmu bal lo. A theih zong kan thei bal lo. Zeidah asi ti zong kan hngal lo. Cucaah supervisor ka va hal ta lai" ati. Lo diam in a lut. Minute 15 tluk a rauh ah, "Supervisor zong nih hi ca hi a hngal ve lo. Cucaah Ohio BMV kan hei chawn ta lai" ti a si. BMV cu an chonh i, an chawn kho ti lo. Cuticun zanlei 3:30PM kuakap asi cang. Cu hnu ah BMV cu an hei chonh khawh. BMV nih cun, "Kan thei ve lo. USCIS hei chawn hmasat hna u" ti a si. USCIS cu Kawlholh cun, "Lah-wah-kah" an si.

Nute (Mirang nu) nih cun, "Hngak rih. INS zung kan chawn ta lai ti a si. INS zung chonh cu a rau tuk. An hei chonh khawh tikah, EOIR kong cu an rak chimh hna. Zeitin an chimh hna cu ka thei lo. Zanlei 4:15 kuakap ah, nute nih cun a van ka auh than. "INS zunglei BMV kan chonh hna hnu ah, "License pek khawh asi ko" tiah an ti. Cucaah license kan in pek lai. Asinain, kan zung hi hman thlatu le atuah tu an tlung cang. Cucaah nihin cu tuah khawh asi ti lai lo. Thaizing ah ra te ati."

Kai lawmh tuk ah ka mit thli a haak. A zumh hmanh ka zumh lei ti lo. "Nan duh ahcun Xenia khua ah va tuah u. 5:00PM tiang an on ko" tiah a kan ti. Xenia cu minute 20 tluk hei mongh ding asi. Zan khat riah zong cu ka hngak kho ti lo. Cucaah cate kan tial pial law, license cu kan va tuah lai ka ti. Cate a kan tial piak. Cun Xenia ahcun kan hei kal. Xenia kan phak ahcun, 4:40 PM asi cang.

Xenia zong nih cun pek ding asi le si lo an fiang tuk hawi ti lo. BMV kan chawnta lai an ti. An hei chonh hna. Dayton in an chonh cianak office asi caah an rak theihthiam colh i, cuticun license cu an ka pek.

Cu zanlei cun zumhnak kongah, thil a thar in ka fianmi 4 a um. Sihni chimmi ning te khan rak um peng ning law license ka hmu lai lo. License ka tuahmi thawng in, Pathian cu Jehovah Jireh asi timi hi, ka fiang chin lengmang. Ka license tuahnak ah Bawipa hi a mah le caan te ah aa phuang ko ti kha ka tonmi as i.

Ka tlun pah cu lunglawmhnak in ka khat. Hi thil nih a ka cawnpiakmi cu:-

1. Pathian nih khua a khan ahcun, zeizong vialte hi asi kho ko" timi asi. Kan sihni ruahnak ahcun asi kho lo ti asi ko nain, Pathian nih khua a khan i kan zei kan zo asi lo mipi hna an thinlung ah rian a tuan i, a kan tanpi le an kan zaangfah ko.

2. Zumhnak kan timi cu, minung mit le kanan in tuak ah a si kho lo dingmi khi, a si kho men ko lai ti va zumh le ruahchannak va ngeih khi zumhnak taktak asi.

3. Zumhnak kan timi cu, minung nih kan ruah khawhmi le tuak khawhmi pin lei ah thil asi kho ko lai timi zumh khi a rak si.

4. A zumh lawng rak zum ning law, license renew ah kha rak kal hlah ning law, license cu ka hmu hnga lo. Zumhnak cu rian ah lang seh tiah hlaphuah tu nih a phuah bantuk in, ka zumhnak kha rian ah alangh caah, Pathian zong nih sihni mithmuh ah asi kho lo dingmi kha asiter khawh ve ko.

5. Pathian cu Abraham ca lawng silo in zumtu dihlak caah, tum cawp Pathian (Jehovah Jireh) asi ko. Bawipa tlang ahcun Bawipa nih a khan ko (Jehovah Jireh)




Liamcia kum tam ngai lio ah an rak thlakmi UTS campus hmanthlak. Vorhlei kap inn lian nawnpi khi kum 3 ka umnak Fout Hall asi. Hi sianginn nih hin, J-1 in kum 10 sianginn an ka kaiter khawh. Bawipa nih akhan ko.

Valentine's Day

       
              America le nitlaklei ram ah a lar ngaingaimi ni pakhat cu, Valentine's Day hi a si. Anglican le Lutheran Krihfabu hna ahcun, "biaknak puai sunglawi" pakhat ah an hman. Biaknak kip nih an mah le sining cio in an sunhsak cio. Krihfa asilomi ram tampi zong nih, hi ni hi an sunhsakmi ni pakhat asi. Kawl nih cun, "Chittu Mya Neh" tiah an ti. Laimi nih cun, "Aa Uarmi Hna Ni" ti ding asi ve ko. Hi ni hi zungkhar ni cu a si lo nain, nisunglawi taktak ah hman ni a si.

             America ahcun, Valentine's Day cu "Ngaknu tlangval hna laksawng i pek ni, movie zoh ti ni, zanriah dum ti ni le ni sunglawi taktak ni pakhat a si." Nu le va a si ciami hna zong laksawng ahleice an i pek ni a si. Zeicatiah an i dawtnak langhternak ni le an i theih khunnak ni an si caah a si. Hi ni ahcun, nu le va zanriah eidin ti, chungkhar zanriah eidin ti tibantuk in, caan hman a si tawn. Hi ahcun eidindawr tam deuh cu, rawl eimi an tam tuk tawn caah, a tlar i hngah a hau tawn.

              Dayton khua ah, Old Country Buffet ah rian ka rak tuan. Valentine's Day ni cu minung an tam tuk ah, thutnak an i ting lo. Innleng tiang in an i tlar. Valentine's Day hi an sunhsak ning ka hmuh tik ah, ka khuaruah a rak har. Asinain ka caah a thawtnak ka thei kho lo. Kan tuah tawn phung asi lo caah asi.

             Kawlram ka um lio tein hi Valentine's Day kong cu ka rak theih ko nain a sunlawinak le a thawtnak ka thei lo. A ruang cu sunhlawihpitu ka rak ngeihlo caah asi deuh men lai. US ka phak hnu ah, voikhat cu February thla chuakka te ah, ka ngaknu Aye Aye Mu (atu kan nu) sin in cakuat pakhatte ka rak hmuh. Ka van samh i, card sente a si. Cuka card cung te ah, hitin ca a vana tial:

 "Happy Valentine's Day."...... "Nikhat khat ah hmun khat teah nuam tein kan umti khawhnak hnga ding caah le hi Ni ah hin, sunglawi tein na caan na rak hman khawhnak lai, saduhthahnak nganpi he".......................


......."Thluai"

           Cucu February 1998 kum ah a si. Khi hnu in kum fatin te a ka kuat i, kei zong nih ka rak kuat ve. Aye Mu cu Yangon khualipi ah a thangmi asi tikah, keimah nakin thil a rak theithiam deuh i, amah thawng in Valentine's Day thawtnak zong teh hram ka thawk. A kuatmi card vialte hi, atu ca ka tial lio tiang ka ciah peng rih ko hna. Van hmuh than tikah, thinlung puan bang an thar than lengmang. Valentine's Day timi cu, a thawtnak a theimi hna caah cun, ni sunglawi taktak arak si ko. Aye Mu he ca kan i kuat caan thawk in, ka nunnak ah Valentine's Day timi a thawtnak, a thlumnak le a sunlawinak cu ka van theih ve.

               Pathian nih khua a khan i, 2000 Christmas lai teah, kan nu cu USA a rak phan ve. April, 2001 ah puai kan tuah. Dayton ummi American ka nu ka timi Betha nih Valentine's Day a phanh fate zanriah a kan eipi tawn. Dayton ah Normandy United Methodist Church ah kum 4 le cheu Youth Pastor ka rak tuan lio ah, kum fatin te Valentine's Day cu Mino Fund Raising caah hman asi. Dinner thaw taktak in kan chumh; ticket kan zuar i stage show kan piah i, a rak nuam tuk. Kei zong Kawl hla hna an rak ka sakter len ve. Cutluk in a sunglawimi Valentine's Day cu careltu caah theihphu ngaingai asi tiah ka ruah caah, a tuanbia tawite ka van tial.


  Valentine's Day aa thawknak Rome Khualipi

                                                     Valentine's Day Tuanbia 
              Valentine's Day cu Feb 14 ah tuah a si tawn. Valentine's Day cu "dawtnak ni" a si. Zeicatiah Valentine’s Day cu pakhat le khat dawtnak (love) asiloah tlaihchannak (affection) ni caah hmanmi asi caah a si. Hi ni hi, kan nih cio zong nih dawtmi hna he sullam ngei tein hman ve ding hi a biapi ngai.

            Valentine timi min a pumi hi, tam ngaite an rak um. February ni 14 nak ah, thahmi Krihfa biaknak hruaitu 2 an um. Pakhat cu “Valentine of Rome” timi asi i, Rome khua ah tlangbawi (priest) a rak tuanmi a si i, AD 269 ah an rak thah. Adang Valentine cu, Rome in meng 60 a hlatnak khua, Interamna khua ah an rak thah. Adang Valentine zong an um len rih i, atuanbia hi fiang tein theih khawh cu a si lo.

            Alar ngaimi tuanbia pakhat ahcun, Rome khua i Saint Valentine cu, nupi thit an khampmi hna, Rome ralkap hna kha, kuhsihnak a tuah hna ruang ah le Rome cozah kut in hremtuar a ingmi Krihfa hna caah hruaitu rian a tuan caah, thawng ah an rak thlak ti a si. Cu thawng a tlak lio ahcun, thawng uktu bawi, Asterius timi pa fanu te hi a zawtnak in a rak damter ti a si. 

          Saint Valentine cu thah ding in bia an khiah i, an thah hlan deuh te ah, cu nu te sin ah cun thlahnak caah, cakuat a tial i, hitin min a thut:..................

                  "Your Valentine" 
           
           Asullam cu, "Nangmah i Valentine's ka si ee" tinak a si. St. Valentine a thih hnu kum tampi hnu ah, hi pa dawtnak kha ruat in, Valentine Day hi tuah asi tiah tuanbia thiammi cheukhat nih an ti. 


                     Valentine's Day Card phunkhat

           Valentine's Day hman a rak um hlan ah, Rome miphun hna nih, "Lupercalia" timi puai sunglawi ngaingai hi, February 15 ni ah an rak ngei tawn. Hi ni ah hin, ngaknu tlangval hna nih, ca ah min an tial i, bawm chung ah an sanh i, cucu an zuh hnu ah, laksawng thlennak an rak tuah tawn. Cuticun acheu cu an i theihngal i, an i helh i an rak i duh; cuticun aa thila mi tampi an rak um tawn ti a si (Rome miphun hi, miphun sang taktak an rak si i, ngaknu tlangval sinak a rak uartukmi an si. Romeo le Julius tuanbia zong, hi ram chung ngaknu tlangval kong asi)
            Rome Pennak ram chungah Krihfa an karh tikah, Rome puai pawl hi, Krihfa puai ah an rak ser tawn hna. Pope Gelasius (I)  zong nih, hi Lupercalia ni February 15 ni cu, Valentine's Day tiah, AD 496 ah a rak thlen thawk i, Valentine's Day cu Roman Catholic nih hman an thawk i, Krihfa dang zong nih cawn cio a si. 
Hi ni aa thawknak cu Pathian an zumh ruang ah thahnawnnak a rak tuarmi (martyrs) pawl upat peknak caah an rak tuahmi, upat peknak ni a si. 



        Valentine's Day thawktu Pope Gelasius-I
          
          Hi valentine’s nih a chim duh taktakmi dawtnak ni ti khi a si ko. Cucaah hi ni ah hin, aa duhdawtmi ngaknu tlangval hna, nu le va hna, chungkhar sahlawh cingla ah duhdawt deuhmi hna tibantuk hi laksawng an rak i then tawn. Hi ni ah hin, hlan ahcun ngaknu tlangval uarnak le duhnak (romantic love) ca zong ah hi ni hi an rak hman ve. 
          Cucaah laksawng pek tik zong ah, an i pek bik mi cu, “pangpar, eidin a thlummi le chonhbiaknak card tete hna an si.” Pangpar nih alanghtermi cu, “dawhnak, duhnak, uarnak” tibantuk khi alanghtermi a si.  Athlummi nih  langhter duhmi cu, “dawtnak cu a thlum” tinak ca a si. Card tu cu a chung ah duhdawtnak biafang dawhdawh an tial I, hi ni ahcun an duhdawtnak kha thukpi in an langhter tawn.

            Valentine’s Day hi ram kip ah an hman cio. Krifa ram deuh a simi ah an hman khun. USA hna  ahcun Special Sunday ah an hman i, Valentine's Day a phak lai Zarhpini paoh cu, Krifabu ning pi in chuncaw eiti asi tawn. Valentine's Day ni taktak cu, chungkhar dinner kalnak caan ah an hman tawn. 

           Asia ram ahcun Singapore, China abik in Hong Kong, Japan le South Korea nih hin, Valentine's Day hi an hman bik ti a si. Hi ram hna hi Valentine’s Day caah tangka tambik a hmangmi Asia ram an si. Phundang ngai asimi cu Korea le Japan ahcun Valentine’s Day ah hin, an nupi le nih an va le kha “chocolate” aa telmi muthai laksawng an pek tawn hna. Cun a hnu thlakhat March 14 khi (White Day) ti asi i, cu nih ahcun an va le nih an nupi le kha chocolate aa tellomi muthai an pek ve than tawn hna.  
          Cun Feb 14 le March 14 ah laksawng zeihmanh a co lo mi, lawngkang (single) pawl caah April 14 hi (Black Day) tiah ti a si i, cu ni ahcun cu lawngkang (single) pawl cu Tuluk rawldawr ah kal in khohsuai a nakmi ei phung asi ti a si. Cu asullam cu “lawngkangmi” an sinak kha an tahpi tinak asi an ti. Cucaah Valentine’s Day ni hi cu nu le va, ngaknu tlangval duhmi a ngeimi hna cahcun, ni sunglawi tuk le lunglawmhnakni a si nain, lawngkang (single) pawl caah cun “zunngaih ni” khan ah a tla.

Valentine's Day Card cungah Valentine's Day kong an tialmi ca






Zohchunhmi Ca

1. World Book, 1971

US Cozah Leiba le Krihfami Kan Rian

Biahmaithi:

Senriphu chuami makazine ah US cozah leiba kong ka rak tial cang. Cu ca ka lio cu, Pre. Obama cozah chuahka te a si. Cu lio leiba cu, nihin ahcun tam tuk a karh manh cang. US leiba kongkau ah, US ram chung ummi Krihfami hna nih zeidah kan tuah khawh ve lai? Zeidah kan bawmh khawh ve lai? Laimi nih tah US ram caah zeidah kan thathnem ve nak aum lai? Cucu ruahti ding hi, hi capar nih aa tinhmi a si. 
1989 ah, Seymour Durst nih $120,000 dih in, Times Square (New York) ah, "National Debt Clock" timi a tuah i, US cozah nih tangka a cawimi leiba hi a karh he a rel peng. Hi a tuahmi hi, mipi nih US cozah leiba a ngeihnak kong an lung a fian i an fimnak hnga caah a si. Cu lio ah, US cozah leiba cu $2.7 billion lawng a rak si. 2008 ah, US leiba trillion 10 a phak tikah, cu suimilam cu number an chiahmi nih a zo ti lo i, tlawmte aa din. 2013 January ah cu "leiba suimilam" cu an thanchoter than i, "quadrillion dollars" tiang rel kho ding in an ser chap. Cu ni ah, suimilam nih cun, US cozah leiba hi $16.43 trillion ah a chiah. 
Hi leiba suimilam zoh tikah, US cozah nih second pakhat i a cawimi tangka le second pakhat i a karhmi tangka hi, "a tlik bak in an tli" i, zoh ah khuarhuahhar le lungre thei taktak khi a si. Hi tining ngaite asi ah, US cozah hi "Bankruptcy" a phak sual ko lai lo maw?" timi hi ruah lo awk a tha lo. 


Time Square hmai ah aa tialmi National Debt Clock


Sec.1 ah million in a karh cuamahmi khuaruahhar in an zoh lio


US President lakah leiba tambik a cawimi hna

US Cozah Leiba Zeizat Dah Asi?
           Atu ca ka tial lio i, US cozah leiba hi, trillion 17.55 a phan cang. Ram chung minung hi million 317,961,883 an si. Cucaah minung pakhat ah leiba $55,221.71 cio a kiah hna. Septermber 28, 2007 in US rampi leiba hi nikhat ah billion 3.98 lengmang a karth. US cozah nih acheu tangka cu bank ah an cawi; a cheu cu ramdang cozah sinah a si. Tambik tangka a bat mi hna ram (10) cu atanglei bantuk an si.

1. Tuluk                        (1.28 trillion)
2. Japan                        (1.24 trillion)
3. Brazil                        (256.46 b)
4. Taiwan                      (185.86 b)
5. Switzerland               (178.2 b)
6. Belgium                     (167.7 b)
7. United Kingdom       (156.9 b)
8. Luxemburg               (146.8 b)
9. Russia                      (131.66 b)
10. Hong Kong            (120.00 b)

         Hi pin ah ram tampi le bank tampi ah a ba rih. US President vialte lak ah, Obama hi tangka tambik a cawimi a si. Obama President a chuahka te i US cozah leiba cu trillion 10 fai si i, 2013 kum dih ahcun trillion 17 a reng ti lo. An leiba kong tuak lengmang tikah, lung fiannak dingah hitin, mifim mi hna nih an tuak. Nihin ni US cozah leiba hi:-

1. 17.075 trillion (Trillion=1000 billion) asi. 
2. An leiba hi second 1 ah $1 in cham sehlaw, cham dihnak ding caah, kum 440,000 a rau lai. 
3. Ni 1 ah million 10 in cham sehlaw kum 3,800 fai a rau lai.
4. An leiba hi, ni 1 ah billion 4 tluk in a kai chin lengmang.
5.  Cozah nih minute 1 ah dollar 2.63 million do a cawi.
6. 1980 tiang leiba cu billion 907 a si. Kum 30 fai a rauh tik ah, 17 trillion a phan. Alet 16 in  karh.
7. Atu ning tein akal ahcun 2015 i an leiba hi 19.6 trillion a phan lai.
8. 2019 ahcun US cozah leiba a karhmi lawng hi kum 1 ah biliion 900 a phan lai.
9. US cozah nih tangka a tambik cawi siseh tiah ri an khiahmi hi, kum 3 chung ah voi 6 an kaiter cang.

10. Atu US cozah hruaitu hi, avoi 111 nak Congress an si. Hi Congress lawng nih tangka an cawimi hi, a liamcia Congress 100 nih an cawimi nakin atam deuh. 

11. US cozah hmanmmi tangka dollar 1 ah, pia 41 cu cawimi asi.

12. US cozah nih ramdang cozah tangka tambik a batmi cu Tuluk ram a si. Billion 1200 fai a bat.

13. Tuluk cozah a batmi leiba hi, US minung vialte phawt tikah minung 1 ah $10,000 cio leiba an ngei lai.


U.S National Debt Clock tarnak Time Square (New Year Zan)

Docawi Ding Rihma

            US ram leiba hi khuaruahhar a si ko. Tilet thomi bantuk in second pakhat ah thawng tamtuk a karh. Cucaah an cozah hi leiba tamtuk a ngei sual lai tiah an ruah caah, US Congress nih hin docawiding rihma hi, "cuzat lawng cawi siseh" tiah a zat hi an khiah tawn. Cu ri an khiahmi cu an lonh lengmang. Cucaah a lianciami kum 3 chung ah voi 6, cawi dingmi leiba ri cu an kaiter cang. Cucaah January 2012 ahcun, cozah nih leiba cawi khawh dingmi rihma an khiahmi (debt ceiling) cu 16.4 trillion asi. Nihin ni ahcun, trillion 17 renglo leiba an ngei.

          US cozah tangka hman ning ruah tik ah, an leiba hi kilkawi khawh ding dirhmun ah a um ti lo. Cucaah nikhat khat ahcun, tangka zong cawi khawh lo, cawi ciami zong cham khawh lo in, ram chung ah harnak tampi a chuak kho mi a si. Cozahpi zong "bank ruptcy" an phan lai lo ti awk a tha lo. Tahchunhnak ah, motor sehzung tampi a um i, vawleicung khua minthang pakhat a rak si ve mi, Detroit khuapi cu, an cozah bank ruptcy a phan bak ko. Greek Cozah te hna zong EU nih khamh hna hlah sehlaw, a tlu bak ding an rak si.  UA cozah zong tangka hman ding a ngeih lo ahcun, a tanglei riantuannak caah harnak tampi a chuak lai.

            US cozah i  atu lio budget i 40% cu, an cawi mi a si. Tangka an cawi chap lengmang lo ahcun, hi  40% hi cik (cut) a hau. An cik ahcun, US Cozah riantuanmi hna, ralkap, palik riantuanmi hna, cozah sin in  tangka a hmumi agency hna nihlawh pek ding a um lai lo. Lamsul remhnak le eidin bawmhnak (food stamp) le sizung lei riantuannak tampi aa rawk lai. Cozah bawmhnak Social Security, Medicare vialte an pit kho. Sianginn, ralkap, palik le lamsul remhnak ah harnak tampi a chuak lai. Ramdang bawmhnak le ralzammi bawmhnak phunphai vialte a pit dih lai. Tangka an cawimi a karh an pek pengmi hna an pe kho ti lai lo. Cozah he contrat a tuahmi vialte tangka chuah ding an ngei lai lo. Cuticun ramchung riantuannak tampi an ban lai; mi tampi rian lo in an um lai; US sipuazi ah rawhralnak tampi a chuak lai. Ramchung sipuazi zong a tla hrimhrim lai. Cuticun vawleicung sipuazipi zong a rawhter than lai ti a si.


               US leiba tambik batmi hna

US Cozah Leiba Karhnak Bik Aruang?

              US leiba karh tuknak a ruang bik cu, hmuhmi nakin hmanmi a tam deuh caah a si. An hmannak tambik cu ralkap lei he aa pehtlaimi a si. 2011 ah 929 billion a hman. Food Stamps ah billion 80 kuakap an hman; ramdang bawmh ah billion 25-30 kuakap; fim cawnnak ah, billion 50 deng an hman. Hi hna le ngandamnak lei ah tambik an hmanmi an si.

Sipuazi tlak hi leiba a kaitertu thil pakhat asi. An ram sipuazi a tlak tik ah, sifak le rian ngei lo an karh ve.  "Food Stamps" ei an karh.  2011 ah 44.7 million asiloah minung 7 ah pakhat cu "Food Stamps" eimi an si. Cucaah Newt Gingrich nih, President Obama cu "Food stamp President" tiah min a bunh phah.  An leiba kong hi, US ram hruaitu hna zong nih, an buaipi taktak. Leiba tam tuk ngeih; rian a thlaumi tam tuk le sifak karh cu President caahcun "credit" chiatnak hrampi an si hna caah a si.  

Thil pawi ngaimi cu US cozah h, a zertiangmi mipi nih kan eidat fawn. Zeicatiah cozah a hlengmi an tam tuk. An "tax system" umtuning zong a hman lo ti a si. Mirum tuk hna an tax pekmi  a tlawm ngai. Cun   US ram pumpi riantuanmi chung in 51% hi Federal tax an pe theng lo ti asi. Tax petu 70% cu  cozah sin i tax an pekmi nakin,  an hmuhmi a tam deuh. Rian ngeilo bawmhnak (unemployment) ruang zongah cozah sunghnak tampi an ngei.  Cun cozah hngatchan in a ummi "Agency" hi an tam tuk. Hi hna zong hi, tax pe theng tung lo in, cozah sin in lih le hrawkhrol rumro in phaisa lami a si. Hi vialte ruang ah  hin, US cozah leiba a karhnak a si.

Cozah Eihmuar?
          Vawlei ramkip ah cozah eihmuartu tampi um cio a si. US zong ah cozah tangka a sinloning in eihmuarmi tampi an um ve. Cuzong cu cozah leiba chaptertu a si. Voikhat cu US Congress ah bia an rak caih. "Ramdangmi dawr fatete a tuahmi hna nih cozah ah tax an pe lo; US cozah an hlen; cozah tam tuk a kan sunghter" tiah an rak ti. Hi bantuk lah ah Tuluk, Vietnam le Asian miphun zong tampi an i tel ve kho men. Zeicatiah riantuantu employee an hlan nain tax an pekter hna lo.An lahkhah kha a hman ning tein pe lo in, tangka fang in an pek hna. Employee nih tax an pe ti lo. Cun an lahkhah a tlawm tik ah, "food stamp, medicaid le tangka bawmhnak" kha an hmuh chap khawh rih. Cucaah cozah caah sunghnak tampi a chuak.
            Cun mi a cheukhat cu,  "food stamp" le WIC (nu le nau caah eidin cawknak) hi a siloning in a hmangmi an tam tuk ti a si. Tahchunhnak ah, kan umnak khua Columbus lawng ah hin, Somali dawr (2) in, minung 8 cu "Food Stamp" le "WIC" asiloning in hman ruangah taza an cuai hna. Somali miphun hi, thil an tuah sual ruangah, US ram chungah, tazacuaimi an tam ngai cang. 2008, 2010, 2011 le 2012 tiang kum pehpeh in minung tamlak taza an cuai hna. Million tam ngai cozah food stamp ningcanglo in an hman ti asi.

Food Stamp le WIC cu cozah nih sifakmi chungkhar caah atuahmi a si. Eidin lawng cawk khawh a si. Asinain, Somali miphun cheukhat nih cu "Food Stamp" le "WIC" cun "belkheng, eidin, thilri le phone card" tiang an zuar. An ram ah um. Food stamp zong ei rih. Tangka bawmhnak zong hmuh rih. Sizung le sekhan piahnak ah thawng tampi a dih zong ah cozah nih (medicaid) liam piak rih. Cuhnu ah, nau umhnak tiang zong bawmh rih; thilri le eidin dangdang zong bawmh rih. Cucu pin ah tax zong a si lo ning in tuah le cozah tangka lak piak rih. Hi bantuk in mithalo le midinglomi ruang ah US cozah hi sunghbaunak tampi a tonnak asi rih.

 Laimi Tuanvo?
            US cozah nih Laimi a kan dawt. Minung thawng tam ngai a kan lak. Kan phakka ah, heh tiah eidin, tangka le ngandamnak caah a kan bawmh. Mirangca a kan chimh; rian a kan kawl piak. Kan herhnak kip ah a kan bawmh. Mipi zong nih a kan bawmh. Kum dih "tax return" tuah tikah, sifak nih cozah sin tunmi nak tam deuh kan hmuh. 
       Asinain Laimi tampi cu tangka kongah nunning a dik lo. Hakkauhnak a um. Hmuh awk hnga asimi cu hmuh ding asi ko nain, hmuh lo ding zong hmuh duhmi tampi kan um. Tax tuah caan ah Laimi fello a zual. Tax tuah tikah midang fa cawmlomi zong va benh chih an hmangmi an tam tuk ti a si. A cheu Laimi aa hmuhlo mi cu Kawl le Karen hna tiang an va benh hna ti a si. "Mithalo nih a hman lo in miaknak a hmuh tawn" (Phung 11:18) timi khi, Laimi mi tampi dirhmun a si ti asi. Pastor cheukhat cu an Krihfabu tax ningcang lo tuahter an hmang tiah chim zong a tam ngaite.
            Laimi chung ah, "Food stamps" in "belkheng, thilri le zeidang herhhai zong a caw-zuarmi an um ti a si." Zuartu le cawtu kan i tluk. Zuartu nih zuar ngam ding asi lo; zuartu nih a zuar ngam hmanh ah cawtu nih cawk ngam ding asi lo. Zeicatiah "cozah tangka" kan timi hi nangmah le keimah bantuk in, thlantipawt in rian a tuanmi hna "tax petu" (tax payer) hna nih an pekmi tangka a rak si. Cozah nih sipuazi tuah in miakmi an si lo. Minung pumpak pakhat cio nih, harnak tampi tuar in, rian an tuan mi chung in, cozah sin ah an pekmi tangka an si. Cozah le pumpak hmaizah lo hmanh ah, Pathian tal zah ding asi.     
            Krihfami nunzia ah a herhbik mi cu, biatak tanh le lih chim lo hi a si. "Tangka hang cu a kha" an ti. Dinglo in hmuhmi dollar cu kan nunak caah a kha tukmi dollar ah aa chuah kho. Dinglo in hmuhmi tangka le rothil hna hi caan sau an nguh bal lo. .
            Cucaah, atu bantuk in US cozah leiba tam tuk a ngeih lio ah, Laimi mipi nih US cozah hi, zeidah kan bawmh khawh ve lai? US cozah hi a eihmuartu maw kan si lai? Abawmtu dah? Zeitin dah US cozah le ram caah thil tha kan tuah ve awk asi? Kan tuah hrimhrim awk a herhmi cu:-

(1)  Rian kan tuan lai; Tax hman tein kan pek lai.

(2)  Tax dik  tein tuah a herh. Lih le hrawkhrol in midang ngakchia hna benh lo ding.  

(3)  Hmuh ding kan i tlakmi taktak lawng hmuh ding a si. Pek ve ding cu pek ve ding.

(4)  “Unemployment” te hna zong sau tuk ei lo in, rian hmuh taktak zuam ding.

(5)  Azawmi dah ti lo cu, cozah cawmnak ah bochan lo in mah tein aa cawm khomi si zuam ding.

(6)  US Cozah nih a kan bawmh bantuk in cozah caah a thahmem ve mi si a herh.

(7)  Cozah nih tax return tampi a kan pek timi kha uar lo in tampi a tunmi sin tu uar ding.

(8)  Food Stamps a eimi nih "eidin cawknak" taktak lawngah hman ding a si. 

(9)  Zawtnak a fak tukmi le khawndennak tibantuk dah ti lo cu, tangka tampi a dihmi "emergency" te hna ah, cozah nih an liam pat ti in kal lo ding (Mah tangka hman kan sian lo bantuk in, cozah zong nih an siang ve lo).
(10) Hmuhlei lawng duh silo in pek zong a duhmi le a siang vemi Laimi si a herh. Cozah i tax pek tikah vuivai len ding asilo.

Hi bantuk in miphun kip nih, cozah sin in hmuh lei lawngte kan ruah ahcun, "US cozah hi eidat" khawh le "Bankruptcy" ram ah canter khawh a si. Zeicatiah nihin ni ah Greek cozah hna zong an i rawk deng taktak ko. EU nih khamh hna hlah sehlaw cu a lo bak ding an si.

US ramchung mi vialte kan biapi dih. Laimi zong kan biapi tuk.  Cucaah Laimi zong US cozah a eihmuar pengtu si lo in, thathnemnak a chuahpitu si ve kan herh.  

Zeicatiah an leiba a sang tuk cang. Nihin ni an leiba hi, 17.00 trillion a phan. Atu an leiba hi US chuahmi thilri dihlak (GDP) i, 37% a phan cang. 2038 ahcun an GDP i 50% a phan lai. Hi leiba dihlak i 47% cu ramdang mi sin ah, an batmi a si. Hitin asi caah an cozah hi bawkrup in a  um lai lo ti khawh asi tung lo?                US ram mifim pawl tuaknak ah, hitining tein US cozah leiba hi a karh lei a panh peng ko ahcun, pensen pawl, tar le damlomi bawmhnak ah hman deuhmi " Social Security Trust Funds" hi 2042 ah a dih bak lai ti asi. Cubantuk asi taktak sual ahcun, US ram cu sifakmi caah a har ngaingai lai. Greek ram bantuk in buainak tampi a chuak kho ve ko. Kan mah Laimi ca zong harnak tampi kan tong kho. Kan mah chan i kan ton lo zong ah, kan fale chan ahcun an ton hrimhrim dingmi asi.

Biadonghnak:

 US Laimi nih US cozah leiba kong hi, thuk piin ruah a za cang. Kan umnak ram cu kan ram asi. An cozah cu kan cozah an si. An leiba zong kan leiba a si ve. Cucaah hi cozah nih thil tha tampi a kan tuahpiak ve bantuk in, harnak a ton tik ah kan nih Laimi pakhat cio nih fangkhat hnih te zong in cozah caah thil tha tuahtu si ve cio ding hi, kan tuanvo le rian biapi taktak asi ve ko hnga lo maw?  Zeidah US caah kan tuah piak khawh mi aum lai? A caah thathnemnak kan chuahpi lo hmanh ah ah, a caah chiatnak tuahlo ding cu, "Laimi lunput le nunzia asi awk asi ko hnga lo maw?"

Zohchuhmi Ca
1. www.people.howstuffwork.com
2. www.therichest.com

Mi Tambik Thihtertu Vanlawng Tlaknak

Vawleicung tuanbia ah vanlawng an siam ka tein, vanlawng tlaknak hi a rak um lengmang. March 8, 2014 ah, passenger 227 le acung riantuantu 12 an zate 239 phurtu, Malaysia Airlines' Flight MH37 cu, Kuala Lumpur in Beijing, Tulukram a zuan lio ah, a tlau dup. Zeidah a cang set timi hi, atu ca ka tial tiang theih khawh asi lo. Vawleicung ah thawngzamh a ran tuk cang caah, nihin ni mi tambik relmi cu hi vanlawng a tlaumi kong a si.

Zeibantuk in a si zong ah, a liamcia caan ah vanlawng a tlami ruangah minung tampi thihnak a rak chuahter mi kha,  a kan theihter than. Atanglei ah ka van tialmi hna hi, a liamcia caan ah vanlawng  arak tlami hna kong a tawinak in tialmi an si. A cheu cu pilot palh ruang, acheu khua caan chiat ruang le seh rawk ruang; a cheu i pah sual ruang, aheu cu ram khat le khat huat ruangah bomb puah hnawhmi le meithal in kah ruangah a tlami an si.

                  

                       WTC Vanlawng nih apah lio

Vanlawng tlami vialte lakah, a fak bikmi cu, September 1, 2001 i, USA i vanlawng pali a tlami hna hi an si. Cu ni cu 9/11 tiah min bunh a si. Hi ni ah, New York World Trade Center cu vanlawng (2) nih an pah; Pentagon cu (1) nih a tlak hnawh; Pennsylvania khuate ah pakhat a tla; vanlawng (4)i ah minung passenger 223 le vanlawng riantuanmi 33 an zate 256  an thi. Naih a rak chia tuk. 

1988 ah Pan Am Flight 103 cu Libya mingiatu nih bomb an puah i, Lockerbie, Scotland ram ah a tla. Minung aa citmi 243 le achung riantuanmi 16 le vawlei ummi 11, an zate 270 an rak thi; 1977 ah Malaysia Airlines cu terrorist nih an hijack i, a rak tla i 100 an thi. Tutan Malaysia vanlawng zong hi terrorist ruang ah asi men lai asiloah pilot nih mah le mah thahnak a tuah caah asi men lai an ti.

    Lockerbie Khuapawng ah a tlami Pan Am Flight 103

  

Cuticun, vanlawng hi phun tampi ruangah an tla hna i, minung nunnak hi tampi a liam cang. Hi atanglei vanlawng tlami hna hi, mi tambik thihnak a chuahtermi vanlawng tlami hna an si.

1. March 3, 1974.

Turkish Airlines DC-10 cu, Paris vanlawng tumnak vawlei in a van zuanka ah, thli a chahpan umtuning a that lo caah, Ermeonville, France ah a rak tla. Minung 346 an thi.

                     Turkish Airlines DC-10 tlami

2. March 27, 1977

Los Rodeos Airport (Tenerife, Canary Islands) ah, KLM Royal Dutch Boeing 747 cu, van i zuan aa timh lio ah, vanlawng tliknak lam ah a um rih mi, Pan American World Airways Boeing 747 he an rak i su sual. Vanlawng (2) cung ummi minung dihlak le pilots vialte tel chih in mi 574 an thi.

KLM & Pan Am 747 pah lio (Computer hmanthlak)

3. May 25, 1979

Chicago's O'Hare International Airport ah, American Airlines Flight 191 (DC-10) cu vawlei in a thawh tlawmpal ah aa ningcang lo i, a tla. A cung ummi 275 le vawlei ummi 3 an zate 278 an thi. Federal Aviation Administration (FAA) nih a tlaknak aruang cu, thilri an remh ningcang a chamhbau deuh caah asi an ti.

               AA Flight 191 tlami

4. November 28, 1979

Minung 275 a phurmi Air New Zealand DC-10 cu, Antartica ummi Mt. Erebus tlang a pah sual caah, a tla. An zapite an thi dih. A tlaknak a ruang cu, vanlawng nih lam kalnak aa palh deuh caah asi tiah an ruah.

Air New Zealand DC-10 tlami

5. August 12, 1985

Japan Airlines Boeing 747 Flight 123 cu, Tokyo airport in a van zuan tlawmpal ah, Japan ram laili tlang sannak i a zuan lio ah, a rak tla i, a chung ummi minung 520 an rak thi. Minung 4 tu cu khuaruahhar in an rak nung. Vanlawng accident vialte lakah, vanlawng pakhat ah mithi tambik a si.

                  Japan Airlines Flight 123 tlami

6. May 26, 1991.

Lauda Air's Boeing 767 Flight 004 cu, Bangkok airport in a chuah tlawmpal minutes 12 ah, Bangkok chaklei meng 70 a hlatnak ah a zuang kho ti lo i, a tla. A citmi 223 le amawngtu an rak thi.

                   Lauda Air Flight 004

7. July 11, 1991.

Nigeria Airways DC-8 cu, Jeddah Airport, Saudia Arabia ah a tum lio, pe 10,000 a duh ah a kang i, a chung ummi minung 261 an zate an thi dih.

                   Nigeria Airways DC-8 atlami

8. April 26, 1994.

China Airlines Flight 140 pilot nih, Japan ram Nagoya Airport i control tower cu, "ka tum rih lai lo; phun dang tu in tum ka zuam lai" tiah ralrin a van pek hna. Caan tlawmpal ah, thil chuah sualnak pakhat a van chuak i, Airbus A300 cu a tla. Minung 264 an thi; aa citmi passenger zeimawzat an rak himbawm.

                China Airlines Flight 140 a tlami

9.  July 17,1996.

TWA Flight 800 cu, New York khua John F. Kennedy International Airport in a van i thawh tlawmpal ah, a thli lak ah a puak. Vanlawng dihlak a man in a  man dih i, cu a man mi tete cu Long Island (New York) sang ah an tla dih. Vanlawng chung ummi an zate 230 an thi dih.  NTSB (National Transportation Safety Board) nih, hi vanlawng a puahnak hi, vanlawng thla karlak ah a  ummi "meiti umnak tengki" chungah, electric thazaang (circuit) a va lutmi nih meiti a puahter caah a si an ti. 

            TWA Flight 800 thilri pawl an fonhtonh thanmi 

10. November 12, 1996

Saudi Arabian Airlines Boeing 747 le Kazakhstan Airlines II-76 cu, India ram, New Delhi vanlawng tumnak ah, an i pah sual i, vanlawng pahnih chung ummi minung 349 an thi.

            Kazakhstan vanlawng akangmi

Saudi Arabia Airlines vanlawng a tlami

11. August 6, 1997

Korean Air in Boeing 747 Flight 801 cu Thlanglei Korea ram Seoul vanlawngtual (airport) in a rak zuang i, a tumnak ding Antonio B. Won Pat International Airport (Guam Tikulh) phak hlan deuh vak ah, Asan timi hmun i, Nimitz Tlang a pah sual i, a chung ummi lakah 228 an thi; asinain 26 cu an himbawm.

Korean Air Flight 801 Guam ah a tlami

12. September 26, 1997

Garuda Indonesia Airlines' Flight 152 cu, Indonesia ram, Buah Nabar khua ah a tla. Mi 234 an thi. Ahnu kum thum ah, National Transportation Safety  Board (NTSB) nih, Airbus300 ah electric short (nincanlonak) a um caah, meiti umnak a hei luh hnawh i, cu nih cun meikhu a chuahter caah si dawh a si bik tiah an ti.

                           Garuda Flight 152 tlami

13. February 16, 1998

China Airlines' Flight 676 cu Indonesia in Taiwan ah, khuadawm le ruahsur lakah a rak zuang cuahmah. Taipei International Airport ah ka dang deuh hawih in tum ding ah nawl a hal cuahmah lio hna ah, minung umnak sang pakhat ah a tla. A citmi 196 an zate in le vawlei ummi 7 an thi.

   China Airlines Flight 676 tlami

14. September 2, 1998

Swissair Jetliner Flight 111 cu, New York JFK vanlawngtual in aa thawh i Geneva, Switzerland zuan aa tim. Canada ram Nova Scotia an phak ah, ruah lo pi in rili ah a tla. Aa cung ummi minung 229 an zate in an thi dih. Hlathlaitu pawl nih MD-11 vanlawng nih hin, a tlak hlan deuh ah, vanlawng electric thazaang vialte a loh dih caah asi tiah an ruah.

Rili chung in an charmi Swissair Flight 111 a tlami 

15. November 12, 2001

9/11 terrorist kahnak a dih zarh tlawmpal ah, American Airlines' Flight 587 cu, aa citmi pawl tihnak le phannak in launak he an khat i, cu lio ah Queens tikulh, Belle Harbor ah, a tla. NTSB nih an zoh tikah, mi pakhatkhat nih rawhralnak a chuahpi caah asi lo tiah an ti. Hi Airbus A300 a tlak tikah, minung 260 an thi. Vawlei ummi 5 a thah chih hna. US ah tuanbia ah vanlawng pakhat a tlaknak bak ah mithi tambik a chuahtertu vanlawng tlaknak asi.

American Airlines Flight 587 a tlak lio i inn kangmi

16. May 25, 2002

Vanlawngtual in cungah a zuan hnu minute 20 ah, China Airlines' Flight 611 cu Taiwan Strait (Rili) cung a zuan lio ah, rili ah a tla i, minung 225 an thi. A tlaknak a ruang cu, Boeing 747 taksa i thir kha an baat tuk cang caah le a kah caah a si an ti.

            China Airlines Flight 611 a kangh lio

17. June 1, 2009

France Flight 447 cu, Argentina ram Rio de Janiero  in Paris ah a zuan lio ah, Atlantic Rili hmunhma pakhatkhat ah a tla i, a chung ummi minung dihlak an tlau dih. Ninga hnu ah, Brazil ram rilikam in meng 600 a hlatnak ah, miruak pakhatte an hmuh hmasat. Kum hnih a rauh hnu ah, French cozah nih, cu vanlawng tlaknak cu vanlawng chung thilri tha tein rian an tuan khawh ti lo caah asi tiah an ti.

France Airlines Flight 447 hi hitin rili cungah aa rawk i a tla tiah an ruah

                                          Kah Ruangah Vanlawng Tlami

             Vawlei tuanbia zoh tikah, ram khat le ram khat remlonak le huatralnak ruangah, lunghrinnak a chuakmi nih, khualtlawngmi phurtu vanlawng kah piaknak hi voi (24) a chuak cang. Mi sualmi nunnak tam tuk a liam cang. Acheu cu emergency in an tum i, minung an himbawmmi zong an um. Acheu cu a thimi zong an um. A cheu cu an zate a thimi zong an um hna i culak ah atanglei vanlawng hi minung 100 leng a thimi vanlawng kahpiaknak an si. 

            Politics ruangah ram khat le ram khat huatnak, theih thiamlonak le lunghrinhnak ruangah, sualnak zeihmanh a ngeilomi khualtlawngmi sawhsawh, mah bantuk in an nunnak a liammi cu, ngaihchia taktak a si. Hi bantuk thil hi, hi vawleicung ah a chuahthan ti nak hnga lo, saduhthahnak he hi ca hi ka tial. Sualnak ngeilo in nunnak a liammi mi hna, hi ca hin upat hmaizahnak ka pek hna. 

 1. February 21, 1973

Libya Airlines Flight 114 cu Tripoli, Libya in Cairo, Egypt karlak a zuan lio ah, khua caan a chiat ruang ah le vanlawng thilri a rawh caah, lam a tlau. Sinai Peninsula zawn, Israel ramcung a phak lio ah, Israel F-4 Phantom II fighter pahnih nih an rak karceh; vawlei ah tum an fial i,  aduh lo caah, an kah i a tla. Minung 113 an thi; 5 an nung.

Israel Fighter nih Libya Vanlawng Flight 114 an dawi lio

2. September 1, 1983

Korean Air Lines Boeing 747 Flight 007 cu, Sakhalin Tikulh nitlaklei kap cu, Soviet ramchung ah a va lut i, a zuan sual caah, Soviet SU-15TM fighter nih a rak kah. Acung aa citmi minung an zate 269 an thi dih. Cu ka ahcun US Congressman Larry McDonald zong a rak i tel ve.

Russia vanlawng nih an kahmi Korean Airlines Flight 007

3. July 3, 1988

Iran-Iraq War lio a si. Iraq cu USA nih a rak dirpi lio a si. Iran Air Flight 655 (IR655) cu Bandar Abbas, Iran in Dubai, UAE a zuan lio ah, US Navy tilawng USS Vincennes in, Ticonderoga-missiles in an kah i atla. Acung minung riantuantu le passengers an zate 290 an thi dih. Hi lio ah hin, USS Vincennes hi Iran ram hualmi rili area chung ah a um ti a si. Airbus A300 cu Iran Fighter F-14 ah an ruah caah a si an ti.

 

US Navy nih an kahmi Iran Air Flight 655 a tlami

Upat Peknak

Vanlawng cungah a thimi dihlak hi ca in upat hmaizahnak ka pek hna. An thlarau tal cu, dai tein va din ko seh tiah Pathian sin ah thlaza cam bu in, hi ca hi ka donghter. 

Zoh chihmi ca

 1. Deadliest Commercial Airline Crashes in History by CNN Staffs, March 8, 2014 (www.cnn.com)

2. Hmanthlak cu Bing.com le adangdang in lakmi an si.

3. Online News Phunphun

Hlen Hmangmi Siangngakchia

   

        

            Thau ah sianginn ka rak kai. Kan saya pakhat cu cachimh a fel tuk. A hran zong a hrang. Mi ta zoh a duh lo. Mah thiamnak tein catuah a duh. Mi ta zoh i, palhmi le hmanmi le tuakning aa khah citcet ahcun a celh celh a rak si lo. Innca a kan pekmi a tam tuk. Micheu cu mita zoh an rak hmang tawn. Mita aa zohmi cu, cai ko in a rak tuk tawn hna. Kan hawipa pakhat cu, Cozah nih an chuahmi cauk a thli tein aa ngeih. Cu cauk ahcun, ka naan a phi vialte aa chuah cia dih. Cu pa cu, innca (home work) a kan pekmi a van tuak tawn. A phi cu a hman dih tawn nain a tuakning (pungteni) a dik lo. Kan saya pa nih cun, "Hitin maw tuah ding kan ti? Hihi na nu nih maw an chimh na pa nih?" tiah a raak tawn. Cu kan saya pa cu hlen a duh lo. Asinain siangngakchia tu nih cun aphunphun in hlen kan rak zuam ve.  

            Hlen hmangmi siangngakchia hna ziaza cu, thluak baat an zuam lo; mah nih ca tuah lo in midang tuahter an hmang; mi ca va tlen le mi ta zoh chawm in nun an hmang; thabat le thluak fah huam lo in awn an duh; camipuai ah cafir le mi ta zoh chawm in awn an duh. Hi bantuk siangngakchia hi ramkip ah um a si. USA taangsang sianginn zongah, an tam ngai ti asi.

           Josephson Institute of Ethics nih, high school siangngakchia 12,000 chungah, hlathlainak an tuahmi zatuak ah 74 (74%) nih cun, a liamcia kum chung camipuai awnnak ding le midangn teinak ding caah, hlennak (cheating) kan tuah tiah an ti. A liamcia kum 60 chungah hlennak hi a karh chinchin ti asi.

                                                                                               (Source: www.josephsoinstitute.org). 

           A fawinak in catang sang phak duh ruangah le tha thut ngai tung le ca zoh huam tung lo in, catang sangpi phak duh tikah, lihchimnak (cheating) a chuak. Vawleicung sining zoh tikah, siangngakchia hna lihchimnak hi a karh chin lengmang ti a si.  1940 hrawng ahcun, siangngakchia dihlak i zatuak ah 20% lawng nih an sianginn kainak ah hlennak (cheating) an rak tuah. Nihin ahcun 75%-98% nih kar nih hlennak an tuah ti a si. Hi bantuk hlennak hi atuanbia zoh tikah, hitin aum.

            *Siangngakchia hna nih middle school in hlannak tuah an thawk

            *Siangngakchia 10 chungah 9 nih mita kan i zoh i kan i thlen an ti. Asiloah camipuai ah kan i fir an ti.

            * Carfir le mita zoh hi Science le Math ah a tam bik ti a si/

            * College siangngakchia 75%-98% nih an cawnmi pawcawmnak sianginn ah hlennak kan tuah ti a si.

            * College siangngakchia lakah tambik hlennak a tuahmi cu engineering le bussiness major lami an si. 

                                                                                        (Source: nocheating.org)

Hlen hmang siangngakchia ziaza pakhat cu, ramdang i sianginn kai duh tik ah, "certificate alem" le "degree a lem" tuah an hmang. Hihi Kawlram le India te hna zong ah a tam ngai. Tahchunhnak ah Kawlram ah tanghra a awng kho bak lo mi kha, tanghra awnnak certificate alem tuah zau in, India ah sianginn a kaimi tam ngai an um ti asi. Hi te hna zong hi, "Hlen hmangmi siangngakchia" hna ziaza pakhat a si.  

            Kawlram fimcawnnak hi, zeihmanh asi lo; "By-heart" rumro in zohter asi. Thluak ah a kau khol lo tiah kan tit awn. A si hrim ko. Asinain Kawlram fimcawnnak pakhat a thatnak cu, sianginn kai lio ah duh paoh in hlen zong ah, camipuaipi taktak ahcun hlen khawh a si lo. A thiammi awn bak; a thiam lo sungh bak a si ko. Mah thluak, mah thiamnak bak in a awngmi siangngakchia cu, mi zaa le hman awk tlak, le bochan tlak a simi an tam.

            Kawlram sining zoh tik ah, USA fimcawnnak he aa lo cemmi cu MIT sianginn hi a si. Acheu subject cu "by-heart" in tuah a haumi tampi a um caah, cucu aa dan deuhnak pakhat a si.  Subjects cheukhat cu  "assignment" tial, "presentation tuah" le thil pakhatkhat (project) tuah in lim a si ve. Camipuai a um lo. Cucaah Baibal siangngakchia pakhat cu dinfelnak le zuamnak a ngeih lo ahcun, midang thluak in awn khawh a sinak te a um.  

USA taangsang fimcawnnak zong hi, dinfelnak ngeih lo ahcun, mi thluak in awn khawhnak lam tampi a um. Siangngakchia a cheu cu, lihchim bu in a awngmi an tampi. Mi ca zoh le nawlcawn (plagiarism) tuah chawm awng an tampi. Mi hlen riangmang in degree sangsang an lak. Cucaah kokek an sining taktak ah siningtha (quality) a um lo. Hlenthawi bu in camipuai a awngmi hna cu, degree a san zongah a nunnak ah siningtha a um kho lo. Khuaram caah ah hruaitu tha le bochan tlak an si kho lo.   

            USA fimcawnnak (system) hi zoh ah, catang sang cawngmi (high school cung) lei ah hin hlen a tam ngaingai.  USA ah a lar ngaimi cauk “Reader’s Digest , May 2011 pp. 134-141” chuahmi cauk ah, catialtu Ed Dante (minhleng) nih USA ram siangngakchia hna nih an ca in an sianginn an hlennak kong a tialmi rel tik ah, siangngakchia tampi cu hlen chawm in degree sangsang an rak hmu lai timi hi, a fiang ko. Liz McMillen, editor, The Chronicle of Higher Education nih, “Ed Dante” timi nih ca a tialmi hi, fimnak sang cawngmi hna nih rel hrimhrim ding asi” tiah a ti ve. Catialtu Ed Dante riantuannak company hi, lihchim hmang siangngakchia pawl catial piaktu an si I, "Sipuazi tlak lio hmanh ah kan sipuazi a thang tuk" tiah a timi biafang ruah tik ah, siangngakchia tam tuk hi, lih le hlen in sianginn an rak kai timi a langhter.

            Ed Dante hi siangngakchia caah catial piaktu, “Online Company” pakhat ah catialtu rian a tuan. A min hi minhleng a si. Company min zong a tial lo. Amah hi 2004 in  company ah full-time in ka tuan cang i, “Nikum ahcun a zapi tein cahmai 5,000 tluk ka tial piak hna” a ti. Ca aphunphun ka tial piak hna I, khar lai ahcun a tam tuk caah, rian kan lim kho bak lo a ti.

Ca a tialpiakmi hna lak ah, a cheu cu “psychology in master tuah liomi, sociology in Ph. D kai liomi, MBA le sipuazi sianginn kai liomi, ramdang he pehtlaihnak kong cawngmi hna, philosophy, nuncanziaza kong cawngmi, Nichuahlei biaknak, baibal sianginn kaimi , nurse kaimi, cazintlaih thiamnak lei kaimi, history, anthropology, literature, mipi uknaklei zung riantuannak le zeidang phun tampi aa tel. Cahmai 50 tluk chahmi minung 12 thesis a tial piak cang hna.

            Ed Dante nih, minung ngeih khawhnak ding caah, keimah kong an ka hal tik ah, "Sociology in Ph.D na si maw an ka ti tik ah, "yes" ka ti hna. Adang pakhat nih "Sehzung he aa pehtlaimi lei ah psychology in fimthiamnak a ngeimi na si maw?" tiah a ka hal ahcun, "Yes" tiah ka leh. Siangngakchia an lungtlinnak paoh in, "Ka si ko tiah ka leh hna" i, cuticun ca cu ka tial piak hna a ti. Ruah tikah, biaknak ah Pathian rian  a tuan dingmi hna le mipi biacaihtu ding upadi siangngakchia hna nih lih an chimmi cu a pawi taktakmi khi a si.

            Ca tial man hi fak ngai in an lak hna. Ed Dante nih, "Khar lai rian tam tuk caan ahcun, assignment pakhat ah $2000 hna kan lak hna; zatceu cu kan mah zaal chungah kan i sanh" ati.  "Thesis le thesis proposal" tiang in a tial piak hna.  Thlahlawh hi, cu hlan ah zeizat a hmuh a tial lo. Tu kum (2011) ahcun $66,000 hrawng ka hmuh te lai” tiah a ti. Nikhat ah assignment 20 tluk a tuah piak hna. Cu company ah riantuantu hi minung 50 kan um a ti. Catial fialtu siangngakchia an tam tuk caah, minung 50 nih an kan fialmi rian hi kan lim kho lo” tiah a ti. Hi bantuk in midang caah catialtu company dang zong an um len lai. Cucaah America ah mi tuah piak chawm in, degree sangsang a laimi hi zeizat remruam dek an um cang hnga?  

Cucaah New York Times (Summer 2010) nih "College kaimi zatuak ah 61% nih cun, camipuai asiloah assignment ah lih an chim" tiah an ti. Chim duhmi cu, sianginn kai tung in mah te ca tuah lo in, midang nih an tuah piak hna tinak a si. Ed Dante nih cun, "Hi tluk  in thil a simi hi zeihmanh a kong caih a um bal lo. Kei ka pensen cang lai.  America  siangngakchia hi ca an thiam ko ti in lihtawn lengmang hi ka huam ti lo" tiah a ti phan.

            Ca a tial piakmi hna lak hi siangngakchia phun tampi an I tel. Ramdang rami Mirang ca a thiam lo mi; cun ca thiam bak lo mi; cun thathumi mirum fa pawl an tam a ti. Hi chung ah zeidang cacawngmi an I tel hi hi a zia ngai. Baibal sianginn kaimi, upadi cawngmi, nurse le sianginn cachimtu timi pawl hna an I tel mi cu a pawi taktak.

Zeicatiah Pathian rian tuantu ding a simi hna nih mi an hlen ah zeitindah asi khawh lai? Upa cawngmi hna nih midang ca vial upadi suai I mah nih hlen hman cu zeitindah a si khawh lai? Mi zaw tamtertu ding a simi nih nurse nih thiamnak ngei lo in midang thluak in a awn lengmang tik ah zeitindah mizaw damnak a tuah khawh ne hnga? Fimchimtu ding asimi sianginn saya/sayama te nih hlen chawm in degree an lak tik ah, zeitindah siangngakchia cu an cawnpiak ti hna hnga? Hi hna Baibal nih "Farasi, hruaitu mitcaw" atimi hna khi an si ko.

Kawlram fimcawnnak hi, a rawk ngaingai. Ca firchawm le ziknawh chawm in camipuai awn le degree lak a tam tuk cang. Mi tampi cu B.A, B.Sc an si ko nain, thiammi an ngei lo; hman awk tlak an si taktak lo. Zeicatiah an sianginn kai ning le awn ning a dik lo caah a si. Micheu cu rum ruang le tuition kai chawm bak in, mark sangpipi va hmuh i sibawi tibantuk line sang hna an lut ti a si. Duhnak le thiamnak taktak um lo in, sibawi an tuan tik ah, thiamnak zong an ngei setsai lo. An cacawn caan a tawi; Practical an tuahmi a tlawm fawn. Cu bantuk doctors nih mizaw thlawp ding le hlai ding kha tuk a sum.

            Siangngakchia caah sianginn tha le saya tha an biapi tuk. Cu nakin a biapi deuhmi cu, mah pumpak zuamnak le dinfelnak  a si.  Ca fir lo tein le certificate alem hna tuah lo tein awn khi siangngakchia taktak dirhmun a si. Vawleicung sianginn sangbik i kai zong ah, dinfelnak  zuamnak ngeih lo, kokek thluak hman lo le fir chawm hna in awn lengmang ahcun, siangngakchia tha taktak si khawh a si lo.  Degree lak tik zongah lunghmuih ding asi lem lo. Fimnak cawn timi cu theihhngalh tampi khawmhsuat, thluak le lungthin kauhnak kawl le ziaza tha ngeihnak ca a si. Sianginn kai ko nain, theihhngalh  (knowledge) zong ngeih lo; ngeihmi hnihkhat (knowledge) zong hman thiam lo; nuncan ziaza zong that hlei lo; thluak zong a kauh hlei lo ahcun, sianginn kai kha sullam a ngei lo; thathnemnak a tlawm tuk.  

Cucaah Laimi mino hna nih sianginn kai tik ah, cu ram ah sianginn ka kai; cu sianginn ah ka kai timi hi uar tuk lo in, zeitluk in dah ca ka thiam? Zeitluk in dah fimnak ka lak khawh? Zeitluk in dah theihhngalh ka ngeih? Cu ka theihhngalh cu ka nunnak le mipi caah zeitluk dah ka hman khawh? Zeitluk in dah ka ziaza ka remh i dinnak, felnak le biatak ka tanh?  Zeitluk in dah keimah pawcawmnak le khuaram caah ka fimthiamnak hi ka hman khawh lai?" timi hna hi uar deuh aherh. 

Hi ca a relmi LAIMI siangngakchia vialte "ca fir hmangmi", "certificate lem tuah hmangmi" le "Hlen Hmangmi Siangngakchia" si lo in, aa zuammi le dinfelnak a tanhmi siangngakchia tha si hram ko hna seh timi saduhthah bu in….!

             Hlennak Phunphun (Source: Bing Images)

           

                Hitin ban ah tial a si

      

          El ah catlap benh a si

       Mita tlen chawm hman asi. 

A cheu nih calculator le cell phone in hlen asi

Tlei-rawl 75% nih hlennak an tuah zungzal

Hi chung ah nang na tel ve maw?