Midland Khua: US Dubai

Midland khua kong hi ka theih lengmang nain, kalnak caan ka ngei kho lo. Midland Chin Baptist Church nih crusade tuah ding in an ka sawm i, June 23 ah Midland ka phan. June 29 tiang ka cam. 

Midland-Odessa hrawnghrang cu tam ngaite ka chawk. Cu ceu cun Midland hi zeibantuk hmunhma dah asi timi fiang deuh in ka van theih. 

Laimi ca zong ah theihtlei asi theu lai timi ruahnak in, hi ca hi ka tial. June 23 ah Midland International Airport ah Pu Nawl Cung le Rev. Abraham Ram Lian Khar nih an rak ka don. Upate nih nichiar in restaurant ah rawl an ka dangh. Pu Bawi Hmun le Rev. Ahraham Ram Lian Khar nih a kenkip ah an ka chawhpi i, Midland khua cu tam ngaite ka tawl. An zapite cungah lunglawmhnak ka ngei. 

Midland International Airport

Miland hi Laimi nih "Khua fate" an ti tawn. Hihi khuafa a si lo. Amah Midland lawng bak hi area 71.5 square meng asi. 2010 milurelnak ah minung 111,147 an um. 2013 ahcun 123,933 an um i, Taxas ramkulh chungah minung tam ah 25 nak a si. Meitii chuahnak hmun asi caah, minung an karh ngai i, cozah tuaknak ah 165,000 fai an um cang lai tiah an ruahdamh. Apawngte ah Odessa khua a um i, Midland nakin a lian deuhmi khua asi. 

Midland-Odessa hi metropolitan area pakhat ah an chiah. An pawng ah khuate tampi an um. Midland-Odessa metro are ah minung 295,987 (2012) an um lai tiah an ruah. Hi hmun hi sipuazi a thatnak hmun asi caah, minung a karhcho cuahmah khua a si. Midland-Odesaa hi meng 20 tluk aa hlat nain, a karlak vialte hi sehzung, pumpak inn, meiti zuarnak inn le zeidang tuktak in aa tlai viar cang. A rauh hlan ah, hi khua (2) hi "Metropolitan" khua pakhat ah aa chuahzau dingmi asi. 

                            Midland-Odessa Metropolitan Khua map


                                                   Midland-Odessa kar I-20 Highway lam 

Midland khua ah Laimi Krihfabu (3) an um: Midland Chin Baptist Church, Midland Chin Immanuel Baptist Church, Midland Senthang Christian Church an si.  Meiti chuahnak asi caah, Laimi an income atha. USA ram chungah lahkhawh a tha bik khua an si lai tiah an ruah. Apawi mi pakhat cu, thingkung an hme; tii a har pah; ni a linh caah thingkung an thi pah. Ka kal lio ahcun ram an hring ngai rih. Voidang nakin ruah a tam cem kum asi an ti.

MCBC biakinn hmun ah an pasrtor he

Ka tlawnnak MCBC cu biakinn an ngei. Cu lawng silo in biakinn hmun acre 16 an ngei i, USA Laimi vialte lakah khuachung i vawlei kaubik a ngeimi Krihfabu an si. An biakinn hmun hi khuakam deuh ah asi i, apawng hi meitikhur lawngte a si. An vawleitang hi meiti tampi aum ve lai tiah ruahnak a um. Hmailei ahcun tampi a man te khomi hmunhma asi.

Midland ah, Laimi inn 100 kuakap nih inn an cawk cang. An inn an tha ngaingai. Laidawr "Asian Market International" tiah min dawhte an sak. Pu Nawl Cung le Pi Sem Iang nih an tuahmi asi. An dawr cu thil a tling. Korea, Japan, Vietnam, Thailand le adang Asian duhmi tirawl pin ah Kala le Spanish duhmi tirawl tiang in an kemh caah, thil a tling i an manh ngaingai.

Midland sizung lian bik

Midland Laimi hi, motor thatha an ngei. Truck ngeimi an tam. USA Laimi khua lakah abuaktlak in motor a tha bikmi khua an si lai. An area akau. Lam a ding. Khua an serning a tha. Lam an kau ngaingai. Innkarlak lam zong an kau i, motor luhchuah a nuam. Lamcung mipoint a tha i a fek. Laimi umnak khua ka phak chun ahcun, lam a kaubik le a tha bik asi lai tiah ka ruat. Hmailei ah a thangcho peng dingmi khua pakhat asi.

College a um i, sizung lian ngai zong pakhat aum. Midland sizung cu a tha tuk lo tiah khuami nih an chim nain, hmunpi asi tik ahcun sizung lianlian a um te lai. President George Bush khua asi caah a min a thang ngaingai. Keimah zong George Bush umnak inn cu ka va leng ve. Airforce Museum zong an ngei. Meiti Museum le Lungtumzuang nih a sukmi vawlei kuar museum zong an ngei. Cu hmun vialte zong cu ka phan dih hna.

Midland khualak lam zong an ding ngai

Laimi tampi cu Meitikhur ah rian an tuan hna. Acheu cu welding ah a tuan. A tampi cu H.E.B dawr le Walmart ah an tuan hna. Cu dawr pahnih cu Laimi tambik nu he pa he an tuannak a si i, Laimi a cawmtu dawr an si. 

Laimi tampi riantuannak Walmart asi

Laimi tampi riantuannak H.E.B Dawr

Atanglei hmanthlak (2) hi Midland-Odessa karlak I-20 kam sehzung le khua an si. Meiti he aa pehtlaimi sehzung a tam. Hi hmun hi US Dubai hmun laicer cu a si ko.

                                            Midland International Airport kam (Midland-Odessa kar asi)


                      Midland-Odessa karlak sehzung tamnak hmun asi

Mirum sang ah ka va leng. Inn thatha a runrun in an sak hna. Cu sang cu thingkung an hring ngaingai. Kam a kau tuk. Inn an tha taktak. Inn man hi 500,000-2,000,000 karlak an si lai tiah ka tuak. Mirumsang ka hmuhmi lak ah, uar a um cemmi mirum sang ah ka chiah.

Midland hi innlo thar aa sami a tam tuk. Khua a kau chin thluahmah. Sipuazi a nung. Truck lutchuak a tam. Meiti man a tum hnu in truck lutchuak a tlawm ngai cang tiah an ti. Tlanglawng lianlian le sau taktak an um. Meiti le thilri phurtu an si theu lai tiah ka ruat. Taxas ah a hriang deuh ah a um nain, Midland International Airport zong hi minung an tam ngai. An airport a tha. Hmunhma a rem. A thianghlim.

Khuachung lamcung mei zong a tha ngaite

Khuaruahhar Meitikhur

Midland cu meiti tampi a chuahnak hmun asi ti ka rak theih tawn. USA ah meiti tambik a chuahnak hmun asi an ti caah, a vawlei hmuh lai le lamh lai ka ngaih tuk. Zeicatiah Kawlram ah "Choh le Yenanchawng" ah meiti a chuak tuk timi kan cawn tawn i, meitikhur ngaingai kan hmuh bal lo caah meitikhur hmuh ka duh tuk caah asi. Zeidah a lawh hnga ti theih ka duh.

Houston in American Airlines in ka rak zuang. Business in khualtlawngmi tam nawn he kan thuti. Midland phanh laite ah vawlei cu ka van zoh i, a kenkip ah a tial thuk ko. Ding tein an i rin i, inn antlang tein an sakmi bantuk ka hmuh hna. Metikhur an si theu lai tiah ka ruat colh. Ka van hmuh tik ahcun, ka ruahnak lengpi in meiti a tam. 


      Meiti Museum hmai i meiti cawh le dawpning an piahmi asi

Hi Midland-Odessa khua hrawnghrang hi Permian Basin tiah min an sak i, rawn kau taktak asi. Basin timi cu "a niamna, a kuarmi rawn kaupi" tinak asi. Tlawmte a va niam deuh i, a va kuar i, cucu nelrawn bantuk in a va tla niam deuhvakmi khi asi. Midland-Odessa hrawng hi a niam i, a rawn. Hlanlio kum million tampi ahcun rili tii nih a rak khuhmi hmun asi.

Adummi area hi meiti umnak hmun an si

Permian Basin meitikhur (www.Google.com)

Permian Basin meitikhur (Ref. Goodgle.com)

Hi Permian Basin ah hin meitii tam taktak a chuak i, 1925 in meiti an rak hmuh hmasat i, tlawmte cawh an rak thawk. 1980s hnu in meitii sipuazi a karh ciammam i, hi hmun sipuazi zong a kai than i, 1990s hnu in meitii man a tum i an sipuazi a rak tla deuh than ve. Cun 2007/2008 ah US sipuazi a tlak tik ah, meiti company zong tampi an rak tla ve. Khur a cheukhat an chuahtak. 2012 kuakap in meiti sipuazi duhsah tein a kai i, 2014 kum canceu tiang a kai. Cu lio ah Texas ramkulh ah meitii nikhat ah pipa 2.3 million (December) an rak chuah. Atambik cu Midland-Odessa area in a chuakmi asi. 

Saudi Arabia nih meiti tamtuk a chuah caah le Tuluk ram nih meiti a herh ning a zor deuh caah, nikum 2014 meiti  man tlak aa thawk tik ah, Texas i meitikhur an cawhmi 23% a tum; meiti kawlnak zong 25% a tum. 2015 caan caan khat chung i, meitikhur an cawhmi cu 3,607 asi i, 2014 kum i caan aa khatmi chung i an cawhmi nakin tampi a zor deuh ti asi. Meitii man a tlak caah, Taxas state lawnglawng ah hin 30,000 renglo an laid off hna ti asi. Midland area lawng ah hin, December in January karlak ah meti rian 12% a zor an ti. 

Midland Sipuazi thatnak langhtertu tlanglawng

Midland khuapi tangkalut 80% hi meiti asiloah meiti he aa pehtlaimi rian in a rami asi caah, meiti atlak ahcun Midland-Odessa caah a har ngai ding asi. Asinain Midland ka tlawn lio i, atu lio dirhmun zoh tik ah, Midland sipuazi hi a tla ko nain, aa thei tuk lo tiah ka ruat.

Zeicatiah thilphur truck le thilphurtu tlawng lutchuak a tam rih; I-20 kam ah company tampi rian an tuan cuahmah rih hna. Laimi dirhmun zoh tikah an dirhmun a tha rih ko. Meiti cotu hna caah hotels thar an sakmi an um; restaurant ka kalnak kip ah an khat; dawr kalmi an tam; motor chawkvai a tam; meiti zuarnak gas station thar sakmi an um len. Khuakam ah inn thatha an sak thar mi tampi a um.

Midland-Odessa kar hi I-20 in kal asi. I-20 hi lam sau ngai asi i meng 1,535 a sau. Midland-Odessa kar hi, minute 20-25 tluk a rau. Hi khua pahnih karlak hi sehzung in aa peh dih. Meiti he aa pehtlaimi sehzung a tam ngaingai. Khuaruahhar a si. Pike phurtu, lam tuahtu le thil thiartu truk tampi an i chawk i, hiti zoh tikah "Midland cu a nungmi khua asi."

Acunglei hi I-20 kam ummi sehzung cheukhat an si

Hi atanglei hmanthlak hna hi Miland le Dallas karlak ka zuan lio i, ka tlakmi hmanthlak pawl an si. Khuadawm a tam caah voi tampi cu vawlei a lang thathi lo. A langh khawhnak tete lawng ka thlak hna. Hi hmanthlak zoh ah, Midland area hi zeitluk in dah meiti a tam timi cu nan hmuh khawh ko lai. Meitikhur hi dong lo in a um. Vancung a sannak in zoh ahcun inn artlang tein sakmi ko an lo. Lam ding tein an cawh i an pehtlaihter hna caah, Geometry chung i catlang le hmanthlak ding te suaimi bantuk an si. Hi tluk in meiti tamnak hmun hi ka hmu bal rih lo.

Dallas naih deuh ahcun meitikhur a tlawm deuh

Khuadawm nih meitikhur cheukhat a phenh hna

Meitikhur hi artlang tein an cawh hna

Midland Area meitiphur pawl an si

Midland International Airport kam meitikhur asi

Odessa Meteor Crater kam meitikhur 

Midland le Dallas kar (Google.com)

Hmailei US Ram Dubai

Midland umnak hrawnghrang hi, Permian Basin timi asi i, Texas nitlaklei county 59 le New Maxico nichuahthlanglei county 2 an i tel. Meng 250 tluk asau i meng 300 tluk a sau. Hi hmun ah meti le gas an cawhnak hi kum 90 tluk chungah meiti pipa 29 billions an lak cang i, gas hi 75 trillion cubic an lak cang. Hi hmun hi USA ram pumpi ah, meiti le gas lei tambik a chuahnak hmun pakhat asi. Pathian nih a sersiam ve mi hmunhma rum taktak a si.

Midland meitikhur cawh lio (Ref. www.google.com)

Permian Basin ah, meiti company lianlian (5) nih rian an tuan: (1) Occidental Petroleum hi vawlei acre 1.9 million chung an hlan i nikhat ah meiti pipa 153,000 tluk an chuah; (2) Apache Corp an si i vawlei 1.7 million acre an hlan i nikhat ah meiti pipa 90,000 an chuah; (3) Pioneer Resources INc nih vawlei 825,000 anhlan i nikhat ah 82,000 pipa an chuah;  (4) Concho Resources Inc nih vawlei acre 92,000 an hlan i pipa 73,000 nikhat ah an chuah; (5) Davon Corp an si i 1.3 million vawlei an hlan i, nikhat ah 56,000 pipa an chuah ve. Chevon Corporation hi (6)nak lawng asi. Hi pin ah meiti companhy hmetete tampi an um rih.

Hi company lianlian hna hruainak in Permian Oil Show hi kum chiarte an tuah i, an thilri zuarnak le meiti lei sipuazi he aa pehtlaimi thilri piahnak an si. 

Permian Basin meiti piahnak puai (2010)

2014 kum hram thawk in meiti man hi duhsah tein a tla. Meiti hring pipa khat ah $100 in $75 and $60 ah cun $50 tiang a tum tik ah, Texas ah minung tampi meiti rian an ban hna. Laimi pakhat nih Midland ka um lio ah a ka timi cu, "Meiti man a kai ahcun Midland Laimi cu an i nuam; an rian a tha ti van thei ko; a zor asi le an rian a chia ti van thei ko" tiah a ka chimh. 

Meiti company tampi an um i, Midland khua chung ah zung a ongmi tampi tampi an um. Khualai ummi inn lianpi pakhat cu Meiti company pawl nih an hmanmi inn asi i, zung dawh gnaingai asi.

Meiti company nih zung ah an hmanmi inn

Meiti man a kai lio le rian a tam lio ahcun zarh khat ah suimilam 60-70 tiang an tuan i, suimilam pakhat ah $20 hmumi an tam. Nihin ni zong ah an suimilam caan cu an tling ngai ko hna. A cheu cu over time an ngei ngai rih. Abuaktlak in tuak tikah pa pakhat nih kum khat ah atuan mi hi $50,000-60,000 hmumi an tam, tiah mi pakhat nih a ka chimh. 

Meiti cu Mirang nih "Black gold" (sui-nak) an timi asi. Vawlei ah minung kan karh bantuk in, sehzung, motor, tlanglawng, vanlawng, tilawng, sanseh le seh phunphai kip hman ning a tam chin lengmang. Minung kan karh poah ahcun meiti hman ning a zor kho lei asi lo. A tam chin lengmang lai. Nihin ni ah Midland-Odessa area zong meiti man a tum ruang ah sipuazi tla deuh ko hmanh sehlaw, caan tlawmpal ca lawng asi lai. Zeitik ah dah a kai than lai ti cu kan thei lo nain, a kai than hrimhrim lai. 

Midland khua Laimi zong Pathian nih tluachuah a pek hna lai i mirum milian an chuak lai. Hmailei kum 10-20 kar ahcun Laimi millionare zong an um te ko lai tiah ruahchannak a um. Midland inn ngeimi Laimi hna zong, an inntang ah meiti-hna zong um hna sehlaw theihlo asi. Meiti-hna hna an ngeih sual ahcun, um hmun ah millionare si khawh an si. Naite ah ah atu MCBC an i pumhnak, biainn tangah meiti-hna (yenan-kyaw) aum ti asi i, um hmun ah million in hmu te dingmi an si. 

MCBC Biakinn asi. Hi tangah meiti-hna a um ti asi

Dubai khua

Thetse ramcar le thingkung hmanh a umlonak asi ko nain, Dubai cu meiti chuahnak hmunhma asi caah, ram fate a si nain, vawleicung ah minthang bik ram pakhat asi. Vawleicung inn sangbik umnak zong asi. Thetseram asi nain hring dildel tein a um ko. 

Bank lianlian an ser; mirum an pem i innlo thatha an sak; hotel thatha an ser. Airlines lianlian an um. Tourist an tam. Ram kip nih sipuazi an rak tuah. Tiilawng lianlian an ra. An ram a fat caah rili an det i khua an tlak chap. Vawleicung inn dawh bik hna zong Dubai an um.  Cucaah Dubai cu ram fate hmanh sisehlaw, ilo in, "World Final center pakhat ah aa chuah." Vawleicung minung income a that biknak khua pakhat asi i, millionare tampi an um cang.  Cucu a ruang cu "Sui-nak chuahnak ram laiva ah a um caah asi ko."

Mirum sang inn tha hna

Mirum sang inn thatha

Midland-Odessa zong khua ngan tuk asi lem lo. Sihmanhsehlaw, nihin ni ah Mirang mifim le mirum tampi an pem. Hmailei ah ramtha asi lai timi an hmuh chung caah asi. Innlo thatha an ser cuahmah. An khualak lamsul, innlo, comapny lianlian le inn thatha an sakmi hna zoh tikah, hi khua hruaitu hna hi vision nganpi an ngei ko timi hmuh khawh asi. A ruang cu "sui-nak" chuahnak khua asi caah asi. 

Nihin ni ah khua liantuk si hmanh hlah sehlaw, sui-nak chuah biknak hmun asi caah, Midland-Odessa area zong hi, nikhat caan khat ahcun "US Dubai asi" asi te kho ko timi ruahchannak a um. Cu "US Dubai cu na chanchung ah voikhat tal phak va zuam ve law nang zong na khuaruah a har ve ko lai!!

Tihnung Asimi Alzheimer's Zawtnak

Nihin ni ah vawlei ah minung kan tam chin lengmang bantuk in tihnung taktak asimi Alzheimer's zawtnak hi a karh chin lengmang. Alzheimer's zawtnak hi a thang pengmi zawtnak asi. Hi zawtnak nih, thluak thil chinchiah khawhnak le thluak riantuannak duhsah tein a zorter.

Zawtnak aa thawknak kong hi tha tein an thei kho lo. 70% hi cu cilekawr in a rami asi lai tiah an ruah i, adang 30% hi cu lu khawnnak, lungretheih zawtnak (depression) and thikai (hypertension) ruang ah asi theu lai tiah an ruah.

Alzheimer's zawtnak hi, mi tampi nih ngeih mi asi. 2010 ah hin vawlei pumpi ah 21-35 million tluk hi Alzheimer's zawtnak in an zaw. A tam deuh cu kum 65 cung deuh an si. Alzheimer's zawtnak hi,  "dementia" timi a chuahtertu asi "dementia" hi 60%-70% an si ti asi. Dementia timi cu "thluak dikcaklo um zawtnak" asi i, hi zawtnak nih minung thiamnak, thilti khawhnak a zorter i, hawi he komhnak zong a zorter.

Alzhemer's zawtnak ngeih hnu ahcun, thluak i cell pawl kha an mah tein an zor i an thi. Cuticun chinchiah khawhnak kha a zor i, thluak nih a tuaktan khawhnak zong a zor ziahmah. Nihinni ah Alzhemer's zawtnak hi damh khawh asi lo. Damhnak si a um rih lo nain, atu lio an sermi si hna nih, caantawi chung cu thluak tlawmte a thanchoter khawh i, minung kha an thluak tambik a chuahter khawh hna i, an mah tein cawlcang kho in a tuah hna. Cucaah damlo cangka in thlawp colh ah a tha bik.

Hi zawtnak hi upatlei deuh ah a chuakmi asi nain, ngakchia zong nih ngeih khawh asi. Hi zawtnak ngeih hram an thawkka ah hin, an thluak abuai. Thil an palh. Cu hnu ah an thluak a tlau chin lengmang.Naite thil zong an philh. Zeitluk rang in dah thluak a zor timi cu an i lo cio lo.

Alzheimer's zawtnak ngeimi hna cu, a voikhatnakah thil chinchiah an i harh i, thil tuaktan le khawmhsuat an i harh. A caan ahcun thil a hman le hman lo an thleidang kho lo. Chungkhar ah zeidah a cang i, zeidah aa thlengnawng ti zong an thei kho lo.

Alzheimer's zawtnak nih thluak a thlennawn i atanglei thil hna hi fak khun in achuahpi:-

1. Chinchiahnak (Memory)

Thluak nih thil aa chinchiah khawhnak a zor. Tawh chiahnak le theih tukmi min hmanh an i chinchiah kho tawn lo. A zual deuh ahcun, riantuannak le inn rian hmanh ah harnak a chuak.

a. Bia atu le tu hal an hmang. An hal ciami zong an philh than tawn/
b. Hawi he biaruhami le appointment te hna an philh colh
c. Thil an chiahnak an philh i, ka dangpipi ah chiah bantuk in an ruah
d. Nifatin tonghmi thil min le chungkhar min hmanh an philh


2. Lungvaivuanhnak le thil sinloning in theihnak

Alzheimer's zawtnak ngeimi hna nih nithla, khuacaaan le nihin ni an sining hna an thei lo. Cun thil an theihning a tlian lo caah, an hmuhmi hi zeiset dah asi timi an fiang kho tawn lo. Cucaah an pawngkam an theithiam lo i, an tlaunak asi tawn.

3. Carel le catial

Alzheimer's zawtnak ngeimi hna nih, cauk chung ummi biafang (words) hna hi tha tein an thei kho lo i, an relmi hi zei kong dah asi timi an thei kho lo. Cauk chung bia an chimmi le biaruahmi zong an thei kho lo. Carel le tial zong duhsah tein an zor i, a donghnak ahcun zeihmanh an thei kho ti lo.

4. Khuaruahning le asullam fianternak

Khua an ruat kho lo. Zeizat dah asi timi phun an chim kho lo. Cucaah tangka kong hi an tuaktan kho lo. Kan bill zeizat dah pek ding asi timi an thei kho lo. Ahnu ahcun number phunphai poah an thei kho ti lo. Number sullam an thei kho lo i, khuaruah ning zong a hman kho ti lo.

5. Khuaruah le Biakhiahnak

Alzheimer's zawtnak ngeimi hna hi, khua an ruat kho lo i, bia an khiahmi hi a dik kho lo. Nifatin tonmi buainak fatete hmanh ah biakhiah an i harh i, harnak tampi an tong.

6. Achangchang in thil tuah khawh lo

Alzheimer's zawtnak ngeimi hna hi, nifatinte an tuah tawnmi thil hmanh hi, achangchang tein an tuah kho lo. Tahchunhnak ah, zingka in hmaiphiah le haa tawl ding ti hmanh an thei kho lo. An zual ahcun angki zeitindah ka hruk lai timi an thei kho lo.

7. Ziaza aa thleng

Alzheimer's zawtnak ngeimi hna hi, zeidah ka tuah i, zeidah a cang timi an thei kho lo. Alzheimer's zawtnak ngeimi hna nih atanglei zawtnak hi an ngeih chih khawh:

a. Lungrawk zawtnak (depression)
b. Thinphannak (anxiety)
c. Hawi he komh duh lo nak
d. Ziaza atu le tu thlennak
e. Midang zumhlonak
f. Thintawinak le puarhrannak
g. Ihzau ning thlennak (changes in sleeping habits)
h. Huamlonak le lungthawhlonak
i. Lungtuainak, thil an ka fir piak rua ti phunphai ruahnak

Alzheimer's zawtnak ngeimi hna nih hin, a cheu cu an zual hnu tiang zong an philh rih lo. Tahchunhnak ah, carel, lam, thla ngaih, tuksak ser, tuanbia chimh le an hmuhtonmi chimh ti bantuk hna hi, an philh thlu taktak lem lo. An hngakchiat lio i an cawnmi, thiammi le tuahmi hna hi a donghnak bik ah an i chinchiah khawh cemmi thil an si.

Hi bantuk ngakchiat lio thiammi hna nih hin, Alzheimer's zawtnak fak tuk lem lo a ngeimi hna cu, pumcawmnak rian an tlai kho rih ko ti asi.

Alzheimer's Zawtnak Thlawpnak

Alzheimer's zawtnak hi an damh kho rih lo. Atu chan an sermi sii le eitin in thlawp khawhnak a lam tlawmte a um.

Ramkip sceintist hna nih an fehtermi thlawpnak cu "khuahhmung" (barries) thei pawl hi asi an ti. Cu khuahhmung thei ahcun "strawberries, bluebarries, blackbarries, blackcurrants, mullbarries, rasberries hna nih Alzheimer's zawtnak hi tampi a zorter khawh" hna an si. Hi thei hna nih hin, Alzheimer's zawtnak le thluak chinchiah zornak (dementia) timi hi an zorter khawh. Abik in bluberries nih hin, minung chinchiahnak le cawnnak a thanter khawh tiah an ti.

Berries thei pawl einak le dementia timi zawtnak kong hi kum 20 leng university lianlian asimi Washington State University, the U.S. National Institutes of Health, India's Annamalai University le Oman's Sultan Qaboos University's College of Medicine and Health Science hna nih an hlathlai cang.

Hi university pawl nih an hmuhmi cu, berries thei chung i a ummi biochemicals (dat) hna nih "antioxidant" timi dat an chuah i, cu dat cu minung thluak ummi "neurons" rawk lo ding in an kilven i, Alzheimer's zawtnak ngeimi mizaw thluak chung i a ummi "beta-amyloid fibrils" kha i ser lo ding in a kham khwh tiah an ti.



                            Berries thei aphunphun
                   
Biafunnak

Alzheimer's Disease (AD) hi, tih a nung taktakmi asi. Lairam zongah ka hmuh pah len cang hna. USA zongah an tam ngaingai. CDC chimnak ah, Alzheimer's zawtnak in 2010 ah minung 83,494 an thi tiah an ti. Rush University Medical Center, Chicago nih, "Azheimer's zawtnak in a thimi hi hinak in a let 5 in an tam lai" tiah an ti. A caan ahcun Alzheimer's zawtnak in an thih ko zongah death certificate ah cu zawtnak theng in athi tiah an tial tawn lo caah asi an ti. Hi zawtnak hi tih anung ngaingaimi asi caah, aho cio zong nih i ralrin le hi zawtnak a kham kho tu berries thei phunkipte eidin zong thapek ding asi.

Zohchihmi ca

1. "Alzheimer's Disease," (www. Mayoclinics.com)
2. www.google.com
3. "Anti-Oxidant-Rich Berries Thwart Alzheimer's," Natural Awakenings (Special Edition), June 2015. p. 10.

Yangon Sianginn Kaimi USA Pilot Pa

Blobalization chan ahcun vawlei hi "Global village" tiah mifim mi nih an ti. 1400 AD tiang hrawnghrang, a dong kho lo bantuk in ruahmi vawlei cu, khuate bantuk ah an ruah cang. Aa hmu kho lo ding in ruahmi zong, ruah lo pi in kan i tong. A um ve timi hngalh lo mi zong ruahlo pi in kan i hmu hna.

Midland International Airport chung

Midland, Texas ka tlawnnak in June 29, 2015 ah Midland International Airport in Dallas Fort Worth International Airport ah ka rak zuang. Ka airline cu American Eagle Flight No. 9355 in ka rak zuang. Pe 16,000-20,000 kar in kan zuang.

Ruahlo pi in ka ka pawng ah pilot (2) an rak thu. A pin deuh ah, adang pilot pakhat a no ngaimi te a rak thu ve.




"Hello Sir, Nan dam maw? Hika airline pilot maw nan si?" tiah ka hei chonh hna.

"Asi pilot kan si. American Eagle airline pilot kan si" tiah ka pawng thu pa nih cun a ka leh. Ka pawng thumi pa cu flight training ka dihnak asau rih lo i, pilot ka tuannak thla 8 tluk lawng asi rih a ti. USA asi. Passsenger sawhsawh thutnak ah an thu ve ko. Uanthlarnak an ngei lo.Bia tam ngaite kan i ruah hna.

A dang pakhat lamhlat deuh thumi nih, "Ka min cu DAN asi?" tiah a ti. A kut ka hei tlaih ve.

Ka min ka chim ve. "Khawika in dah na rat?" tiah a ka hal i, "Columbus, Ohio in ka ra. Ka chuahnak ram cu Maynmar asi?" tiah ka hei ti hna.

Cu pa nih cun, "Minga-laba? Ne-kaung la?" tiah a van ka chonh. "Kei zong nih, Minga-laba? Nekaung la?" tiah ka hei ti ve.

"Zeitindah Kawlholh cu na thiam?" tiah ka van hal.  A ka thawh i, "Kawlram ah kum 3 sianginn ka kai. Yangon International School ah ka rak kai. 1991-1993 tiang. Ka pa cu US Embassy, Yangon, ah riantuanmi arak si. Acting Director a rak si" tiah a ti.

"Kan ram cu rak tlawng than ve te ca. Aa thleng cang i, atu cu a tha deuh ngai cang" tiah ka hei ti. "Asi. Kan um lio cu ralkap uknak asi i, mipi caah a rak har tuk. Ka rak tlawng te lai. Ka um lio ahcun kan rak i nuam ngai" tiah a ti. Hman thlak kan i sawm i, hman kan i thla. Atanglei hmanthlak hi, American Eagle vanlawng cungah ka thlakmi hna hmanthlak asi.

Pinlei deuh thumi pa khi Dan asi

Vanlawng in kan tum lai ah, vanlawng cungah Dan he cun hman kan i thlata. Globalization chan ahcun, "Rul le minung ton lo phung a um lo" an ti bang, minung zong ruah lo pipi in ton asi ton. Hi vanlawng cung kan i tonmi nih, Globalization sullam a langhter.

Dan he American Eagle Flight cungah

Globalization timi cu:

Thau ah a chuak i, Thangtlang le Hakha ah Sianginn akaimi keimah zong, 1997 ah USA ka rak phan. USA ah a  chuakmi American pa cu, 1991-1993 tiang Yangon ah sianginn kum (3) a rak kai i, USA ah Flight School in degree a lak hnu ah American Eagle ah rian a tuan. 

Kan i tonnak hmun cu, Texas ramkulh nitlaklei a hrian ngainak, Midland le Dallas karlak vancung ah asi. Kan i tonnak cu vawlei in pe 20,000 tluk sang in a zuangmi American Eagle Flight AA 9355 cungah a si. Kan pahnih in Dallas lei ah an kal veve. Vanlawng cungah bia kan i ruahmi cu Kawlram kong asi. Kan caihmi kong cu aliamcia kum 23 lio i, Kawlram ralkap uknak kong asi. 

Hman kan i thlaknak Pilot pa a hmanmi phone cu Iphone asi i, USA siam asi. Kei ka hman mi cu Samsang asi i, Korea siam asi. Asinain an sernak cu USA a si. 

Kan eidinmi cu, Cocacola asi i, a thilri chuahnak cu South America asi. Kan din mi tii cu Colorado chuak asi i, an rawnnak hrai cu Brazil chuak an si. Hman kan i thlakmi cu online ah vawleicung hmun kip hmuh khawh ding in a chuak kho colh. Vanlawng sertu cu USA an si nain, an sernak thilri tampi cu ramdang in a chuakmi hna an si ve. 

Globalization chan ahcun hmun khatte ah ram tampi thil an i tong cang!!! 

Ngatlai Sin An Zuarmi Pa Temtuarnak

Globalization chan ahcun, minung nih mah umnak khuaram te ah pawcawmnak kawl ti lo in, hmunkip ah pawcawmnak kawl asi cang. Cu pawcawm kawlhawlnak ah, minung hi "Zute thi kaw rawl vang, va te thi kaw ral vang" ti bantuk in rawl vang ah harsatnak le thihlohnak kan tong tawn hna. Globalization nih chiatnak le thatnak a rak pi chih i, globalization tiluannak ah minung hi, tipi luan in kan luang cio hna. A cheu nunnak a liam, a cheu harnak in an luat i, a cheu cu thatnak an hmu.

Malaysia kal aa on cangka in, Laimi zong globalization chan nih a kan phak ve i, hmunkip ka kip kan phan hna. Acheu cu tinhmi ram le hmunhma phan lo in, lampi ah a thimi tampi an um. Acheu cu Thailand ram hlawhhlang inn ah an zuar hna i, a cheu cu ngatlai sinah an zuar hna. A cheu an luat i, a cheu an nunnak a liam. Ngatlai sin zuarmi a cheukhat cu, an thihlo hmanh ah, harnak tam taktak an ton hnu ah an zam kho i, zalawnnak an hmu. A cheu rili ah an mah tein an i paih i, rilipi tii cu an thlan ah a cang i, a nungmi chungkhar caah ngaihchiat donglo tuanbia aa tial tawn.

Ka kalnak kip ah, Laimi interview ka tuah tawn hna. Hi atanglei pa kong hi, ka khualtlawnnak ah ngatlai sin i an zuarmi pa tuanbia tawi asi. Laimi kan tuanbia ah, philh khawhlo dingmi tuanbia asi caah, theih zungzal dingmi tuanbia siseh timi tinhnak he, hi capar hi ka tial.

Min...............                        Jonathan Run Kung, Midland, Texas, USA
Khua.............                        Haiphai, Hakha Peng
Chuah Nithla........                August 28, 1971
Malaysia Kal Thawh....        January, 1995
Puaisa Thlahu.......                Pu Ni Ceu, Hakha
Interview Tuahni............      June 26, 2015



                     Kawlram map

Jonathan le a hawi le hi Hakha in puaisa nih an kalpi hna. Yangon phan lo in, Pegu in Mawlamyine ah an kal. Cuka ahcun zarh (3) an cam. Zeicatiah kalnak lam a on lo caah asi. Lai puaisa nih Malamyine khua ah Mon puaisa pa sin ah a hluai hna. Lai puaisa pa cu zankhat Mawlamyine ah a riak i, akir colh.

February thla chuakka hrawng ah, Mon puaisa pa nih cun in sehhle in a kalpi hna. Rili chung ramtang ngai i a ummi tikulh pakhat ah sehhle in a kalpi hna. Tlang in tikulh kar ah suimilam pakhat tluk an rau. Cu kalpitu cu midang an si than cang. Cu tikulh cun rilikam kalmi tilawng dawt hnih asimi in, an  rak lak hna i, cucun Meih in Kawhthawng ah an kalpi hna. Nihnih hnu ah, Kawhtaung an phan. Kawhthawng zong hi, minung zuar in paw aa cawmmi tampi an umnak asi i, Kawlram khua vialte lakah, "Evil khua" asi ve.


                          Kawhthawng Khua



Cuka cun Ranong, Thailand ah an lanhpi colh hna. Ranong khua hi, Kawhthawng khua ralchan ramri ummi asi i, Ranong Provice i khualipi asi. Alengphaw cun khua nuam ngai asi nain, a chung cu thlan-thu bantuk in mihrokhrol khua a si. Kawl he Thailand he, santlailo minung kha a miak ah kawl in, minung thisen le thlanti kha an tirawl ah ser in aa cawmmi tampi umnak khua asi.



    Ranaung Khua (Thailand-Kawl ramri)

Ranong khua hi, misual le hlen hmang nih bu an sernak khua asi. Ritnak sii, hlawhhlangnu, zu le damiah umnak khua thurhnawm asi. UNO zong nih a huat taktakmi, minung zuarmi (human traffickers) pawl an tornak khua asi.  Kawl, Mon le Thailand hi mizuartu tambik an si.

Hi minung zuarnak hi "chanthar sal zualnak" (modern slavery) tiah an ti i, Kawhthawng le Ranong hrawng ah a tam ngai. Kawlram nu, abik in tlangcungmi nu zeithei lo, hi tam tuk an zuar cang hna. Hi khua ah hin, minung thisen le thlanti in aa cawmmi minung tam tuk an um. Cucaah Ranong cu, biacaihni ahcun "Sodom le Gormorrah tluk in harnak a tuar dingmi khua chiakha a si." Mirang holh in chim ahcun, "Evil City" asi.

Cu ka khua ahcun, Jonathan le Laimi 18 hrawng cu an zuar hna. Cuticun fian setsailomi puaisa, a ho set nih dah tuanvo a lak ti theihlomi puaisa sin ah, thilria zuar bang an zuar hna. Pakhat hnu pakhat an i chan thluahmah. Laimi puaisa zong nih, tha tein theih fian setsailomi he hi ti rian an rak tuanmi cu a pawi taktak. Risk lak a tam tuk hringhran.

Cuka Ranong ahcun Mon nu puaisa sin ah an hluai hna. Cu Mon nu sin ahcun "Zeitik dah Malaysia cu kan kal lai?" tiah an hal tik hna ah, "Malaysia kal ding in kan in cawk tung hna lo. Ngatlaih ding in pei kan in cawk ko hna cu" tiah an rak ti hna. Jonathan le a hawipa cu, an lau tuk. Tihphannak in an khat. An tap hrulh ko. Cuka ahcun Ngatlai tilawng chuah kha an hngak i, zarh (2) an camter hna. Tirawl tu cu tha tein an pek hna.

Pathian khuakhan ah, Phungkinu (me-thi-la-sin) nih a rak hmuh hna i, "Company ca nga a tlaimi tilawng lawng ah kan kai lai; hmawngkhu ngatlaimi tilawng (khu-hle) ahcun kan kai lai lo tiah ti hna u" tiah ruahnak a pek hna. Zeicatiah Phetsat tilawng cu cozah le private bawm in tuahmi asi i, khu-hle cu private nih a thli in tuahmi asi i tih a nung chinchin caah asi. Cucu minung nunnak van in tla ti kha, Me-thila-sin zong cu, an caah khamhtu a rak si.


                 Mon puaisa nu umnak Ranong khua

Zarh hnih hnu ah, "Thailand Company (Phehsat) ngatlaitu company tilawng cu an zul. Nga cu chunzan hlan in an tlaihter hna. A almi rili tii nih an vunhawng, kutke, taksa vialte a ei dih hna. Tilet an ri. Mitkuh cim lo in nga an tlai. It lo nga cha in nga an tlai. Tii thiang a tlawm i thiang tein kholh khawh asi lo. Ni a lin fawn. Nga an tlaihmi le ngaikuang lu-hling nih an kut a chunh hna i a celh in an celh lo. Ahnai a khuar i a hma. Cu bu cun nga le ngaikuang an tlai peng. Fahnak le teminnak phun an tlinh. An kut a thi a chuak. A fah tuk caan ah, an kut cu cite hang ah ciah an ciahter hna. A tekmi tu nih khin an kutfah cu a damter deuh.

Cu tilawng cung ahcun, bingzu, sechohzu le si tawngthammi lawnglawng rian an tuan kho. Minung fa nih celh ding a si lo. Si tawngthammi le bingzu pawl cu, an der  tuk nain ngatlaih an thawng taktak. An tha a di kho lo ti asi. Cu hna lak ahcun Laimi (2) zong cu nga an tlai ve. An celh lo nain, an in chih. Zamnak a rem lo. Zamnak zong an hngal lo. Nihlawh an pekmi zong an zuh dih hna. Ngatlaihnak ca a herhmi thilri man hmanh an cawh rih hna. Cuticun harnak phun zakip an tuar.

Jonathan nih ka lung a fak cemmi cu, Thailand nih "tilawng ngeitu boss kha Penin an ti hna i, ngatlai kha Jesuh" an kan timi ka lung a fak cem ati. Kan mah Jesuh maw an ti duh maw? A dang thil min dang dah timi cu a thei lo.


                               Ngapali Rilikam

Cu tilawng cu, thlakhat voi khat in, Ngapali asilole Rakhine ram khua ah thokhanca rak lak a hau i, tlangkam ah an va kal tawn. Thlakhat leng nga an tlaih hnu ah, voikhat cu Ngapali khua pawng tilawng dinhnak ah an va din. Ngapali hna zong hi, minthang le hmunhma nuam asi ko nain, ngatlai sin zuarmi hna caah ahcun aa dawhnak hmuh khawh asi ti lo.

Cu lio ah, Kachin seh-saya pawl nih, "Atu hmanh i rili tilet nan rit ahcun Apri le May thla hnu cu nan celh lai lo. Nan thi ko lai. Cucaah atu ah zam u" tiah an rak ti hna. Cu Kachin pahnih cu ngatlai tilawng i seh-saya an si caah, zeihmanh an tuah lo. Seh zohtu lawng an si.

Cucun nikhat cu chun mi an kin lio ah, an zam. An zamnak khua in Lungtha ah sehle in an va kal. Jonathan hawipa cu, vawlei a ngai tuk i tlang an van phak bak ah, "Maw vawlei" tiah a au bak in a au tiah Jonathan nih a chim. Rawltam tihal, nilin, tilet, mitkuh cimlo, kutfah, cite hang ruang ah tak hmat le temtuar phunzakip tuar hnu ah, an luat. Kachin seh saya pahnih zong, an caah "vancungmi" an si ko. Pathian nih hin a vanmi aiawh in ahman hna tilo awk a tha lo.


          Thailand ngatlaihnak tilawng

Lungtha in Thantwe ah motor in an kal. Hmatpungtin zong an ngei ti lo. Tangka zong an ngei ti lo. Minung theihngalh zong an ngei ti lo. Harnak phun zakip an tuar. Thantwe ah riak lo in, Taungkoh khua ah motor in an lan kho.  Tlunnak an thei ti lo. Car gate ah Thayet le Pyi lei lanh ding in motor ngeitu an chimh hna nain, "Hmatungtin um lo ahcun asi kho lai lo" tiah an ti hna i, an lan kho ti lo. Cargate ah an i tap cang.

Cucaah saihka saya pakhat kha bawmhnak an hal. Amah nih rawl zong a rak dangh hna. Cu saihka pa nih cun, palik sakhanhmu ah kal i, thohkhanca lak hnu ah Yangon lei lanh ding in, ruahnak a rak pek hna. Cuticun, Taungkoh Palik sakhan an va phan.

Palik bawipa nih cun, "Nan mah hi mihrokhrol nan si; mi lihchim nan si" tiah fak taktak in a rak hro hna i, fung in kan tuk hna lai tiah a rak ti hna. An thin a phang i an tih tuk. "Saya, mihrokhrol kan si lo; lih zong kan chim lo. Laimi te kan si ko" tiah an chimh. Aphunphun in a bia a hal hna i, a hrocer hna.

Palik bawi nih, "Laitlang khualipi le khuapi min chim u" ti tiang in a ti hna. Mi lihchim an si maw silo ti theihnak ah, a hneksak hna. A halmi hna khua kong an theih dih tik le an chim dih hnu lawng ah, "Asi. Laimi diktak nan si. Keimah hi, Falam ah a rak um balmi ka si. Falam ka um lio ah, Laimi nih an rak ka dawt; Laimi cu an tha tuk le ka philh kho hna lo. Nan herhmi thohkhan ca cu kan tial piak hna lai" tiah ati i, a tial piak hna. Tangka kan pek zong ah a duh lo nain, tlawmpal a kal in an kaltak.


                 Rakhine ram Taunggup khua pawng

Hi tluk harnak an ton lio ngelcel le vansan lio ah, "Taungkoh khua hna i, Falam ah a rak um thingmi palik bawi hna sakhanhmu arak um ngelcel mi cu khuaruah har a si? Amah sin ngelcel hna i, saihka tama pa nih, a hei kalpimi hna ruah ah, Pathian hi an caah Jehovah Jireh asi ko" ti lo awk a tha lo. "Aa tong sual" ti awk a har.

Cuticun Taungkoh i Thayet ah an kal. Cu karlak zong cu eidin ding an ngei ti lo i, Phungki pa nih rawl a dangh hna. Cu zong cu khuaruahhar ngai asi. Elijah cawmtu ah Pathian nih langak rian a fial bantuk in, an nih pahnih cawmtu ah Phungki zong Pathian nih rian a fial ve ko. Cucaah, Pathian cu "punghman lo in rian a tuanmi pathian" asi kha kan hmuh khawh.

Thayet khua in Pyi in Yangon tiang kalnak zong ah bawmtu an um ti lo. Laimi an um ti lo. Theihhngalh an um lo. "Van ka zoh ah a sang, vawlei ka zoh ah a pit" ti an si ko cang. Motor ticket cawknak zong a um lo. Cucaah motor ngeitu lila nih Pyi in Yangon tiang ticket an pek hna i, man lo in an cuanter hna. Buddha bata zong dawtnak thinlung an ngeimi cu an ngei tuk. Pathian nih cun minung hawi lila kha a vancungmi bantuk in bawmtu ah a ser khawh ko hna.

Cuticun Yangon dam tein an phan. Laitlang ah tangka an cah i, thla khat hnu ah Laitlang ah an tlung kho than. "Rawl kan haw tuk i, Mandalay ah rawl tam taktak kan ei; vuai kan thei lo" tiah a ti. Hakha an phak hnu ah, Hakha puaisa pa zong cu an va fuh i tangka cu an hal than. A nih zong nih, lungthiang tein Ks.5,000 a pek than hna. Amah an rak pekmi cu Ks.50,000 asi nain, Lai puaisa pa zong nih, "Mon puaisa cu a va pek chin ve hna caah, azapi te cun a khirh ti hna lo."

"Lai puaisa pa nih a thei ko nain an zuar mi hna asi maw?" tiah ka hal tikah, "Asi lai lo. Cucu a voi (2) nak a tuahmi asi i, a voikhatnak zong kha zei an lawh ti an thei lo. Lungthiang tein a tuahmi asi ko lai tiah ka ruah" tiah Jonathan nih a ti.

Semnak Lairam te zong ram nuam a rak si ve ko nain, kan ram cozah sifah harsatnak ruang ah, lungrawn khua chuahtak in kan vakvai tawn hna. Hmuhlonak ramdang vawlei le rilipi cungah Laimi zeizat nunnak dek a liam ve cang hnga? Pathian lamhruainak lo cun Jonathan te zong a luat ding an rak si hnga lo. Jonathan tuarmi tuanbia ruah ah, sifah le harsat bu tein, Hakha khua te i nunnak liam zong khi mi tampi caah cun a rak nuam deuh men lai ti zong ka ruat ngaite.


                                   Hakha Khua

Atu bantuk in Ngatlai sin i an zuarmi hna hi minung an tam tuk cang. A tam deuh cu a nung in an kir ti hna lo. College kan kai lio i, Laimi kan hawipa zong an rak zuar i, a thi ve. Cu pa he an rak zuar timi Pu Thla Nawl cu aluat i, nihin ni tiang a dam. USA ah a um ko.

Atu interview ka tuahmi pa nih a ka chimh hnu in, "Ngaikuang ei hi ka tha a tho ti lo."  Hlasak thiam Tu Tu hla ah, "Rang kirker tein a ummi pale te pawl khi, ka duh hna na ti lio ah, a ngaingai tiah cun, pale an timi pawl khi, kamakaung pawl i an mitthli an si ee" tiah a ti bantuk in, Thailand, Kawlram, Malaysia, Indonesia le Cambodia hrawng i "nga, cangai, ngaikuang le tichung eidin hna hi, atu bantukin ngatlai ding in sal bang an tlaihmi hna mitthli le thisen in a rami an si."

"Thailand hi an sual tuk. Thailand ramri ummi Kawlrammi zong hi misual an rak tam tuk" ti kha hi tuanbia ah hmuh khawh asi. Hi mifirkhu pawl ruang ah minung zeizat nunnak dah a liam cang hnga? Minung zeizat dah an mitthli a luang cang hnga?  Ngatlai sin zuarmi mitthli hna hi Bawipa nih a philh kho ngai hnga maw? " timi ruat bu in!!!!