Thursday, January 26, 2017

Jesuh Vailamtah Caah An Hmanmi Thing?

Jesuh vailamtah caah zei bantuk thing dah an hman hnga? Khawika dah an lak hnga? Khawika ram ah dah a keumi a si hnga? Vailamtah sertu hi a ho dah a si hnga? Hi biahalnak hna hi, a liam cia caan kum tampi lio in, mi tampi nih an ruah lengmangmi biahalnak an si. Hi hna lak ah hin, vailamtah thing hi zei thing dah a si hnga? timi hi mi nih theih an duh ngaingaimi a si.

Bible zoh tik ah, Biakam Thar ah vailamtah timi biafang hi voi (24) a lang nain, Jesuh vailamtah thing hi zei bantuk thing dah a si? A rit maw a zang? A ho dah a sertu a si? Thing hi khawi dah an lak?" timi a um lo. Jesuh thih hnu ah hi vailamtah thing zong hi, "Khawidah a um? Zeidah a cang?" timi theih khawh a si lo. .

Vailamtah hlanlio miphun cheukhat nih hremnak ah an rak hman tawn. Joshua zong nih Ai khua siangpahrang le Ammorite siangpahrang panga ruak hi vailamtah ah a thlai hna (Josh 8:29; 10:26). Siangpahrang David nih Beerothite mi Rimmon fapa hna ruak kha vailamtah ah a rak thlai ve hna (2 Sam 4:11-12). Persians, Phoenicians le Cathaginians miphun hna nih vailamtaha thah hi an rak hman ve. Rome cozah nih B.C 63 ah Palestine an tei tik ah, vailamtah mithahnak hi tam taktak an hman. Asinain Greek mi hna ni cun, a thangchomi le a fimmi ah an i ruah caah, vailamtah cu hruh bia ah an ruah (1 Cor. 1:23).

Image result for roman cross
Vailamtah kong hmanthlak suaimi (Rf. Newsweek)

Rome ralkap nih, mi tam tuk hi vailamtah ah an thah hna caah, vailamtah siam cu an thiam tuk lai tinak a si. Jesuh vailamtah zong an mah nih an sermi a si ko lai. An hmanmi hi thing hi, Palestine ah a keumi hmuh a fawimi thingfek pakhat khat cu a si lai tiah ruah a si. Tuanbia cu a phunphun a um nain, Catholic Krihfabu (RC) nih an chimmi hi, theihtlei ngai tuanbia pakhat a si.

Jesuh vailamtah hi mi tampi nih, Oak thinkung bantuk in a lianmi Dogwood in an ser tiah tuanbiaphan (legend) ah a um. Dogwood cu vailamtah thing caah aa hman caah, a ning a zak tuk i, "Chiat ka serh u tiah a fial hna i, zeitik hmanh ah sang kho lo ding le thang kho lo ding chiat aa serhter hna" ti asi. Krih zong a hna a tla. Asinain a par tu cu upatnak a pek i, parsen dawh taktak in a par; a par cu par-teng (petals) pali a ngei i, vailamtah bantuk tein a um. Cu a parteng cu a laicer ah "hling-luchin bantuk in hling nih a tuam; a partengmi pakhat cio zong cu, thir khenh bantuk tein hmaneh an i thei" ti a si. Hi tuanbia hi aa dawh ngai nain, Vailamtahtung hi Dogwood cu si dawh a si lo. Zeiatiah Holy Land ah a keumi a si lo caah a si.

Image result for dogwood flower
Dogwood pangpar

Vailamtahtung ah an hmanmi thing dang pakhat cu, "Aspen" a si kho men tiah an ruah. Cu thing cu Israel ram ah a keu tam ngaimi a si. Cu thing cu a than a duang; a neno i, thli dinte a hran hmanh ah a hnah aa thui ti a si. Cu aa thuinak cu Vailamtahtung caah an hman caah a ning a zak i a thin a phan caah, a thernak a si tiah an ti. Hebrew holh in, cu thing cu "baca" ti a si. Psalm 84 ah, cu biafang cu a hman i, a sullam cu "Tahnak Nelrawn" (Valley of Weeping") a si.

Catholic Encyclopedia ah, "Kum zabu 19 nak ah, Jesuh Vailamtahtung hi farthing in an sermi a si" tiah Charles Rohault de Fleury nih a tial. De Fleury hi a minthang taktakmi pungsan suaitu (architech) a si i, vailamtahtung kong thilhlun (relics) an hmuhmi hlathlainak a rak tuahtu a si. A catialmi cu "Memoire sur les instruments de la Passion" timi asi i 1870 ah a rak tial. Cu a hmuhmi vailamtah thing hlun (relics) cu microscopic (thing ummi rungrul) an zoh hnu ah, "Vailamtahtung hi far in sermi a si" tiah a tinak a si.

Hakha le Thantlang ah, far thing a tam caah far cu a herhnak kip ah kan hman bantuk in, Jerusalem khua hrawnghrang zongah far hi a rak um ve caah an rak hman ngaimi a si. Cucaah Jesuh vailamtah thing hi far le cedar thing an si kho men. A lawh zong an i lo. Zeicatiah hi thing hi Jerusalem hrawng ah a tam ngaingaimi an si.

Image result for trees in Jerusalem
Jerusalem khua cedar thing (Rf. The Times of Israel)
Cun, Rome khua i a ummi Rome's Basilica of Santa Croce in Gerusalemme timi ah a ummi suaimi hmanthak (mosaic) tangah aa phahmi thing hlun (relic) pakhat cu 1492 ah an hmuh. Cu thinghlun ah ca aa tialmi cu "titulus cruces" (the "title of the cross") ti a si. Cu hmanthlak a tangphah ahcun, lehmah 10x5 a saumi thing ahcun, a cheu cu Aramaic holh, Greek le Latin in aa tial ti a si.

Cu ca cu "Nazareth Jesuh, Judah Siangpahrang" tiah vailamtah cung i an rak tialmi thingphal par i, ca a cheukhat kha si dawh a si tiah an ti. Cucu carbon caan tahnak (carbon-dated) in an tuak tikah, an ruahnak aa dang. A cheu nih "kum zabu pakhatnak thing a si" tiah an ti; a cheu nih Kum Laiva (Middle Ages) thing a si an ti. Asinain a thiammi vialte an hmuhning aa khatmi cu, cu thing cu 'walnut" thing a si tiah an ti.

Tuanbia a dang a lar ngaimi a ummi cu, Jesuh vailamtahtung hi thing phun (3) in an ser i, cu hna cu far, cedar le cypress thing an si tiah an ti. Cucaah Lenten matins timi (zingka thlacamnak cauk) ahcun, Eastern Orthodox churches nih vailamtah upat peknak an rel tawnmi cu hitin a si:

"Krih vailamtah cu, cypress thing bantuk in a nemmi tlaihchannak; cedar thing bantuk in a thlummi zihmui bantuk le far thing bantuk in a thiangmi dawtnak he, upat-hmaizahnak pe u sih law, cu thing cungah thirkhenh chihmi kan Khamtu cu, sunparnak pe hna u sih." (Hihi Thawhthan lai Nithumni ah an cam tawnmi a si).

Cu bantuk vailamtah thing tuanbia kong cu Isaiah Cauk chungah hitin aa tial: "Labanon sunparnak cu na sin a phan lai-juniper, far le cypress thing hna cu hmun khat ah an umti lai i, ka biakinn thiang dawhtertu ding caah le hi ka umnak hmun thiang sunparnak caah" (Is. 60:13).

Vailamtah thing kong he pehtlai in, Isaiah nakin a hlun deuhmi tuanbia kal ahcun, tuanbia cheukhat cu Abraham tupa, Lot tiang a va phan kho. Jerusalem ah a ummi Monastry of the Cross timi ah hmanthlak an suaimi pakhat cu, "Lot Thingkung Titoih Lio" timi a um. Cucu Orthodox pawl nih an hmuhning a si. Cu thing tii toihtu pa cu, tarpa a si. Cu thingkung pi cu hram pakhat lawng a ngei nain, cu hram cun thingkung phun thum an chuak.

Tuanbia chimmi cu hi tin a si. Abraham nih mileng pathum (Gen 18:1-15) a rak cohlan hna. Mileng an kal lai ah thiangthunh pathum an pekta. Thiangthunh pakhat cu cedar a si; a dang cu far le cypress an si. Cu hna cu Abraham nih Lot a pek; Lot nih a cin hna i, cu a cinnak hmun cu Biakam Ram (Promised Land) ti a si i, cu thing tii an toihmi tii cu Jordan tiva in lakmi tii a si. Cu thiangthunh pathum cu thingkung pakhat ah an cang i, a hnu ah cucu vailamtah thing ah a cang.

Tuanbiaphan (legend) pakhat ahcun vailamtah thing he pehtlai in Adam muisam tiang khin vailamtah thing kong ah aa tel. Cucu "The Golden Legend" timi chanlai (medieval) chan 1275 i tam bik zuarmi cauk ah aa tial. Catialtu cu Jacobus de Vorgaine a si. Cauk ahcun hitin Adam tuanbia aa tial:

Adam cu a tar tuk cang i a thih dengmang cang caah, a fapa Seth kha Eden dum ah a hei thlah i, dumcawngtu cherub kha "velngeihnak thauhang" (oil) kha rak ka pe tiah a va nawlpatter. Adam nawlpatnak cu a rak al i a pe lo. Asinain Nunnak Thingkung (Tree of Life) in thlaici pathum Seth cu an rak pek. Cu thingkung ci cu Adam kaa chungah an chiah. A thih tik i an vui tikah, thingkung pakhat a kei i, nge lianpipi pathum a ngei. Cu thing cu, Noah le Siangpahrangnu Sheba hna zong tel chih in-mi tampi nih an hmuh hnu ah, cu thing cu Krih vailamtah caah an hman.
Jerusalem khua ah St. Helen nih "Vailahtah Taktak" (True Cross) nih A.D 326 ah a hmuh tikah, cu vailamtah cu a burmi hnahhmui burbuk tangah a va hmuh. Cu caan lio ah, cu hnahhmui cu a min an rak thei lo i, Greek holh in "basil" (basileios) tiah an auh. Basil (Greek) ti cu "siangpahrang" tinak a si. Tuanbia cheukhat ahcun "cu hnahhmui (basil) cu vailamtah thing hrimhrim in a rak chuakmi a si" tiah an ti.Vailamtah nih cu hnah cu a hmuiter tiah an zumh. St. Helen nih vailamtah thing a hmuhnak hi, Golgotha timi he aa hlat lo ti a si.

Image result for Mount of Calvary
Jesuh vailamtahnak hmun Luruh Hmun timi Golgotta
Nichuahlei Krihfabu (Eastern Churches) hna-Byzantine Catholic le Orthodox Christian an pahnih tel in-a Thianghlimmi Vailamtah puai (feast of the Holy Cross) an tuah tik paoh ah, hnahhmui (basil) cu aa tel peng. Latin Catholics nih a Sunglawimi Ningani (Good Friday) an hman bantuk in, hi a Thianghlimmi Vailamtah puai ah hin, vailamtah kha upat hmaizahnak an pek. Cu upat peknak an tuah hlan ah, vailamtahtung cu hnahhmui nge le hnah an phahmi ihkhun cungah an ihter hmasat i, biakinn chung ah an put hmasat. Cu hnu ah hnahhmui cu thluachuah an pek i, zumtu tampi nih cun Bawipa zanriah an hmanmi thil thiang bantuk in an i chiah. Cuticun mi pakhat nih vailamtah thing pelpawi a co khawh lo zongah, vailamtah nih thluachuah a phurhmi, hnahhmui i a carmi a nge le hnah an co khawh i, an i lunghmuih ngai tawn.

Hihi vailamtah tuanbia Roman Catholics le Orthodox Christians pawl nih an ngeihmi tuanbia a si.

Tuanbia cu tampi a um nain, fekfuan ngaingai in theih khawhmi tuanbia taktak a um kho rih lo. Cucaah Jesuh vailamtah ca i an rak hmanmi thing hi, zeithing dah a si hnga? timi hi tuanbia thiammi tampi nih cun an ruat peng rih ko lai!!!

------------------------------------------------------------------
Zohchihmi Ca Hna

1. “The Catholic Encyclopedia”; “The Garden Way of the Cross” atcampus.udayton.eduCommunion.stblogs.orgarmenianchurch-ed.net

2. Greek Orthodox Archdiocese of America  goarch.orggodsagardener.com;Creationtips.comfisheaters.com

3. the Russian Orthodox Church in America web site at www.roca.org

4. “A Study of the Folklore of Plants in Palestine;” Orthodox Christian Education Resources at illumination-learning.com; and seetheholyland.net.

5. "Cross." Mercer Dictionary of the Bible, 1990.
5. Hi ca hi Patricia Kasten nih a tialmi "What wood was Christ's cross made from" timi ca chung in hrampi lakmi asi. http://www.thecompassnews.org/2015/09/what-wood-was-christs-cross-made-from/

Monday, January 23, 2017

Pastor le A Chungkhar Nun Bawmtu

Ni kum December ah Orlando i Pastor a tuanmi Isaac Hunter cu a lungre theihnak nih a tei tuk i amah le amah ai thah. Cu Thawng an theih in Rick Warren le a nupi nih, a thi chungkhar hna sinah thil sining biatak te in an hei hlat hna. A ruang cu an fapa Mathew zong amah le mah aa rak that bal ve caah asi. 

Pathian riantuantu le an chungkhar ah lungretheihnak a tam tuk maw timi cu linsa ngain a kenkip ah caihcuahmah a si (Church Leadership Post). Pastor pawl an blog i ca an tial cio mi lakah, Thom Rainer nih Pastor pawl lungre a theihtertu thil (7) hi kan ton ciomi a si hnga maw?

(1) Midang thazang petu lawng si lengmang i mah ca thlarau thazang  petu neih lo.

(2)  Nunnak, thazang le a caan i zat lo tiangin tuan seh tiah mipi nih rak ruahchan peng.

(3) Thangthatnak um bal loin soiselnak lawng te i huah.

(4) Khrihfabu rian in vacation caan lak khawh bal lo.

(5) Innchungkhar ngan dam lo.

(6) Nunnak caah a herhmi medical insurance, a dang bill caah phaisa i zat lo.

(7)  Mipi nih midang bu le pastorte he cuaithlai lengmang.

A cunglei pakhat khat ruangah lungrethei, thilrit in a ummi kan um ahcun a tanglei ca hi van rel law thazang van la ve.

(1) Nihin nan nunnak ah hna an hnawh tinak hnga lo, a luanciami thil kha cu dai te in liamter ko cang.

(2) Mi nih na kong an chim i an caih mi kha cu anmah rian ah va chiah piak ko hna.

(3) Zeizong vialte hi a caan nih a liam pi dih ko hna. Damnak caah caan na pek ve hau.

(4)  Na nunnak kha mi dang he cuai thlai hlah, mi dang zong kha an bia caihpiak hna hlah. Zei boruak he dah an nun khual an tlawn cio ti na thei lo khah.

(5) Faktukin khua ruat hlah, thil theih thlu khawh lo ah a poinak a um lo. Na hngalh herhmi cu anmah tein an chuak te ko lai.

(6) Nangmah nai nuamhnak ding caah mi dang tuanvo an nei lo. Nangmah caah nangmah na si peng.

(7) Tha nuam tein um ko. Na buainak hi cu vawlei buainak lengluang lakah pakhat hnih lawng a si.

(Qoute: "I can't believe  it" FB Photo)

-------------------------------------------------

Siherhnak he,

Chan Thawng Lian
Chicago, IL

Chinchiah: Hi capar hi capar tha ngai a si. Catialtu nawlpeknak in ka khumhmi a si. 

Monday, January 2, 2017

Chicago Ah Zei Ca Dah Mithah Lainawn A Tam?

Image result for chicago
Chicago Downtown

Chicago khua hi aa dawh taktakmi khua a si nain, USA ah tihnung bik khua 10 thim tikah Chicago hi pakhat ah aa tel ve. Asinain a khua dihlak pi in tih a nung tinak a si lem lo. Chicago ah mithah lainawn a tam biknak cu Nitlaklei le Thlanglei ah a si i, cuka nih Chicago hi min a chiattertu an si. A ruang zei ko dah a si hnga?

Chicago khua kong ah "Chicago ah minung hi zat hi thah an si te lai" tiah palik le FBI nih an tuak chungmi vialte an palh dih. Zeicatiah an ruahdamh chungmi nakin tam deuh an thah hna caah a si.

December chuakka ah "2016 chungah Chicago ah minung 726 an thah te hna lai" tiah palik nih an rak ti chung. 2016 a dih zan ahcun "Minung 762 an thah hna i, Chicago tuanbia ah minung tam bik an thah hna kum pakhat a si" tiah an ti. Khua chungah meithal kahnak 4,331 a chuak ti a si.
,
Chicago Metropolitan area ah minung 9.4 millions an um i, USA ah lianh ah pathumnak a si. Asinain Chicago hi buaibainak (Problem) ngan taktak an ngeih caah, amah nakin a lian deuhmi -New York le Los Angeles-khua hnih komh nakin, Chicago ah minung tam deuh an thah hna. Cu thil nih "Chicago hi thil aa ningcang lo" timi a a langhter.

2015 le 2016 epchun tikah, 2016 ah meithal kahnak 1,100 tam deuh a chuak tiah Chicago Police Department nih an ti. 2015 ahcun 485 an thah hna i, 2016 he epchun tikah mithah a karh ning hi, kum 60 chungah a sang bik a si an ti. Cucaah Chicago ah zei bantuk buaibainak (problem) dah an ngeih hnga? An khuachung ah zeidah thil ningcang lo in a um hnga? timi ruah a hau.

Police zung nih an ruahmi cu Chicago ah hin "license" lo in a lutmi meithal a tam tukmi hi a ruang pakhat ah an puh. Cun gangs hna nih an mah i vennak ah meithal an ngeih tukmi hi a si tiah an ruah. 2016 chungah Chicago khua chung ah a thliruk in a lutmi hriamnam 8,300 an tlaih i, cucu zatuak ah 20%  karh ti a si. Tlaih khawhmi hmanh cu zatzat a si ahcun, tlaih khawhlomi zeizat remruama dah a si lai? Gang kut ah meithal zaizat remruam dah a um rih hnga?

Palik Suprintendent Eddie Johnson timi nih, "US ah hin mithah lainawnnak hi khuapi tam nawn ah a karh deuh i, Chicago zong aa tel ve. Cun palik meithal in kah le thah hi a tam chin lengmang i, Chicago zong hi palik thahnawnnak a tam cemnak khua pakhat a si. Cu zong cu a ruang dang pakhat a um. Chicago ummi Mirang palik pakhat nih minak tlairawl pakhat kha voi 16 meithal in a kah i, cu a kah lio cu video an thlak caah palik huatnak a karh i, thahnak zong a karh chih" tiah a ti.

Chicago mithah lainwnnak a cannak hi sang (5) ah a si. Chicago ah police district (22) a um i,  district (5) hi kahnak a tam cemnak a si. Cu district 5 hi, Chicago Nitlaklei le Thlanglei ah a ummi an si. Cu districts (5) lawng bak ah hin, 2015 ah meithal kahnak 2,426 a chuak i, 2016 ahcun 3,5550 a chuak. Cu sang panga sining an zoh tik ah, minak an tam deuhnak hmun a si i, an zapite ngacha in sifak mi an si. Cu area cu "gang" an umnak le cawlcang tuk ti a si (Hi sang 5 cu Laimi zong nih hrial a herh; khualtlawn tik i meiti rawn hmanh ah hi area ahcun ralrin a herh).

Thahnawnmi tam deuh 80% tluk cu, an tuanbia zoh tik ah, "gang an si lo hmanh ah hlan ah gang cawlcanghnak ah a rak i pehtlaimi i thlaihkhih zong a tongmi an si hna" tiah palik nih an ti.

Chicago major Rahm Emmanuel nih nikum ah "Chicago ah palik a thar in 1,000 kan chiah chap hna lai" tiah a rak ti. Atu lio ah hin, "Zei ca dah 2015 ah khan meithal kah kha a zor deuh i, ruah lo pi ah 2016 ah hi tluk in a karh hnga?" timi zong palik nih an hlathlai cuahmah lio a si.

Johnson nih a nolh thanmi cu, "Mithah hi tluk a karhnak a ruang pakhat cu, November 2015 ah, Laquan McDonalh (K.17) minak pate, Mirang palik pa nih voi (16) meithal in a kah. Cu a kah lio video kha kan chuah piak u tiah, mipi nih, Chicago city kha an ti hna. Thin hungmi mipi tampi lam an rak zul i, buainak nganpi a chuak. Police Superintendent Garry McCarthy zong a rian a rak i bang. Lam an zulhmi ruangah "ramkulh cozah le federal cozah kha cu kong hlathlainak tiang a rak chuak" tiah a ti.

Cucaah Johnson zong rian har taktak aa khinh. Mipi le palik karlak ah zumhnak umter ding; palik thazaang cahter deuh ding a si. Atu lio ahcun palik kha an thazaang a der ngai caah, minung an tlaihmi hna zong an tlawm ngai ti a si.  

"Misualmi an tlaihmi hna an tlawm deuhnak a ruang a dang pakhat cu, a dintuai deuhmi ritnak si-ai (drug) tawngthammi cu an tlai ti hna lo i, ningcanglo meithal ngeimi le meithal in sualnak (gun violence) tuahmi lawng kan tlaih hna caah a si" tiah Johnson nih a ti.

Asinain sawiseltu (critics) tampi nih, "McDonalh an kahnak video an chuah hnu ah, a kaptu Mirang palik pa kha 'lainawn hmuh' in taza an cuaimi ruangah, palik nih an rian ah an i biatak kho ti lo" tiah an ti. Cucaah "Gang pawl an sual chinchin i, an mah le mah an i kahnak a si ko" tiah Chicago i tihnung bik Nitlaklei sang i pastor riantuanmi Rev. Marshall Hatch nih a ti.

Eddie Johnson nih, Associated Press sinah a chimmi cu, "Viral video" thlakmi bantuk buainak kha palik bawi dang nih kan tong ve sual lai timi an phang i, palik officer pawl hi an i ralring ngai. Cun palik nih minung pakhat motor an dirter hmanh ah, catlap phih ding a sau tuk. Cu catlap cu court ah judge nih fak pi in an zoh rih; cucaah a phupha tuk lo ah palik nih minung dirter an duh tuk ti lo i, misual tlaihi an tlawmnak a si" an ti. "Palik nih motor dirtermi a tlawm deuh; tlaihmi le thawngthlakmi an tlawm deuh tikah "meithal kahnak" a karh ti a si.

Hi bantuk thil tampi-sifah, gang, ritnak sii, palik huatnak le palik zumhlonak le palik nih ralchiatnak an ngeihmi vialte-  Chicago ah mithah lainawn a karh i, 2016 ah minung 762 thahnak tiang a phan.

Biahalnak ngan taktak pakhat cu, "Hi a cunglei buaibainak (sifahnak, drug, license lo meithal) tibantuk hna hi doh lo ahcun, mithah lainawn hi a zor kho lai maw?" timi hi a si.

Cun pin ah, hi pin lei zongah Chicago hi zeidah a lawh te lai? Meithal le ritnak-si a luh peng ko le palik nih thil fate "drug" ruang ah an tlaih hna lo ahcun thil pipa deuh, meithal kahnak a um hnu lawng i an tlaih hna ahcun Chicago ah mithah lainawn hi a zor kho te lai maw? Palik hi mipi nih an huat-ral hna i palik le mipi karlak ah zumhlonak a um bu ahcun Chicago ah zei palik nih dah ral tha tein an rian a tuan khawh hnga? Cuti an tuan khawh lo ahcun gang pawl an sual hmun an sual ko lai. Cu tin gang duhpaoih khua an sak ahcun, Chicago mithah lainawn hi a zor kho te hnga maw?" timi ruah ah, khing a rit ngaingai ko!!!!


-----------------------------
Chinchiah

Associated Press nih an tialmi "1 of Chicago's Bloodiest Years Ends with 762 Homicides" timi ca zoh chih in tialmi a si.

http://www.msn.com/en-us/news/crime/1-of-chicagos-bloodiest-years-ends-with-762-homicides/









Thursday, December 29, 2016

Million 99 A Simi Dinosour Kawlram Ah An Hmuh

Thil hlun kong cawngmi scientist pawl nih a kong an hlat bikmi le caihhmai bikmi cu "dinosaur" hi a si. Dinosaur pawl an i semning le an loh ning tuak ahcun, khuaruahhar taktak a si ko. Bible i sernak tuanbia he hna epchun ahcun, epchun awk an tha lo. Zeicatiah an kum a tar tuk caah a si. 

Vawlei hmun kip ah, dinosaur ruhro hi an kawl peng. An hmuh tharmi zong tampi a um. A ruhro ti tikah, ruh bantuk an si ti lo. Lungcang bantuk in a um cangmi khi an si. Dinosaur hi phun tampi a um i, a lian he a hme he, va bantuk a simi a um i, a cheu cu laizir bantuk a simi zong a um. 

Scientist pawl nih theih an duh ngaimi an theih khawh rih lo mi cu, "Dinosour hi zeicadah an thih dih hnga? Zeitik caan ah dah vawlei ah an rak tlawnlen i zeitik caan ah dah an rak thih dih hnga?" timi a si. An thihloh kum le a ruang hi, theory phun tampi an chuah nain, fiang tein an thei kho rih lo. Egypt pyramid sakning cang kong hmanh tliang tein an theih khawh lo ahcun, dinosaur thihnak kong theih ding cu a fawi lai lo.

Dinosaur ruh thar an hmuh paoh ah, biahalnak thar a chuak than lengmang. Nikum ah million 99 a si cangmi dinosaur mei (tail) Kawlram ah an hmuh. Cu dinosaur mei ahcun "a thlahmul, a ruh le a titsa nemmi (soft tissue) zong tling tein a um ti a si. Cu bantuk phun an hmuh hi, a tu hi a voi khatnak a si caah, ramkip scientist an lung aa lawm ngaingai. 

Cu an hmuhmi cu 2015 ah a cangmi a si. China University of Geosciences in hlaihlaitu (researcher) Lida Xing cu, Kawlram thinglungvar (amber) zuarnak i thinglungvar pakhat kha a va zoh i, thil pakhat a hmuhmi nih a mit a hlan ngai ti a si.

Amber timi hi, thing kum million tampi a um hnu ah, lungvar bantuk ah a cangmi a si. Cucah thinglungvar tiah ka tinak a si. Monywa chaklei ah thing a si ko nain, lung ah aa cangmi tampi a um i, amber timi zong cu cu bantuk a si ve. 


Image result for amber
Thinglungvar (Amber) phun khat


Cu thinlungvar cu vawleikhur thukpi chung in an cawh i an lakmi a si. Xing nih cun, market i an zuarmi thinglungvar chung a muru chungah "hlanlio chan i a rak ummi hngerhte le a pawl nawnmi thinghram bantuk a hmuh hna. Thinglungvar zuartu nih cun, cu a pawl nawnmi thil cu thingram phun khatkhat a si ko lai tiah a ruah. Xing tu nih cun, phundang pi'n a ruah. Cucu thinghram siloin "dinosaur i a hmul (feather) pakhatkhat a si men lai" tiah a ruah.

Xing nih cun, Dexu Institute of Palaeontology cu, cu thinglungvar cu cawk ding in a sawilem hna i, China, UK le Canada i an riantuanpi hawi le he tam deuh hlathlai (study) tuah ding in a forh hna. An cawk. Caan sau a rau lo. Xing nih a chimmi a dik ti kha an theih colh. Cu thinglungvar (amber) chung a ummi thilri te kha "dinosaur mei a si" an ti.

Xing nih hitin NPR ah a chim:


Dinosaur kawl ka huamnak hi kum 30 tluk a si cang. Paleontology (ruhro kong) hi ka cawnnak kum 10 a si cang. Cu chung ahcun amber (thinglungvar) chungah dinosaur kan hmuh te lai ti hi ka rak ruat bal lo. Hi thil kan hmuhmi cu ka chan chungah lunghmuih awk taktak a si ko....Dinosaur mei i kan hmuhmi a hmul cu a chah ngaingai i, cucu khuaruahhar a si ko" 
The Royal Saskatchewan Museum of Canada i, Xing a rian tuanpi hawi a simi le, hi dinosaur kong hlathlaitu a si ve mi, alaeontologist Ryan McKellar nih, "Hi thil hmuhmi nih ka ka khuaruah a harter taktak ko. Hi bantuk hi a pakhatnak bik hmuhmi a si" tiah Reuters ah a chim. 

Hi thinglungvar chungah dinosaur mei le ruh, tling khitkhette hmuh timi hi, a pakhatnak a si i, Xing le a hawi le pawl cu, an lungthin aa lawm taktak. 


"A hlan ah hin, thinglungvar chungah vahmul (feather) cu an rak hmuh bal cang. Cucu dinosaur hmul zong a si kho men ko nain, dinosaur taksa dang kha an hmuh chih lo caah, dinosaur hmul a si timi kha chim khawh taktak a rak si lo i, el khawh ngai a rak si" tiah Xing nih Canadian Broadcasting Corporation (CBC) cu a ti hna. 

Xing le a hawi le pawl nih an ruahmi cu, hi dinosaur mei hi dinosaur note mei a si i, a min ah "Eva" tiah min an sak. An ruahmi cu, a liamcia kum million 99 lio ah, dinosaur note i a mei-par te kha "pithlung tia" te a rak si lai. Cucu thingkung a hram karlak ah a rak i tenh sual lai i a chuak kho ti lai lo. Cuticun cu a mei te cu, himbawm tein amber (thinglungvar) chung ah a umnak a si lai" tiah an ruah.

Dinosaur hi phun tampi a um i, a cheu cu va bantuk an si. Atu an hmuhmi dinosaur phun zong hi vanthat ah upat tiang lian sehlaw, Ostrict va tia hrawng a si lai tiah an ti.


Image result for amber in hukawng valley
Thinglungvar tambik an cawhnak khur umnak 
Hi thinglungvar (amber) hi Kawlram chaklei Kachin ramkulh, Hukawng Nelrawn ah lungkhur an cawhnak ah an hmuh. Vawleicung pumpi ah, hi hmun hrawng i thinglungvar tambik chungah thingram le saram hna ruahkhua tambik an hmuhnak hmun a si. Hi thinglungvar pawl ah hin, Cretaceous chan i a rak nungmi saram le thingram tambik aa telnak hmun a si an ti (Cretaceous chan timi hi, a liamcia can 65-145.5 million karlak thilnung pawl an lohtlau lio caan a si).

"Kawlram chaklei ah Kawlram cozah le tapung hna i kahnak a dongh deng cang caah, hi ka hrawnggrang ah hin, hmailei ahcun thinglungvar ah hin, hi bautuk dinosaur phun hi, tampi kan hmuh te lai" tiah Xing nih zumhnak a ngei. Hukawng Valley hi vawleicung ah hi bantuk tambik an hmuhnak hmun zong a si. 

"Caan rau lo te ah, hi bantuk in thilnung (specimens) hi vawleitang tampi kan hlaichuah te hna lai" tiah  Xing nih a ti. Aa tinhmi taktak cu, a tlingmi dinosaur hmuh kha a si. 

Xing le a hawile pawl riantuannak hi, Current Biology journal ah an tial. 


--------------------------------------------------------

Chinchiah
Hi capar hi online news tampi chung in charmi a si. 

Tuesday, December 27, 2016

Zei Ruang Dah USA Khuapi 30 Ah Lainawn A Karh Hnga?

Pathian nih minung nunnak hi biapi tuk ah a chiah. Cucaah lainawn lo ding hi Nawlbia 10 ah hitin a kan chimh...."Lai nan nawng lai lo" (Ex. 20: 13) ti a si. Asinain USA thil sining zoh tikah, lainawn hi zeite ah an rel lo. USA minung cheukhat caah hin, "Minung thahnak in uico thah hi an duh lo deuh" lai tiah ruah tlak a si. Cu tluk cun minung nunnak hi zei ah an rel lo.

"A vapa nih a nupi a thah; a pa nih a nupi le fale a thah hna. A nu nih a fale a thah hna. Cu pa nih, Mall ah a kah hna; cu pa nih sianginn ah a kah hna; rian ah a kah hna; anih te chung an mah le mah an dongte in an i that" ti phun hi, a tam in a tam tuk. A cheu an buaimi cu "pia 80 man arti ruang hna ah an i that men..." Micheu cu an thin a tawi taktak. Kutpi nam lawng a si. Cu nih cun meithal an ngeihmi cu tih a nung tuk cang.

Meithal kah a tamnak khua i, News ngaih cu, zeidang kong a um lo. "Khuacaan, accident le, innkang le mithah lainawn kong lawngte in a khat." TV zoh hi, lungrawnnak menmen a si. Thawngtha theih ding pakhat zong a um lo. Cu tluk cun USA hi a dirhmun a chia.

Zeicatiah mi tampi cu Pathian kha zei ah an rel lo i, "Nawlbia 10" kha an caah sullam a ngei lo. Nawlbia 10 an ca i sullam a ngeih lo ahcun, "Minung nunnak cu zeihmanh a si ti lo. Hmuichon bantuk tluk ceu a si."

Khatlei ah mi an thahnak cem cu methal a si nain, meithal zuar a duhmi le meithal ngeih a duhmi hna nih, "Meithal nih minung a thah tung hna lo. Minung nih pei an thah ko hna cu. US phunghram zong nih meithal ken a onh fawn hna. Cucaah mipi kut ah mei thal tam chin lengmang a phan. Meithal kan ngeih ahcun kan him deuh lai" tiah mipi fim a kan chimh. Cucaah USA cu "Hriamnam ram" (a country of weapons) a si. An ram milu nakin meithal ngeimi an tam deuh cang lai tiah ruah  a si. Meithal hi an buaibainak tlianternak caah an hman fawn i, tih a nun khunnak a si hawi.

Mei a dekmi mei in, tii a dekmi tii in, meithal a dekmi meitha in, a thimi an tam deuh zungzal. Hriamnam a tam tuknak ram paoh cu, a daimi ram a lo nain, chungmuru taktak cu a dai lo. Thinlung hna a ngam bal lo.

Meithal zuar pawl nih an chimmi bia hi, a dik le diklo cu, USA ah kum chiar meithal aa kapmi an tam chin lengmang mi nih, a dik lo timi a fianter ko. Nihin ni ah, meithal a tam deuhdeuh, mithah lainawn a tam deuhdeuh. Khuaruahhar a simi cu "Meithal an ngeih ruangah an himbawm" timi nakin "Meithal an ngei i an i kap, an i that" timi tu a tam deuh peng.

FBI nih meithal cawk a duhmi hna hi, an siningtuanbia (background) tha tein an chek ko hnu in, meithal kah i thahnawn hi a tlawm deuh ngai an ti. Asinain "background" check nih cun, a liamcia caan ca lawng a theih khawh i, minung thinlung zei dah an ruah? Hmailei ah zeidah an tuah lai timi cu computer nih a thei kho ti lo. USA ah hin, kum chiar in mithah lainawn hi, a zor lei nakin a karh lei deuh hi a si tawn. Khua cheukhat ah a rak zor i, khua cheukhat ah a rak karh.

2015 ah hin USA ah minung 15,696 an thah hna i, 2014 nakin 10.8% tam deuh an thah hna. 2016 ah hin, 2015 nakin a karh deuh lai tiah ruah a si. A ruang pakhat cu Chicago ah minung an thahmi hna an karh tuk caah a si.

2015 le 2016 epchun tikah, mithah a karh biknak khua (15) an thim tik hna ah, Kawlrammi kan tamnak khua-Indianapolis, Chicago, Phoenix, Dallas, Houston, Fort Wayne, Atlanta le Kansas City- hna zong an i tel ve hna. Mithah a tam ngainak Washington DC, Baltimore, Milwaukee tibantuk ah tlawmte a zor. A cheu khua cu Metro area in tuak ahcun a karh thiamthiam ko rih.

Cucah kan umnak khua thatnak ding caah, Laimi zong kan i zuam ve a herh. Cucu Pathian duhmi a si i, Bible cawnpiaknak zong a si. Kan umnak khua le ram caah thlacam le thiltha tuah hi, kan i zuam a herh.

2015 le 2016 an epchun tikah atanglei khua hna ah hin, mithah lainawn a karh bik tiah ti a si. Hihi October, 2016 i an tuakning a si. Kum dih tuakmi a si lo. Hi khua hna hi, mithah lainawn a tam bik timi siloin 2015 nakin 2016 ah zeitluk in dah a karh deuh timi tuaknak a si.


                             2015             2016       Karhmi             % A karhmi
Chicago                378                536            +158                    41.8%
Orlando, Fla.         19                  73            +54                       284.2
Memphis, Tenn.    114               158            +44                      38.6
Phoenix                 72                 111            +39                       54.2
Las Vegas              90                 125           +35                       38.9
San Antonio          78                  111           +33                        42.3
Louisville, Ky.   52                   79            +27                       51.9
Dallas                    95                  118           +23                       24.2
Houston                191                212            +21                       11.0
Fort Wayne, Ind.  17                  34             +17                     100.0
Atlanta                   68                  85             +17                        25.0
Indianapolis          102                 117           +15                        14.7
Austin, Texas        13                   28            +15                       115.4
Kansas City, Mo.   77                  90            +13                         16.  9
Arlington, Texas     4                    17           +13                        325.0

"Zei ruang ah dah US khuapi 30 ah hin mithah lainawn a karh hnga?" timi biahalnak hi, million pakhat man biahalnak tluk a si. A phi chuah awk a fawi lo.

Hi ti mithah lainawn a karhnak a ruang hi, thil pakhat ruang lawngah a si lo. A ruang phun tampi a um. Mifimmi hna hmuhnak ah, a ruang tambik cu "drug, gang, robbery le innchungkhar vuakden ruang, hlawhhlan, zudin saei ruang le cu he aa pehtlai deuhmi lawngte a si" tiah an ruah, Kah sualmi zong an um ve nain an tlawmte. Acheu cu lungthin rawh (depression) ruangah a si an ti. Seh riantuannak ram hna, abik in USA ah hin, lungrawk zawtnak hi a tam ngaingai i, hi nih nih mah le mah thahnak, midang thah duhnak tam tuk a rak chuahter.

Zeihmanh va sisehlaw, ruah a herhi a um. Acunglei cazin zoh in, ka umnak khua ah mithah lainawn hi a karh lei maw a si, a zor lei dah a si timi tuak a herh. Zeipipa tuah lo zongah, kan umnak khua ah mithah lainawn a karh cu, kan caah thil tha a si lo i, kan mah cio zong mithah a zornak ding caah tel ve kan herh. Cozah le khuachung cawlcanghnak le hruainak ah tel ve a herh.

Cun hihi ruah hrimhrim zong a herh:

Ka umnak khua ah zeicadah mithah lainawn a karh? Zei dah kan zatlang ah buaitertu a si? Zei thil nih dah hi bantuk mithah lainawn hi a karhter khun hnga? Sipuazi maw a si? Zuu maw? Ritnak si-ai maw? Sifahnak maw? Fimthiamnak maw? Nu aa zuarmi maw an si? Gangster ruang dah a si? timi kha ruah, kan nih Laimi ni nih teh zeidah kan zatlang ah thathnemnak kan tuah khawh ve mi a um? Palik hna kan dirkamh deuh hna lai maw? Pathian nih biapi tuk ah a chiahmi nunnak khamhnak caah zeidah kei ka tuah ve lai?" timi ruah a herh.

                                           ------------------------------------------------------

Zohchunhmi Ca

1. http://fivethirtyeight.com/features/a-handful-of-cities-are-driving-2016s-rise-in-murders/








Monday, December 26, 2016

"Zinghmuh Tlang National Park" Siam A Herh

Image result for Zinghmuh tlang
Lairam tlang dawh bik Zinghmuh Tlang
Minung thanchonak ah a biapi bik cu, "ruahnak" (idea) a si. A van changtu ah "saduhthah" le vision (thil hmuhchung nak) ngeih a si. A theipar a chuahnak ding caah, cu "vision" cu zeitindah a tlam kan tlinter lai? Zeitik ah dah? A ho nih dah?" timi ruah le riantuan a si. Cu ti tuah ahcun, vawleicung ah a si kho lo in ruahmi thil tampi hi, a si khomi a tam tuk.

USA cu an ram thanchonak ding caah, "idea" (ruahnak) an rak ngei tuk. Ruahnak thar chuah le thil thar chuah cu an rak cak taktak i, zohchunh awk an tlak taktak. Ruahnak tha an ngeih caah vawleicung thil thar tambik a serchuahtu cu American an si ko.

USA nih an tuahmi thil tampi lakah, thil fate a lo nain, thil pipa taktak a si mi cu, cozah nih an ram tiva, fingtlang, tupi le tibual tibantuk, cozah hualmi hmunhma hna, min dawh ngai an sakmi hna hi  a si.  State chung lawng a aiawhmi kokek tiram hna kha, "State Scenic" an ti i, ram pumpi ai awhmi cu, "National Scenic" tiah an ti.  "Scenic" timi cu "Hmunhma dawh" timi a si ko.

USA bantuk in Lairam ah, a cheu cu "State Sceinic" ah chiah tlak hmunhma dawh an um i, a cheu cu "National Scenic" ah chiah tlakmi an um. Tahchunhnak ah, Khonumthung Tlang hna cu, "National Scenic" ah an chiah lawng hmanh siloin Southeast Asian i tlang minthang pakhat ah an chiah ve. Cucu Laimi kan vanthatnak pakhat a si. Cun Rih Tibual te hna hi, "National Scenic" ah an tla kho ve hnga. Zeicatiah a lian lo nain, aa dawh tuk caah a si.

Cu bantuk in, Lairam ah tlang dawh bik kan ngeihmi cu, Zinghmuh Tlang a si.  Zinghmuh Tlang cu tuanbia a ngeimi tlang zong a si. Hi tlang i, Chin State cozah nih, tha tein zohkhenh le sersiam ahcun State Scenic lawng siloin National Scenic ah a um kho dingmi tlang a si. A umnak hmunhma, a fingtlang le kokek sining nih a phut bakmi tlang a si.

Image result for Zinghmuh tlang
Lairam tlang dawh bik Zinghmuh Tlang
Image result for Zinghmuh tlang
Zinghmuh Tlang par pakhat 
Zei ruang ah dah National Scenic ah kan chiah khawh timi a ruang hitin kan chim khawh.

(1) Pe 8,814 a sang i, Laitlang tlang vialte lakah san ah (3) nak a si.
(2) Laitlang tiva lianbik Tipi le Tio an i semnak "tuanbia tlang" a si.
(3) Laitlang ah tidil minthang cem "Lai Dil" a umnak a si.
(4) Laitlang ah a lianbik le a cang bik tupi "Laikua Tupi" umnak a si.
(5) Sii phunphai ah a thami thingram tampi a keuhnak tlang a si.
(6) Lairam khuapi bik pahnih-Hakha le Falam-kar ummi a si.
(7) Saram tampi an umnak hmun kau taktak a um.
(8) Lairam tlangpar le tlang thluan dawh bik pakhat a si.
(9) Lairam tlang ah lung a cang bikmi tlang pakhat a si.
(10) Pipu chan in, Laimi nih sunhsakmi "tlang thianghlim" a si.
(11) A pawng ah khuate tam nawn a umnak tlang a si.
(12) Lairam a laiva bik ah a ummi tlang pakhat a si.

Hi a cunglei thil (12) ruangah Zinghmuh Tlang hi, "National Scenic" tlang pakhat ah chiah le Laikua Tupi zong hi "Zinghmuh Tlang National Park" ah chiah a herh. Chiah zong a phu. Cun Zinghmuh Tlang par tiang bus lam cawh i, cuka ah hotel zong sak le private nih dawr zong umter i, "tourist attraction" hmun pakhat ah serchuah ding a herhmi a si. Hihi a si kho ding zong a si.

Zeicatiah hmailei kum 25-50 kar ahcun Chuncung hi Hakha i sang pakhat bantuk a si te lai i, khi tik ahcun Hakha hi tourist tlawn duhmi khuapi pakhat a si te lai. Cucaah ramleng le ramchung tourist an um a har lo nak ding caah, zoh duhmi le nuamhnak tampi kan ngeih chung a herh. Nuamhnak le zoh nuammi hmunhma kan ngeih lo ahcun, tourism hi Lairam caah tangka hmuhnak a cang kho lai lo.

Related image
Zinghmuh Tlang lungpang dawh

Image result for Chuncung khua
Tourist Resort a si khomi Laikua Tidil
Laikua Tidil hna "Tourist resort" caah a rak tha tuk. Hi hmun hi, "Zinghmuh Tlang tourist resort" ti'in ser i, hotel, beach le boat citnak tha tein tuah ahcun, tourist attraction hmun pakhat ah a tla kho ding a si. Mirummi hna nih thit-umhnak hmun zong ah a tla kho. Cu ti kan tuah khawh ahcun, ramleng le ramchung tourist tampi an ra lai i, Falam le Hakha caah phaisa tampi hmuhnak a si lai. Chuncung le a chehvel khua caah tangkalut tampi a um kho lai. Surbungtlang Airport hna a tlam a tlin ahcun, Rih Tibual le Zinghmuh Tlang lungpang kai ruah ah, ramdang tourist tampi an ra kho i, ramdang tangka hmuhnak ah a cang kho ding a si.

Zinghmuh Tlang he pehtlai in, Laimi nih kan i cawn awk ngai a simi cu, Mizoram Cozah riantuanning le thil serning hi a si. Mizoram cozah nih biapi ngai ah an chiahmi cu, tangka hmuhnak caah an ramchung tiva, tibual le fingtlang hna khi, zoh nuammi hmunhma ah ser khi a si.

Mizoram Cozah cu "Department of Tourism" an ngei. Cu department nih, an ram chung ah "tourist zoh duh ding hmun" tampi an kawl i, cucu dawhte le zoh nuam in an ser hna. An tuanbia zong tampi ca in an tial hna. Va zok taktak ahcun a phu setsai lo mi zong an si men ko lai nain, an tuanbia ca chung i an tial tik ahcun, ramchung le ramleng tourist tampi nih va hmuh le zoh duh a si cang. Mileng an um tik ahcun, hotel, eidin dawr, lakphakti dawr tete an um i, chungkhar zeimawzat caah pawcawmnak a si. Taxi le bus hna an hlan tikah a dang rian a rak um than.

Cucaah kan ram tuanbia hi, kan mah nih ser a herh. Kan tial a herh. Kan thanh (kyawngia) a herh. Mizoram cu tucicun ramchung le ramleng tourist an sawilem hna i, an ram tlang sang bik, Phawngpi Tlang hna cu, Sangau khua kam ah a um nain, ramdang tourists tam ngaite an kai cang. Tlangsang pakhat ruang ah, Sangau le a chehvel khua caah tangka tam ngai luhnak a chuak kho.

Chin State Government nih "Department of Tourism" hi an ngei rih rua lo tiah ka ruat i, a pawi ngai. An ngeih cang ahcun a tha i, an ngeih rih lo ahcun ser hrimhrim a herh i ser ding hrimhrim a si.

Related image
Hmuifang Tlang kalnak motor lampi
Mizoram cozah nih an sermi tampi lak ah, Aizawl khuapawng ah a ummi tlang pakhat ah "Hmuifang Park" timi cu Zinghmuh Tlang he aa lo ngai. Cucu tlangsang le lungpang dawh sawhsawh a si ko. Asinain cuka hmun ahcun Bus lampi an cawh i, kattaya an hnuai. Bus duhtawk in an kal kho. Cucaah Mizoram chung le ramleng in tourist tampi an kal. Mirummi nih an tangka tampi an hloh tik ah, Mizoram caah tangka hmuhnak ah tla. Lungthin nuamhnak zong a si.

Cu bantuk in Zinghmuh Tlang zong hi, bus lam kan cawh in kan tuah khawh ve a herh. Tlangkainak lam zong tha tein ser i, tlang kai a huammi nih an ke te in an kai lai. Atanglei hi, Hmuifang Park hmanthlak cu an si i, zeitluk in dah zoh dawh le duhnung an si timi cu, hmuh khawh a si.

Tlangpar Park zawn

Hmuifang Tlang lungpang dawhdawh

Hi Hmuifang Park hi Aizawl in Km 50 a hlatnak Lunglei lei kalnak lampi ah a um. Tlangcung thingkung hi voikhat hmanh hau rih lomi an si. Meter 1619 a sang tiah Mizoram Tourist Department nih an ti. Cu park cu nihin ni ah, Mizoram caah tangka tampi hmuhnak ah a cang.

A ngaingai tiahcun, Mizoram bantuk in kan i zuam ahcun, Zinghmuh Tlang cu Hmuifang Park nakin a hlunghlai deuh lai. Tangka zong tam deuh kan hmuh lai. Zeicatiah Hakha, Falam le Thantlang in a nai tuk. Lairam a laifang ah a um i, mi tampi phanh khawhmi a si. A pawngkam ah khuate lian-Chuncung le Ramthlo-tibantuk tam ngai a um fawn. Hi khua hna ah, tourist tlunnak hotel an um kho i, khua hlunghlai ngai ah an tla kho. Laimi nih biaknak le sianginn in picnic tuahnak, camping tuahnak le chungkhar nuamhnak zong ah kan hman lai. Cu nih cun kan Lai miphun caah takta le thlarau damnak tampi a chuahpi chih lai.

Ngaknu tlangval le chungkhar Picnic tuahnak hmun 

Hmuifang Park cung ah a kalmi bus hna
Len nuam tuk ding in an sermi Hmuifang Tlangpar  




Chin Sate Cozah Nih Ruah Awk? 

Zinghmuh Tlang hi, Hmuifang Park bantuk in kan ser khawh ve ko. Asinain a sertu um a hau. Cucu Private nih cozah ah sawk i ser khawh a si. Cozah nih Private ah an pek duh lo ahcun, Chin State Government nih tuanvo lak a herh.

Lairam nih kan herhmi a tam tuk ko lai. Cu lak ahcun, Hmuifang Park bantuk in, tourist nih zoh le len duhmi, tangka hmuhnak ding hmunhma dawh hna ser zong hi kan herh chih. Zeicatiah ramchung le ramleng tourist tampi nih zoh duhmi hmunhma ngeih kan herh caah a si.

Zinghmuh Tlang hi,  "National Park" dirhmun a phak khawhnak ding caah, Chin State Government hrimhrim nih, a herhnak kong le a thatnak kong, research tha tein tuah le cozah nih pawm khawh ding in, an i zuam a herh. An i zuam khawh i thil tlam a tlin ahcun, budget zong tampi a tla lai i, Lairam caah rian tampi a chuahter lai.

Ram cheukhat cu tourism hi tangka an hmuhnak bik le an rumnak hrampi pakhat a si bantuk in, Lairam zong nih kan fingtlang hna hi, phaisa hmuhnak ah ser ve a cu cang. Chin State cozah hruaitu hna nih, a tu tein ruahnak (idea) thar an chuah lo le heh tiah rian an tuan lo ahcun, Lairam hi chan khat hnu chan khat ramkulh dang nih a kan chawhkanh peng lai timi phan a um ngaingai.

Cozah aa thlenka a si caah, a fawi cu a fawi lai lo. Asinain Mizoram cozah zong nih an tuah khawh ve ko ahcun,  Chin State Cozah zong nih an i zuam peng ahcun an tuah khawh ve awk a si ko hnga lo maw? timi saduhthahnak he!!
Image result for Zinghmuh tlang
Tourist tampi a lem kho dingmi Zinghmuh Tlangpar

Image result for Chuncung village
Tourist tlunnak a si khomi Ramthlo (Ref.ramthlo.blogspot.com)
Image result for Chuncung village
Tourist nuamhnak a si khomi Ramthlo (Rf.ramthlo.blogspot.com)
Image result for Chun cung khua
Tourist lennak khua a cang khomi Chuncung khua

Image result for Chuncung
Zinghmuh Tlangpar Vailamtah (ramthlo.blogspot.com)


-------------------------

Chinchiah

1. Hmuifang Tlang hmanthlak hna hi, hi website in lak an si. http://www.misual.com/2011/04/06/kal-vawikhatna-part-i/

2. Zinghmuh Tlang hmanthlak hi wikepedia in lakmi an si.

Friday, December 23, 2016

Nazareth Khua: In Zei Thil Tha Dah A Chuak Bal?


Image result for Nazareth city
Tuchan Nazareth Khua 

Christmas a nai cang i, Nazareth Khua kong te tial hi, ka lung ah a chuak. Zeicatiah Christmas kong ruah fate, Mary le Joseph khua a simi Nazareth kong hi, ruah lo awk a that lo caah a si.

Jesuh chuah hlan deuh ahcun, Nazareth khua te hi, khua fate taktak a rak si. Mary le Joseph an rak i hmuhnak le hamnak khua a si. An ngaknu tlanval lio ah, an rak i hawikomhnak le nuam tein an rak lennak khua a si. Khuate a si caah, pakhat le khat an i thei dih i, hawikawm bantuk tein khua an rak saknak khua a si. Sifak santlailo ngai khua an si caah, khua dang he an rak i tlatkai tuk lo. Mah um tein a ummi khua  le umhar ngaimi khuate pakhat a rak si.

Minung mit ahcun, khua nauta le khua sifak si ko hmanh sehlaw, Vancungmi Gabriel nih a lenmi khua cu, Nazareth a si. Hi khuate ah hin, Gabriel nih "Ngaknu thiang Mary cu nau na pawi lai; na pawi laimi fa hi, Thiang Thlarau thawng in a si lai" tiah thawng an rak thanh (Lk. 1:26-38). Joseph nih "Mary hi na nupi ca i lak awh tih hlah. Nau a pawimi hi Thiang thlarau thawng in a si" tiah mang a rak manhnak khua a si (Matt 1:20-22; Luke 1:26-38).

Vancungmi nih cun, a ropui tukmi Jerusalem khua kha aa thim lo i, Jerusalem lengrual ngaknu muisam dawh le pumrua thatha, mirum le milian fanu hna zong kha thim hna lo i, Nazareth khua Ngaknu thianghlim Mary (Judah min ah Meriam) tu kha a rak thim. Minung mit ah zei a si lo nain, Pathian mit ah a ropui tukmi Nazareth khua a si. Pathian khuaruahnak le minung ruahnak cu aa dang.

Image result for mount tabor
Mt. Tabor le Jezreel Nelrawn
Nazareth khua hi, Galilee Rili a thlanglei a donghnak par in nitlaklei meng 15 a hlatnak, Mediterranean Rili in nichuahlei meng 20 a thlaknak, Galilee Peng ah, a um. A umnak hi rili in pe 1,300 a sang. Israel ram ah vawlei tha bik an timi Jezreel Nelrawn a chaklei tlangthluan cungah a um. Nazareth in nichuahlei ah tlang minthang Mt. Tabor (pe 1,843) a um i, cu tlang cu  "Jesuh muihmai aa thlennak a si men lai" tiah Bible thiammi tampi nih an ruah.
Nazareth hi sipuazi lampi nih a pallo i khua hriang ngai ah aum caah, Jesuh chan lio ah hin, Galilee Peng i sipuazi cawlcanghnak ah hin aa tel kho tuk lo. Min a ngei lo i, mi nih theihhngalhmi khua a si lo. Sifak santlai lo deuh, lo tuahmi le satil zuami pawl, an umnak khua khan a rak si.  "Minung 200 tluk hrawng lawng khua an saknak khua fate, lotuah le satil zua pawl an umnak khuate a si" tiah a ti. A cheu ca ahcun minung 400 tluk hrawng an si lai tiah an ti. 
Hi bantuk a si caah, Nazareth hi pawngkam khua hna caah thathnemnak min hngal thil pakhat hmanh a chuahpi lo. Nathanael nih Philip bia lehmi nih Nazareth hi zei bantuk khua dah a si timi a langhter ko:-
Nazareth cun zei thil tha dah a chuak kho bal i? (John 1:46)
Cuka khuafa tein Jesuh cu a thang. Jesuh nih hin, Nazareth le Galilee sining hawih in, mission riantuan zong cu aa thawk. Ka dang phan hmasat lo in, Capernaum, Bethsaida le Chorizon hna ah thawngtha chim aa thawk hmasat.

Nazareth aa thawknak tuanbia hi dik tein theih a si rih lo. Ruahnak (theory) phun tampi a um. Thilhlun cochuaktu (archaelogist) pawl nih Jesuh chan hlan ah a rak ummi Nazareth khua hi, an kawl nain an hmu kho rih lo. Cucaah hi khua hi zeitik dah an tlak timi theih khawh a si rih lo.

Nazareth timi in meng 2 hlannak "Kfar HaHoressha" timi ah, khuarawp pakhat an hmuh. Cu khua cu a liamcia kum 9,000 tluk ah, minung an rak um cang ti a si. Thung vawlei in tuammi minung ruak 65 zong thlan ah an hmuh i, Nazareth hrawng ah, hlan lio kum tampi in minung khua an sa cang ti a si.

Nihin ni Nazareth hi cu, Jesuh chuah hnu lawng in theihmi a si. Hlanlio Judah ca hlun ah hin, Nazareth kong hi pakhat hmanh an tial lo. Nazareth kong theih hmasat biknak cu Biakam Thar (NT) le Lamkaltu chung lawng in a si.

Krihfa ca a si lo mi nih a voikhatnak bik Nazareth khua kong an tialmi hi AD 170 hrawng ah a si. Cu ca ahcun, Nazareth timi sullam hi "ral vennak hmun" (guard place) tibantuk in an tial. A ruang cu Nazareth pawng i sipuazi lampi cungah a ummi Sepphoris khua kilvennak caah an rak sakmi a si lai tiah an ruah.

Luke tialmi Thawngtha cauk ahcun, vancungmi Gabriel nih, Mary le Josepth sin i aa langhnak khua kha Nazareth ah a si (Luke 1:26-38). Cun Bethlehem ah Jesuh a chuah hnu ah, Jesuh, Mary le Joseph cu Nazareth ah an kirnak kong Luke nih a chim. Jerusalem biakinn chung i Jesuh an pekchanhnak le Nazareth i an tlunpi thannak kha Luke nih a kan chimh (Luke 2:1-51). Mark nih cun, Johan sin i tipil in awk ah Nazareth in Jesuh khualtlawn aa thawhnak kong a tial (Mk. 1:9-11).

Galilee hrawng abik in Nazareth hrawng hi, sifak santlailo le mi nih zei rel setsailomi pawl, khua an saknak a si caah, Jesuh nih cu minauta hna hi, cawisan a duh hna. Cucaah Nazareth hrimhrim in thawngtha chim hi aa thawk timi kha Luke nih a kan cawnpiak (Lk 4:16-19):
Bawipa Thlarau cu ka cungah a um. Sifakmi hna sin i Thawngtha chim awkah chiti a ka thuh i, Saltangmi hna sin i luatnak thanh awk ah a ka thlah, Mitcawmi hna sin i khuahmuh thannak pek awk le Hremmi hna luatnak ding caah a ka thlah. 
Luke nih, a thannak khua Nazareth ah Jesuh a rak tlunnak kong a kan chimh bantuk in, Matthew (13:54) le Mark (6:1) zong nih a kan chimh ve. Matthew le Mark nih an chimnak ahcun, tipilpetu Johan a thih hlan deuhvak ah, Jesuh hi Nazareth ah a va tlung in an chim. Luke nih cun, Thawngtha chim aa thawkka hrawng ah a tlung in a kan chimh.

Image result for Mary home in nazareth
Kum zabu 1 lio i Nazareth inn (Jesuh Inn a si kho men an ti)
Thawngtha tialtu pathum nih hin, Jesuh hi Nazareth khua i a va kal tik ah, "Synakok ah a va kal i a cawnpiak hna i, Isaiah cauk a rel" timi kong ahcun an chimmi aa khat cio. "Pathian nih chiti thuhmi ka si" (annointed one) tiah a ti tik tu ahcun, Nazareth khuami nih an zum ti lo. "A nu le pa, a unau, a far le kan theih ko hna" ti in an zum ti lo. Cucaah thil khuaruahhar zong tlawmte lawng a tuah ti kha kan hmuh.

A cawnpiaknak a biaholh an theih tik ah an khuaruah a har. "Hi fimnak hi khaw zeika dah a lak hnga?" anti ko nain, Isaiah 61:1 kha a van rel i, "Amah kha Pathian chiti toihmi ka si" aa ti tik le "Amah ah Isaiah chimmi bia a tling cang" a ti tik ahcun an pawm kho ti lo. "Hlanlio prophet hna zong "An mah le an chungkhar le a khuami sin dah ti lo ahcun, thangthatnak an rak tong ve ko" tiah a van ti chinchin tih ahcun, pumhnak innchung i a ummi Judahmi vialte cu an thin a hung dih i, Jesuh thah an zalh (Lk 4:29):

An tho i Jesuh cu khualeng ah an hnuh i lungpang cungin thlak awh ah, khua a thutnak tlang a par ah khan an kalpi. Sihmanhsehlaw zapi lak khan aa zuk i a lan. 
Minung hi mah chuahkehnak khua minung nih upat hmaizah i pek hi a um tawn lo. Jesuh zong hi a khuami zeite ah an rel ve lo. Cu lawng hmanh silo in thah le nawn an rak timh. Cucaah Jesuh hi, Nazareth ah voi khat hmanh a tlung ti lo.

A ngakchiat lio in kum 30 a si tiang a thannak khua a si caah, a ngai ve ko lai. A philh kho lai lo. A hawikawm zong a ruat ve tawn ko hna lai. A chungkhar le sahlawh zong a ruat ve ko hna lai. Innpa chakthlang a ngai ve ko lai. An rak i chawhlehnak lo, leikuang, thing an laknak, a pa lehtama rian a bawmhnak le an fingtlang zong a ngai ve ko lai. A lang in a hmuh ah a lung zong a leng tuk ve ko lai nain, an thannak khua Nazareth ah Jesuh hi a thih tiang a tlung duh ti lo. Asinain Jesuh a tlawnlennak khua a si ruangah Nazareth cu thluachuakmi khua ah a cang ko timi cu, vawlei tuanbia zoh ah hmuh khawh a si cang.

Image result for Nazareth in israel
Nazareth khua le Mt. Tabor

Nihin ni chanthar Nazareth cu Israel Chaklei District khua lian bik a si cang. Arab miphun an tam caah, "Israel ram i Arab khualipi" tiah an ti. 2015 ahcun minung 75,726 an um. Khua chungmi a tam deuh cu Israel rammi Arab miphun an si i, 69% cu Muslim an si i, 30.9% cu Krihfa an si. A cung sannak deuh ah Nazareth khuahlun he artlang in, Upper Nazareth timi khuathar an tlak i cuka cu ka ahcun Judahmi 40,312 (2014) ah an um. Cuka khua cu June 1974 ah khua dangte a si tiah cozah nih an rak ti.

Chanthar Nazareth cu Jesuh chan Nazareth a si ti lo. Innlo thatha a um. Cozah zung lianlian, sianginn le sizung thatha a um cang. 2011 ah Arab miphun ngeihmi "software sernak" high-tech company lianmi 20 tluk a um cang i, Haaretz newspaper nih cun, "Arab miphun hna caah Silicon Nelrawn" (Silicon Valley of the Arab community) tiah an ti phah cang. Israel cozah nih Ralkap kuanfang sernak sehzung ah an hman i, minung 300 tluk rian an chawr hna. Rian dangdang tampi a um i, a bik hotel le tourist rian tam taktak a um.

Jesuh nih, Bawipa Thlarau cu ka cungah a um..Sifakmi hna sin i Thawngtha chim awk ah (Lk. 4:18) tiah a chim bantuk in, Krih Thawngtha hi, thlarau khamhnak lawng silo in, sifakmi hna caah sifahnak chung in khamhnak thawngtha zong a rak si. Jesuh nih cu bia a rak chim hmasatnak cu, hi Nazareth khua hi a rak si i, nihin ni ahcun, "Silicon Valley" he tahchunh a si cang. Krih Thawngtha cu sifakmi hna caah sifahnak in luatnak zong a si chih ti kha a fiang.

Jesuh chan lio ah "Nazareth cun zei thil tha dah a chuak bal i?" timi khuate cu, Krih a lennak ram a si caah, nihin ni ahcun, nichuah-nitlak in tourist tam tuk an phaknak khua ah a cang. Israel nih ramdang tangka an hmuh biknak pakhat cu tourism a si i, 2013 ah 3.54 million tourist nih an tlawn. Israel ram ah tlawn bikmi khua 10 chungah Nazareth hi aa tel ve cang.

Hi khua hlun ah hin, biaknak lei ah min thangmi biakinn le tuanbia ngeimi hmunhma len ding tampi a um. Jesuh thannak khua a si caah, Krihfami caah tuanbia biapi taktak aa tialnak khua asi.

1. The Church of Annunciation hi, Middle East ah a lian bikmi Catholic Church a si. Gabriel, Mary sin aa langhnak hmun a si an ti (Luke 1:26ff)

2. The Church of St. Gabriel cu Eastern Orthodox ta a si i, Gabriel aa langhnak hi, hika zawn ah a si an tinak hmun a si ve.

3. The  Synagogue Church cu, Melkite Greek Catholic Church a si i, Synagogue i Jesuh bia a rak chimnak a si an ti.

4. St. Josepth Church cu, Jesuh pa, Josepth lehtama rian hmun a si an ti.

5. Mensa Christ Church cu The Franciscan biaknak bu ta a si i, thihnak in a thawhthan hnu ah Jesuh le a zultu pawl znriah an eitinak a si an ti.

6. Basilica of Jesus the Adolescent biakinn a um i, cucu Slesian biaknak bu nih an ngeihmi a si. Nazareth khua pawng tlangpar ah a um i, Nazareth kha chuk zoh in a zohmi tlangbo ah a um.

7. Church of Christ a um i Anglican churh a si.

8. The Church of Our Lady of the Fright timi aum i, cuka hmun cu, "Synagouge chung ummi mipi nih Jesuh thah ding in an hnuh lio ah, Mary nih chikkhatte a hei hmuhnak hmun a si" tiah an ti.

9. Jesus Trail cu Jesuh khualtlawnnak a zulhmi lam a si. Km 60 tluk a sau. Nazareth in aa thawk i Galilee lei khua apal hna i, Capernaum ah a dong.

Related image
Vancungmi Gabriel aa langhnak-Church of Annunciation

Hi bantuk in tuabia ngeimi khua asi caah, Krihfa tourist tampi an kalnak le tourism hi Nazareth khua i sipuazi pakhat ah a cang. Jesuh a nun lio ah, Nazareth khua cu a tungmer kho lo, a thleng kho lo nain, nihin ni ahcun, Krih ruangah Nazareth cu fimnak le rumnak in aa thang thluahmah cang. Thawngtha bia cu, fimnak, rumnak le lamkip thanchonak a si timi kha, Nazareth tuanbia nih a kan hmuhsak.

Nazareth ah hin Jesuh hi rak um ngelcel hlah sehlaw, "Nazareth khua hi nihin ni ah zeidah a va lawh hnga? Nazareth in zei thiltha dah a chuak bal i" ti zong maw a va si peng ko hnga?
---------------------------------------------------------
Zohchunhmi Cauk

1. Charles R. Swindoll, The Greatest Life of All Jesus (Tennesse: Thomas Nelson, 2008), 19.

2. "Nazareth.' Mercer Dictionary of the Bible (Waco: Mercer University Press, 1990).








Chicago Ah A Luangmi Thisen

Christmas lai a si. Krihfa tampi caah, minung thinlung a thar lio le nuamh bik lio caan a si. Innlo, dawr, biakinn, lamsul aa dawh bik lio caan a si nain, Chicago khua i chungkhar tampi  cu, "Ramah ah, Rachel a tah bantuk in an tap ko hna."

Jesuh a chuah lio ah, chungkhar nu hna tampi an rak tap. Zeicatiah an fale kum hnih tang kha Herod nih thah ding in nawlbia a rak chuah caah a si. Bible nih a chimmi cu:

"Ramah khua chungah thawng a thang. Cu thawng cu tahnak le ainak thawng a si. Rachel nih a fale cu a tah hna; an dihlak in an thih dih caah, a tap lengmang ko. Ngamh khawh a si ti lo" (Matt 2:17,18).

Jesuh chuahka ah, Ramah khua ah aihramnak le tahnak thawng a rak than bantuk in, 2016 cu Chicago khua zong ah tahnak le ainak thawng a thang ve. Zeicatiah chungkhar tampi cu, an fanu maw, an fapa maw meithal le zeidang hriamnam in, an nunnak a liam i, an nih caah Christmas nuam tein hman awk a tha ti lo. Chungkhar tampi cu "tahnak le aihramnak in an khat."

Chicago (Sears Tower cung in ka thlakmi)


Chicago khua hi, Illinois State ah a ummi a si. Lake Michigan in nitlaklei kap ah a um. A chaklei ah Wisconsin State a um. USA ah lianh ah pathumnak a si. A khua aa dawh. Khuachung lam an ding i an tha. Zan ahcun Chicago nak khua dawh hi ka hmu rih lo. Zoh a dawh taktak. Innlo a tha. Lake Michigan kam ah a um caah, beach tha taktak an ngei i tlawnlen a nuam. Khua nuam asi caah, mi tampi nih sipuazi an tuah i, thanchonak tampi a um.

Hlan deuh ah kum tam ngai vawleicung inn sang bik sinak a comi Sears Tower umnak a si (Sears Tower hi aa dawh tuk. Voi (2) ka kai ve cang). A dang inn sang minthang Trump Tower te hna an um. Vawleicung khua ah khuadawh le khua rum tiah chim ve mi a si. O'hare International Airport cu vawleicung ah aa manh lo bik le a lian bik pakhat a si. Laimi zong tampi an um caah, kan pal lengmang cio mi khua a si.

Chicago khua cu, a leng zoh bantuk a si lo. A khua aa dawh tuk nain a chungril cu tih a rak nung tuk. Gang, drug, nu le zeidang firtlei a tam taktaknak khua a si. Tihnung ngaingaimi khua pakhat a si. Hi tining tein a kal ahcun, hmailei kum tampi ahcun hi bantuk mithah lainawnnak nih Chicago khua hi rawhnak a phanhter khawh. Chicago khua chung damlonak hi, "chungril chung cancer bantuk a si" cang.

Chicago ah mithah lainawn a karh tuk i, October thla chung lawng ah 76 an kahthat hna. December chuakka ca an chuahmi ah, "Chicago ah minung 701 an thah cang hna. Kum dih ah 726 an thah te hna lai tiah an ruah" tiah an tial. Asinain December 18 zah ah minung pakhat an kahthat i, cucu 2016 chungah minung 738 an thahnak asi cang. An rak chim chungmi nakin, minung12 tam deuh an thah cang hna. Atu ahcun, "2016 chungah 750 an thah te hna lai tiah ruah a si" an ti than cang. Minung 750 tlinnak ding caah, 12 lawng aa duh. Cu chung ah a ho dah a va tel te hnga? Tihnung le tuksapur a si. Hi bantuk hmun ahcun, daihnak Bawi chuah camtuak Christmas zong ah thinphan dai lo a si.

Chicago khua ah minung an thahmi hna cazin zoh tikah, kum 20 chung ah tu kum hi a tam bik a si an ti. "2016 ah, USA i mithah lainawn le sualnak fak hi a tum nain, USA khualianlian 30 ah mithah lainawn 14% a karh" tiah New York khua ummi, Brennan Center for Justice nih an ti. Hi tluk i mithah lainawn a karhnak hi, Chicago kua chung lawng hmanh ah, mithah lainawn hi 43.7% a karh caah a si i, Chicago i mithah lainawn a karhmi nih hin, zatceu hi cu a kaitermi a si an ti. Chicago lawngah, 2016 chung meithal kahnak 3,400 a chuak cang.

Chicago hi mithah lainawn a rak tam hrimhrim ko. Amah nakin a lian deuh vingmi New York khuapi ah 2015 ah minung 352 lawng an thah hna i, 2016 thahmi number hi 336 a phan te lai tiah Brennan Center nih an tuak chung. Cu tluk khua lian hmanh ah, 336 lawng an thah te hna lai ti a si i, Chicago ahcun 738 an thah cang hna caah, hihi a luan tuk. Cucaah Chicago khua ah hin, kan sawh khawhlomi "thilbuai" (problems) nganpi a um tinak a si.

Chicago lawng ah mithah a karh maw tiahcun a si lo. USA ram pumpi khuapi 30 ah mithah a karh ti a si. Lai khualipi kan timi, Indianapolis zong hi, mithah a karh biknak khua 15 chungah aa tel ve. 2016 chungah Indianapolis ah minung 145 an thah ve cang hna. Houston, Dallas, Fort Wayne, Kansas City, Atlanta le Phoenix zong ah mithah a karh ti a si. USA ram pumpi ah hlannak cun mithah lainawn a tlawm deuh an ti nain, 2015 ah 15,696 an thah hna. 2015 ah sualnak fak (crimes) voi 1,197,704 a chuak ti a si.

Sears Tower le a pawng innsangmi

Chicago Sun-Times nih a tialnak ahcun, 2016 ah hin Chicago ah meithal kahnak in mi an thihlo caan sau bik hi, April thla ah a si i- ni 3, suimilam 9 le minutes 23- a si a ti. 2016 chung ah thahnawnmi dihlak 769 an si cang; cu chungah 11 cu nikum i an rak kahmi le hma pumi i a thimi an si. 2016 chung i meithal kah bak a thi cangmi hi 693 an si tiah an ti. Ruah lengmang ah tuk a sum tuk. 
Kan i lawmh awk ngai a simi tu cu, Chicago ah Laimi tampi khua an sa nain, mi pakhatte hmanh 2016 thahnawn an tong hraw lo. Laimi umnak cu sang a that deuh ca zong a si kho men. Chicago ummi Laimi zong Pathian nih rungveng hna sehlaw, himbawmnak pe ko hna seh tiah saduh ka thah piak ve hna.

Kain nih a thahmi a naupa, Abel thisen nih Bawipa a auh (Gen. 4:10) bantuk in, "Chicago Ah A Luangmi Thisen" vialte nih Bawipa an auh hrimhrim lai i, nikhatkhat ahcun Chicago ah daihnak le remnak a um te lai; mipi le chungkhar kip zong, meithal kah tihphannak um lo tein, dai le hnangam tein an tlawnlen khawh caan a um te ko lai timi ruahchannak he!!!





Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....