Chin Idol & Music Festival Nih Zei Thathnemnak Dah A Chuahpi Lai?

Lairam cu fingtlang a sang. Hmunrawn a tlawm. Lamsul a chia. Leicung leitang thilchuak a tlawm. Tirawl eidin hmanh a zaa in kan ngei lo i, vawleicung sifak bik ram ah kan i tel ve ko nain, Lai miphun cu American Baptist Missionaries hna hmang in Krihfa ram bantuk ah kan cang. Krihfa sinak nih thanchonak tam tuk a kan pek. Fimthiamnak, ramkhel riantuannak, inn le lo, chawva rumnak, zatlang nunning, ca, holh, bia, hla, tumrin le lamkui thanchonak tiang a kan pek.

Nitlaklei ram sining ka ruat tawn. Hi tluk in an thanchomi hi, Krihfa an rak si ruangah a si ko ti pin cu chim ding ka thei ti lo. "Laimi zong hi, Krihfa kan rak si sual lai lo" timi ka phang. Krihfa kan simi hi, Pathian thangthat lo awk a tha lo.

Krihfa sinak nih miphun tampi thanchonak a pek hna. Cu lakah, Laimi ca zohchunh awk tha ngaimi cu, kan unau Mizoram miphun hi an si. Mizo le Lai cu miphun khat kan si. Kan holh tlawmte aa danmi lawng a si. Kan ram a tlai. Kan leilung aa lo. Fingtlang van ti ahcun, Himalayan Tlangpar a pehpar tlang tengnge cung veve ah kan um. Kan sining aa lo ngaingai.

Krihfa sinak nih Mizoram zong khi a cawisan ngai hna. Abikin ca, holh, biahla, lamkui, tumrin le music lei ah an thangcho taktak. Kan ngakchiat lio ahcun, Laimi nih biahla, musica le tingtang tum ah Mizo hi kan rak chawhkanh tuk hna nain, a tu ahcun a kan tei tuk cang.

A ruang cu an nih cu, Krihfa an si hmasat caah le democracy ram an si peng caah a si. Cun Duhlian Holh kha tlangholh ah an hman khawh caah market an ngeih deuh caah a si. An uknak ruangah, zeipoh zalawng tein an chuah le tuah  khawh ca zong ah a si. Cucaah, Mizoram cu CD, DVD, Video le cauk phunphai tam tuk a chuak. Movie zong tam ngai an chuah cang. Hlasak thiam tampi cu pawcawmnak le rumnak tiang in hla an chuah kho cang.

Mizo Idol zuamnak pakhat

Mizoram hi an san ngainak pakhat cu Mizo Idol zuamnak an tuahmi hi a si. Mizo Idol i pakhatnak hmumi cu, an mipi nih an cawisan hna. Mirum nih tha an pek hna. Mizo Idol zuamnak ah "adversisement" in tangka tampi an hmu cang i, sipuazi ca zong a si rih. Idol zuamnak nih, ralthatnak, zuamnak, ngamhnak, minung nuamhnak le lungthin thanchonak zong a chuahpi rih. A thatnak a tam tuk. Hi Mizo Idol zuamnak nih an miphun kha vawleicung level pakhat ah a hei chiah ve hna. India ram chung zuamnak tampi ah an i zuam kho ve cang. Krihfa an sinak kha vawlei lei zong ah thanchonak ah an hman chih ve. Lairam zong ah, cucu kan si awk a si ve.

Kan ram sining ka ruat than. Cauk chuahnak ah siseh, hla chuahnak ah siseh, "censor" ti lengmang a rak si. Kawlram cu Gen. Ne Win chan in miphun dang can lo ding in lam a kan phih. SLORC cozah chan le SPDC chan ah kan hngawng in a rak kan chok than. Pre. Thein Sein chan (2011) in tlawmte a van i ong ceu i, ramleng sining tlawmte kan van phak ceu khi a si.

Hi chungah Mizoram cu hmailei ah an rak tli peng. Kawl hmanh nih hin an tluk hna lo ti awk a si. An nih cu, America le Europe hi an cuan peng. Nitlaklei democracy ram sining an dawi peng. Thil tha a si caah, American Idol tuahmi zong an cawn colh. Cu bantuk thil nih cun, miphun fate an si nain, Mizo hi a lamkip in hmaisuang ngai ah an um kho. Upat le zohchunh tlak an si.

Idol tuanbia zoh tikah, American Idol zuamnak hi Simon Fuller nih a thawk i, Fremantle Media North America le 19 Entertainment nih an chuah. Fox nih June 11, 2002 in an chuak hmasat. American theutheu hi, thil thar chuahtu le sertu lengmang cu an rak si ko.

Mizo hi zeitluk in dah thil tha cawnnak ah an ran timi cu Mizo Idol an tuahmi hi a si. Mizo Idol hi 2007 hrawng in an rak thawk ve. Lawngtlai um Laimi zong nih 2014 in "Lai Idol" zuamnak an thawk. Democracy ram cu zeilei poah in a kan chawhkanh i, idol zuamnak kong hmanh ah, ralkap uknak kalmi ram cu a kan chawhkanh ngaingai ko.

Lai Idol zuamnak (Lawntlai, 2014)

Kawl ahcun Myanmar Idol hi 2016 lawng in "First Season" an rak thawk khawh. Myanmar Pyi Thein Tan, May Sweet le Tin Za Maw kha mark petu an rak si. Mizo nih Kawl hi Idol zuamnak ah kum 9 an chawhkanh hna. Lawntlai Laimi hmanh nih kum 2 an chawhkanh hna.

Laimi nih Chin Idol hi, 2017 lawng in thawk ding a si. Kan tlai ngaingai. Idol kongah, Mizo nih kum 10 a kan thlau. Lawngtlai Lai nih kum 3 a kan tlau ve. Kan ram ralkap ukpennak nih mipi zeitluk in dah hnu a kan pilter timi cu, a fiang ko. Kawlram cu ralkap nih a kan hloh cikcek. Cucaah ralkap uarnak lungput hi, kan ram in hloh a herh.

Myanmar Idol zuamnak pakhat

CACC zung in Pastor Khar Ling, Secretary, Art & Culture Department, nih Chin Idol timi kong a tial tikah, lung aa lawm ngaingai. Laimi thanchonak ah dot khat kaar kan hlan a si ve caah, lung aa lawm tuk. Kan miphun caah lawmhnak ngaingai a si. An i tinhmi a tha; an i timhlamh ning a pical ngaingai. Biakhiaktu ah Hlasakthiam Sung Tin Par aa telmi nih kan miphun a cawisan chinchin lai.

An laksawng chuah dingmi zong, Lairam sining ahcun a tlawm lo. Hi tluk kau tiang in, kan miphun kar kan hlan khawh ve mi cu, lung lawmh awk le lunghmuih awk taktak a si. Tawlreltu CACC cungah lung aa lawm ngaingai (Theihlei ngai a si caah, Pastor Khar Ling tialmi cate ka van tar chih).

Chin Idol timi nih, khua pahnih a ka ruahter:-

1. Chin Idol a si caah, Lai Hla bak sak ah a tha ding a si. Lawngtlai nih Lai Idol zuamnak an tuah lio ah, Hakha Lai Hla bak lawng an rak sakter hna.

2. Mizo Idol ti bantuk in, "Lai Idol" tibantuk hna in mah miphun min te in auh khawhnak hna um kho ve sehlaw zeitluk in dah a va that hnga timi ka ruat. Lawngtlai zong ah zumnak an tuah tikah, "Lai Idol" ti a si ko. Kan nih zong nih, "Chin Idol" tilo in "Lai Idol" ti ve awk a tha hnga maw?" timi a ka ruahter.

Atu kan sining ahcun a si kho rih men ko lai nain, ti khawh ahcun a tha tuk ding a si ve ko. Ruah dingmi cu, Mizo timi biafang zong hlan ah a um ciami a si lo. Ram hruaitu hna nih an ser i an phuah cawpmi biafang a si. Kum tampi an hman tikah an biafang ah tla thai ko.

Kan nih nih, "Kawl le Mirang nih min a kan sakmi Chin timi min rumro in kan kalmi nih, kan sining (identity) taktak a kan hlamter kho lo. Kan i nek kho lo i Kan i ziak kho lo. Asinain Kawlram cozah nih a rak kan auhnak a si caah, kan i hliphuak kho rih lo i, atu chan caahcun "Chin Idol" timi zong hi min tha ngai a si ko rih. Nain hmailei caah zungzal cun hman lo ding a si.

Hmailei ah kan miphun zong, mah tein min saknak nawl kan ngeih tik le nawlngeihnak hna kan ngeih tik ahcun, Mizo Idol tibantuk in, mah miphun min te ngei kho ve te u sih law thil tha tuk ding a si.

Mizo zong hlan ahcun "Mar, Lushai, Kuki" tiah an rak ti hna. Asinain an rammi an fim tikah, cu min cu an doh i, "Mizo" timi min an i vuah chawm i, cucu nihin ni ah "Mizo" timi biafang cu an sining (identity) taktak ah a tla ve ko.

Kawl zong nih, Mirang auhnak min "Burma" kha an duh lo. An sining (identity) a si lo caah a si. An dik bak. Cucaah SLORC cozah chan ah, Myanmar ah an thlen. An kokek min te kha an char than. An Idol zong "Burma Idol" asiloah "Burmese Idol" tilo in, "Myanmar Idol" an ti ve ko. Cucu politics lei zong in cawn awk tlai ngai thil a si.

Cu bantuk in, kan nih Lai miphun zong nih "Chin Idol" tilo in "Lai Idol" tiah a tha ve lai maw? Chin miphun dang hna an i zuam lem lo ahcun, "Lai Idol" ti zong aa dawh ngai ko lo maw? Cuticun kan mah min te i sak khawh ve ahcun, kan miphun caah zeitluk in dah miaknak a va si hnga? Cu zong cu hruaitu nih ruah ngai cu a herh.

Laimi cu kan holh/nunphung aa dang tukmi kan si caah le Kawl cozah nih zeihmanh a kan onh rih lo caah, nihin ni ahcun si kho rih hmanh hlah sehlaw, nikhat caan khat ahcun kan sining he aa tlak deuhmi le zapi huap khomi "miphun min" zong kan ngei kho ve te ko lai tiah ruahchannak ka ngei.

Chin Idol hi, Laimi nih kan ngeih bal rih lo mi thil a si caah, mipi nih thapek ding a si. Kan mirum pawl zong nih "advertisement" tuahnak le tangka hlutnak in thazaang pek zong a herh taktak. Pakhatnak a hmumi cu mipi zong nih sunhsak le cawisan zong an herh tuk fawn.

Chin Idol & Music Festival nih, Laimi kan tuanbia daal khat a thar in a van tial pinah, hmailei ah kar khat a kan hlanpi chih. Pathian nih thluachuah pe sehlaw, a that chin lengmang nak dingin tuah a herh. Miphun dang nih zoh tlakmi Chin Idol si sehlaw, mipi thinlungput a cawisangtu, fimnak a kan petu le thanchonak a kan petu si hram ko seh.

Abik in "art le music" cu miphun nunphung le tuanbia a nunnak ding caah, hriamnam thabik pakhat a si caah, hi "Chin Idol zong hi, kan miphun a lamkip in kan thanchonak ding caah, bawmtu pakhat a si theu lai" timi ruachannak nganpi a um.

Chin Idol zuamnak ding Hakha (Ref.Chinland Post)

                      -------------------------------------------------------------------
                                         
Zohchihmi Ca

1. Chin Idol kong he pehtlai in atanglei ca chirhchan in ka tialmi a si

Khuaza vantoi ah a um mi dawt mi miphun hawi hna, a lang lo khuachin tluang dang in nan dam cio hna maw? tiah nan kut zanem kaan tlaih hna. Khuazing Pathian nih nan tuahmi kip cungah thluachuah vanni he lam in hruai cio hram hna seh!

Keimah cu Pastor Khar Ling, Secretary, Art & Culture Department, CACC ah a ṭuan lio mi ka si. Thawngthanh le sawm kan duh mi hna cu kum 2017 Oct. 26-29 ah Chin Idol & Music Festival puai hlunghlai ngai in tuah kan in timh. Cu caah hi puai sunglawi ah ram chung ram leng ah a um mi Chin miphun unau hna nan rian tampi lakah miphun dawtnak le zawnruahnak he nan kan tel pi cio naklai Bawi Khrih min in kan in sawm hna.

Program a tlangpi

Ahmun: Carson Halll, Hakha, Chin State

Nithla: October 26-29.2017

(A) Zan poah ah Chin Idol izuamnak a um lai. A tutan Chin Idol cu Myanmar Idol nakin ṭhat deuh (quality ngeihdeuh) ding in kan in timh. Hla mark petu/chektu hna cu

1.      Sgr. Sung Tin Par

2.      Saya Cung Aung le

3.      Saya Herh Lian hna an si lai.

Note. Chin Idol pakhatnak laksawng MMK 1,000,000 singhra le trophy; pahnihnak laksawng MMK 700,000 singsarih; pathumnak laksawng MMK 500,000 singnga. Cu pin ah hi hna pathuam cu tepphel chuah piak chih an si lai.

(B)  Chun poah ah hlasakthiam sawm mi hna hlasaknak le Biahmualngei tawi chimnak (Special talk ), Chin nunphung laam hmuhsaknak le Hlaremh dawh saknak in caan hman a si lai.

(C)   Hi program chung ah CACC nih upat awk a tlak tiah ruah mi roca peknak zong a um lai.

Note. Nunphung laam, lam ding in sawm mi:

 Matupi, Zotung, Lautu, Thantlang, Falam, Hakha, Tedim, Mindat, Kanpalet , Paletwa le Asochin pawl an si lai.

Hlaremh sak ding in sawm mi:

LIKBK, Longtlai, Mizorm; ECM, Saiha, Mizoram, CCCA, Australia, CBC, USA, CAE, Norway, Hakha Town Churches, Thantlang Town Churches, Congthia Baptist Church, CBA, Kalay, LBC, YLBC, Yangon le Falam Baptist Church, Falam hna an si lai.

Chin Idol & Music Festival nih aa tinh mi cu-

1.      Chin mino hna nih hlasak lei ah Vawleicung huap in minthang hla sa kho mi chuah ter ding le hlasakthiam tam deuh in an chuah khawh ding

2.      Chin mino hna nih  kan nunphung a si mi kan holh, kan ca, kan laam le kan thilthuam hna ningcang deuh in hmanthiam le sunsak upat thiamnak lungput an ngeih chinchinnak ding

3.      Chin mino hna nih ram chung ram leng hmunkhat in rianṭuanṭinak lam kawl ding hna an si.

Miphun dawtu unau hna ram chung um nan si ah, ram leng um mi nan si ah hi tikcuk le caan ah hin i tel hrimhrim ding in a tu tein thlacamnak he nan caan i sersiam cia hram u. Ram leng ummi unau zong nan chungkhat rak tlawng pah le puai rak zawh pah ding in a tu tein air ticket zong booking i tuah cia u. Kumthum ah voikhat hmanh kan tuah kho peng lo caah a tutan kan tuah mi Chin Idol & Music Festival cu tlolh hrimhrim lai ci. Kan miphun nih an herh tuk mi na si kha philh lai ci unau.

Chin (Lai) hla a daw i a tlaichanh mi hna le hla lei ah a huam mi le miphun a dawtu hna nih  kan thazang in siseh, ruahnak cheuhnak in siseh, thlacam bawmhnak in siseh, chawva in siseh ṭanlak cio ko usih.

Hi puai tuahnak caah a tlom bik MMK 13,000,000 singzakhat le singsawmthum dih ding in kan timhlamh. CACC nih a ngeihcia mi phaisa a um lo. Miphun a dawtu nangmah thengte kha kan in bochan.  Pumpak in siseh, a bu in siseh, chawva in bawmh le telpi rak izuam cio hram u tiah nan zapi kan in sawm hna. Pathian nih a pennak le kan miphun caah in hman chinchin cio ko hna seh!

Hi vial in,

Nan phun hawi,

   

         S/d

Pastor Khar Ling

Secretary, Art & Culture Department

CACC, Hakha

# 09-440-304-741

Bible Ah Hnam Timi A Um Maw?

Laimi hi kan thatnak le miphun sunglawi kan sinak tampi a um ve ko nain, miphun hme le miphun vanchia taktak kan si tiah ka ruahmi cu, "Hnam" kan zumhmi hi a si. Hi "Hnam" kan zumhmi hi, Lai miphun chan tamtuk hnu ah a kan piltertu le thanchonak dawntu thil nganbik pakhat kan ngeihmi a si. Ruah lengmang ah, hi "hnam zumhnak" nih Laimi hi sal ah a kan tanter. Lairam lawng ah siloin ramdang mifim ram-Europe, America, Australia le Canada tiang in a kan zulh i, sal ah a kan ser.

Krihfa kan si kan ti nain, "Hnam zumhnak" in, Laimi Krihfa kan luat kho rih lo. Laimi kan Jesuh hi, a hme tuk. A cak lo tuk. A derthawm tuk. Zeicatiah kan zumhmi Jesuh Krih nih kan zumhnak le ruahnak a tleng kho lo. Hnam kong ah ka ruat tawn. Laimi Krihfa tampi kan Jesuh hi cu, "Bible nih a chimmi Jesuh taktak khi a phan lo. Laimi nih kan siter duhmi Jesuh tiang lawng a si" ti khi ka ruat tawn. Nang na zumhnak zeidah a lawh ve?

Ka ruat lengmang. "Hnam" kan zumhmi nih hin, Lai miphun chung ah, thleidannak fak tuk in a chuahpi. Nisawhnak, thlanglamhnak, neknak, serhsatnak, nautatnak, zeirellonak, zohchuknak le minung sinak thahnak a chuahpi. Hihi mithiang aa timi hna nih "hnam ngei timi an hmuh ning hna a si."

Cun "hnam ngei" tiah timi hna caah thinlung lei theipar chia taktak tam tuk a chuak. "Phuhrunnak, zeihmanh ka silo timi ruahnak ngeihnak, mi kan lo lo timi ruahnak ngeihnak, mi thinlung canh lo nak, ningzahnak, mithmai bitnak, mi zeirellomi ka si timi ruahnak ngeihnak, thachiatnak, lungthin dernak, mah le mah i zumhlonak le zeidang lungthin rawhnak tam tuk a chuahpi." Ngaknu tlangval aaa duh ko mi zong, hi zumhnak ruangah nulepa nih khenkham an tong. Romeo le Julius tuanbia bantuk Laimi kan sining ah tampi aum cang. A pawi tuk.

Laimi hi khua fak pi'n kan ruat maw timi ruah a herh. Mi pakhat khi "hnam ngei" tiah kan ti tik ah, "A sining kan thah" a si. Vawleicung ah hin "Lainawn" hi phun hnih a um. (1) Nunnak lak piak a si; (2) A nunnak lak tunglo in a sining thah zong hi "Lainawn" pakhat a si. Cu hna pahnih lakah, "Nunnak laknak nakin sining thah piak hi, a fak deuh." Thih cu kan thi ko i kan thei ti lo. Kan nung ko tung nain sining thah cu, a fak tuk. Cucaah minung tampi nih, lai cu kan nawng lo nain, minung hawi sining cu tam tuk kan thah tawn hna. Cucaah Laimi hi "Midang sinak a that biktu miphuh pakhat kan si" tiah ka ruah. Cucu "mikip hnam ngei" tiah kan timi hna hi an si. 

Ngaknu muisam dawhdawh le tlangval muisam dawhdawh zong an sining kan thahmi hna, an sining lai kan nawnmi hna an tam tuk cang. Cucaah Lairam ah nu zaza, pa zaza, ei-lo sa (els) bantuk in kan chiahmi hna an tlawm lo. An chungkhar sahlawh cingla vialte techin fapar chan tiang an sining kan thah hna. Cucu ruah ah Lai miphun hi miphun vanchia pakhat kan si tiah ka ruat.

Hnam kong hi, ka ngakchiat lio tein ka pawm lo. Ka zum fawn lo. Ka zumh lo caah ka tih fawn lo. Ka tih fawn lo caah, mi zei he paoh ka kawm kho. Ka eiding ti kho. "Hnam a ngei" an timi hna he, kan umti zongah ka zei hmanh a ti bal lo. Zeicatiah ka zumh lo caah ka caah "hnam" cu a um lo i, zeihmanh a si lo. "Zero" hmanh ah "Zero" nakin a niam deuh. Ka thih tiang zong in ka zum hlei lai lo.Ka caah hnam cu sullam a ngei hlei lai lo. Pastor ka si hnu, Krih dawtnak ka theih deuh hnu, Bible le Pathian biatak ka theih deuh hnu chinchin cun ka zum lo chin lengmang. Ka pawm lo chin lengmang.

Cucaah Muko Makazine le CACC Makazine ah "hnam kong" hi ka rak tial hna. Ka thinlung ah a chuak pengmi cu, a diklomi zumhnak "hnam zumhnak" doh hi a si.  Zeicatiah "Lih zumhnak le biatak a si lomi doh cu Krihfa kan rian a si." Pathian nih maw ka thinlung ah a chuahter hnga? Pathian nih a ka fialmi maw a si hnga ti cu ka thei lo. Asinain, "Hnam kong hi Laimi fiannak ding caah Pathian nih doh a ka fial a si hnga maw?" timi ka ruat theu tawn. Pathian nih cun ka hnakkhaw ah bia a ka chim lo nain ka thinlung ahcun a chim in ka ruah ve. Cucaah "Ka nun chung hnam kong hi ka doh lai" tiah ka tim.

Zeicatiah Lai miphun hi, "Hnam zumhnak sal" in kan luat lo ahcun, kan miphun chungah thleidannak, nihsawhnak le ningcanglo tinak (injustice) a um peng ding a si. Hnam kong fiang tein theih a duhmi nih cun, Laimi Zumhnak le Western Medicine tiah ca ka tialmi kha rel ahcun a fiang ngaingai lai. Cu ahcun a si taktakmi thil tamnawl ka tial. Missionary Dr. East hmanh kha, Hakha peng khua pakhat ahcun "hnam ngei" ah an ka ruah le eidin zong an ka zorh duh lo a ti. Cu tluk cu kan rak si i, cu thil nih kan ruahnak a rak niamnak a langhter ko.

USA ah Laimi tam tuk kan phan cang. Khua kip ah kan um hna. Vawleicung ram fimbik ah kan um nain Lai zumhnak "Hnam zumhnak" cu kan i pempi chih. Kan pumpi cu USA ah a um nain USA nih khua an ruah ning le thil an hngalh ning cu kan i hrawm kho deuh rih lo. Cucaah khua tam nawn ahcun "hnam zumhnak" zong kan kaltak kho lo. Laimi tamnak khua cheukhat ah a tanglei thil si taktakmi tlawmte ka van tial:

1. Laimi pakhat cu "Hnam nih a rak ka tuah; ka molh; ka paw a fak; ka thi deng" a ti. Sibawi te nih an zoh. A phunphun in ah hneksak dih hnu ah, "Hnam nih a ka tuah tiah a rak ruah hrawng a ngakchiat lio ah, na paw ah rungrul (infection) a rak um. Cu rungrul nih na ril a rak hmatter i, hnai a rak khuar. A dam cu a dam cang nain, hma-hnai cu na pawchung ah aa dil caah, cu nih atu i damlonak hi a chuahpimi a si; a hnai cu dawp i chuah a hau" tiah an ti. An chuah piak i a dam.

2. A dang pakhat cu fak ngai in a zaw. A mang a chia. "Hnam nih a ka tuah" tiah a ti. Biatak tein an chek an zoh tikah "Cancer na si" tiah an ti than.

3. A dang pakhat cu, "A ha a fak tuk. Rawl a ei kho ti lo. A ha nih le a tha mi a lo fawn. Cucaah thichia a si" tiah a puh. X-ray in an zoh i, "Na ha kuat aa tim. A chungah rungrul a um caah a fak. A fakmi pawng ummi ha dang zong hi, a chonh lai caah, a hlankan in phawi chih an hau" tiah a thami haa zong an phawi chih than. A dam hawi ko.

4. A dang pakhat cu, "Amang a chia. Tihphannak a ngei. A lau. A paw a fak. A kutke a sawm. A ther. A khua a sik. A paw a fak. Lungfim lo dengmang in a um." Amah nih cun a mang a chiat tik ah, "thichia" a puh. Sizung ah an zoh i, a thi an chek tik ah, "Na thi ah potessium, Iron le calcium na bau tuk caah a si" tiah an ti. An thlawp i a dam than.

5. Mi pakhat cu lungfim lo in a um. Bialo le bialo a chim. A mah nih cun "thichia le hnamrung" a puh. Doctors te nih a thi an chek; a phunphun in voi tam tuk an hniksak; bia tam tuk an hal. A donghnak a phi an chuahmi cu, "Hihi cu cultural disease (nunphung nih a chuahtermi damlonak) a si. USA cu an nunphung a rit tuk le nangmah bantuk in ramdang in a rak pemmi hna, mi tampi an damlonak pakhat 'stress' na si" tiah an ti. Lungthin daihnak si an pek i a dam diam. Nihin ni tiang rian a tuan peng ko.

Hi a cunglei thil (5) hi Laimi tambik nih kan tonmi thil an si. Western Medicine fimnak in zoh ahcun, theih khawhmi deuh an rak si ko hna. Asinain Laimi cu fimnak le theihhngalh ah kan rak bau tuk caah, kan damlo paoh ah "thichia, hnam, khuachia, khuavang, inn-hmun suar le lo-hmun suar kan rak puh." Cucaah "theihhngalh" (knowledge) tam deuh ngeih tik ahcun, "hnam zumhnak" lo te lai.  

Minung cu kan umnak khua-ram le nunphung hawih in kan thang. Khua kan ruat. Tahchunhnakah, kan fale cu USA ah an chuak. Lairam ah an thang ti lo i, "hnam" kong hrimhrim an thei lo. An theih lo ahcun zumh awk zong a um lo. An zumh lo ahcun zawt awk le molh awk zong a tha lo. An zawt le an molh ahcun "hnam" an puh fawn lai lo. Thil dangdang an puh ko lai. Ka fale thisen cu 100% Laimi an si nain, an thannak hmunhma, nunphung, fimnak, sining le theihhngalh (knowledge) aa dan caah, "hnam" kong chimh ahcun, "What?" ti hrawng lawng a dong ding khi a si. A pawm in an pawm kho lai lo. Chimh ahcun, "How" zeitindah a si khawh an ti men ko lai. Cucu kai lawmh ngaimi a si.

Kan fale cu Laimi taktak an si nain, Pathian nih nih ramdang ah a chuahter hna i, ramtha le nunphung tha ah an chuak. An khuaruahmi hi "logic" (zumh tlak si maw silo) timi le "scientific a si maw" (teihpan-ni in a dik maw?) timi lawng tein khua a ruat ding an si. Cucaah an nih cu "Hnam" zumhnak sal in an luat. An nih cu "Hnam zumhnak nih sal ah a tlai kho ti hna lai lo." 

Nunphung thlen hi a har tuk. Kum tamtuk zumhmi le nunpimi cu hrawh a fawi lo. Kan thisen ah a nun tuk caah a si. CACC Makazine ah siseh, Muko ah siseh "hnam" umlonak kong ka rak tialmi zong a pawmmi an um i, a pawm bak lomi an um ve. Ka "welcome" veve hna. Atu ka tialmi ca zong, micheu khat nih a pawm lo mi tampi an um ko lai. Kei ka dirhmun le zumhnak cu, ka tial ning taktak te hi a si. "Hnam" hi ka zum lo. Zei tiah "Biatak" a si lo caah a si. Ka zumh lo caah, "Hi hnam zumhnak hi, ka thih tiang doh ding ka tim." Zeicatiah cucu Pathian nih ka thinlung ah a ka fianter ve mi a si tiah ka ruah caah a si.

Ka doh lai ka ti tik ah, a ruang a um. Hnam ka pawm lo nak a ruang cu, Bible ruangah a si. Zeidang ruangah a si lo. Ka farle le ka tunu zong a molhmi le bialo bialo chimmi an um ko. A paw fakmi, a ha fakmi le a phunphun an um ko. Zei ruang a si cu ka thei lo nain, "hnam" cu ka puh kho hrimhrim lo. Minung kan damlonak cu  ruang tam tuk a um. A ruang chim cawk lo le theih khawhlomi tam tuk a um. Nitlaklei zeitluk doctor thiam le seh thilri tha zong nih a hngalh khawhlomi damlonak a um ve ko. 

Cucah molhnak zong a ruang tam tuk a um kho i, "Laimi nih hnam rumro kan puhmi cu, a taktak silo in kan zumhnak kan nunphung ruang tu ah a si deuh." Cu kan zumhnak le nunphung cu "khuachia nih caan tha lak riangmang in, minung min in aa chim tikah, aa chimmi min paoh kha "hnam ngei" kan ti cang hna. Cuticun hnam aa thawknak a si. Zohchuknak, zei rellonak le nambehnak in aa thawk.

Bible kan zoh tik ah, Lai bible ah "hnam ngeimi nu" (Exodus 22:18) timi khi Mirang ahcun "witch" (KJV) le "sorceress" (NIV, NLT, NASB) ah an leh. Cun "hnam-ngei" (Deuteronomy 18:11) tiah an lehmi khi, Mirang bible ahcun "witch (KJV)" asiloah "sorceress" tiah an leh (NIV, NLT, NASB) than.

"Witch" le "sorceress" hi aa khatmi an sinung le an tuahmi aa khatmi an si ko. Cucaah hi hna kong hi kan fian deuhnak ding caah, an tuanbia le sining ruah le tuak a hau. Nichuah Laifang ram (Middle East) le Mesopotamia ram hrawnghrang i an biaknak, ni fatin te an nunning, an sining le nunphung ah zei dah an rak si timi zoh a herh.

Exodus 22:18 nak ahcun Hebrew biafang ahcun "nu" caah hmanmi biafang a si. Exodus 18:11 nak ahcun "pa" caah hman a si "sorcery" tiah Mirang ah an tial. Nu zong pa zong nih an rak hmanmi a si kho tinak a si. Nichuah Laifang ram le Mesopotamia hrawng ahcun hi fimnak hi, cawn le thiam khawhmi an rak si.

Cucaah Lai bible ah "hnam" tiah a lehmi biafang "witch" "sorcerer" "sorceress" timi hna khi, Laimi nih hnam kan timi phun an si lo. Cu thil nih a langhtermi cu "Bible ah hin Laimi nih hnam kan timi phun a um lo" ti a fianter. Laimi bible lettu hna nih, "Exodus 22:18 nak le Deuteronomy 18:11"  zawn i bible biafang kan lehmi, "hnam ngeimi nu" timi le "hnam ngei" timi hi thlen a herh. Zeicatiah "Laimi nih kan timi hnam phun an si lo caah a si."

Rev. Adoniram Judson nih a lehmi Kawl bible ahcun, "sorceress" timi khi "sungmah (Ex. 22:18) tiah a leh. "Sorcery" (Deut 18:11) khi, "weit-za a tat" (Deut 18:11) tiah a leh. Kawl sining zoh tik ah, "Sung" timi a um. "Sung-mah" timi a um nain "Sung-hti" timi a um lo. Sung-mah timi biafang hna hi, Kawl nih "Nu hna neknak in an rak auhnak hna biafang in aa thawkmi a si." Cun "weit-za a tat" cu cawn le thiam khawhmi a si tinak a si. Cun Kawl tuanbia zoh tikah, Minung fimnak sannak hmun-Yangon le Mandaly le khuapi dang- ah "sung" hi um in an ruat lo. Zaw-ne, Irrawaddy Nelrawn le a dang Kawl khuate pawl, fimnak thancho lonak hmun lawngah a um in an ruah.  An fim deuh paoh ahcun a lomi thil a si. Kawl tuanbia zoh tikah, hnam zummi hi, "Ruahnak le tuaktannak ah, a thangcho lo mi lawngte an si" timi kan hmuh khawh.

Minung hi bible leh zong a biapi. Cun Bible hi tlaih sual zong a pawi tuk. "Pathian bia asi" ti rumro in kan i tlaih le bible nih a ti ning paoh in kan tuah taktak lai ti ahcun, "thahnawn ding" kan tam tuk hnga. Bible an rak i tlaih ning a dik lo caah le minung an rak hruh tuk lehpek caah, "hnam" he pehtlai in vawleicung ah ngaihchia taktak a simi tuanbia hi Krihfa ram-Europe le America- bak ah a rak chuak.

Europe zong ah an rak thancho hlan ahcun, "hnam tuah" cu an rak zumh ve i, "hnam ngeimi a si" timi ruangah patar, nuhmei le nu tam tuk an rak thah hna. Cucu "witch hunting" (hnam ramvaih) tiah an rak ti. Kum zabu 16nak in 18nak tiang a rak chuak i, abik in aa rungveng kho lomi lunghrinhmi nutar hi an rak thah khun hna. An tuak tikah minung zapite thahmi hi 400,000 in 600,000 kar an si lai ti a si. "Hruh le bible ningcang lo tlaih" hi a rak pawi taktak. Hi chan Krihfa hruaitu tampi hi, tu chan Iraq ram ISIS nak in an sual deuh.

 USA zong ah, "Salem khua" ah nu tamlak te "hnam ngei" timi ruangah taza an rak cuai hna. February 1692-May 1693 karlak ah a si. Cucu Salem witch trials ti a si i, cauk le capar rel ding tampi a um. Minung 20 an rak thah hna. Nu 14 an i tel i nu pakhat cu hri in an thlai. A dang upa (3) le ngakchia (2) cu thawnginn ah an rak thi. Kum zabu 17 nak ah Massachusetts le Connecticut ah upa nu 12 an rak thah cang hna. Hi thil hi, hruh ruang le zumhnak hman lo ruang le Bible hman lo in tlaih ruangah a chuakmi a si. An fim tik le Pathian biatak an theih tik ahcun, an palh timi kha vawleicung pumpi theih in tuanbia nih a chim cang.

Hi bantuk in Krihfa an si ko nain, mithah lainawn tiang hna an rak ngamh i an rak tuahmi a ruang cu, Bible ah "witch/sorceress" cu nan nunter hna lai lo" timi ruang ah a rak si. Abik in Biakam Hlun Bible hi, minung nunphung, upadi le vawlei sining hawih in tialmi tampi a rak um i, chan tiluan hawih in zulh le hman awk tha ti lo mi zong an um ve cang. Judah mi zumh ning hawih in an tial caah, kan Laimi sining he aa tlaklomi zong an um ve.  

Bible tuanbia ruah setmat ah, minung cu Adam le Eve cithlah viar kan si. Buanchukcho hi BC 4004 BC tiah an ti. A cheu nih an tuak setmat tikah 2348 BC ah a si an ti. Zeipoh va si ko seh. Minung dihlak hi buanchukcho hnu chuakmi kan si. Noah cithlah kan si hna. Pa pakhat, nu pakhat chung chuak kan si. Tiiram, khuacaan, eidin, umnak hmunhma aa dan caah kum tam tuk kan um tik ahcun, Mirang, Minak, samkir, sam ding, mi-eng ti'in a phunphun kan chuak.

Zeibantuk kan si zong ah Bible hi Pathian bia a si i, a dik si ahcun "Bible ah hnam a um lo." Holh lettu kan Laimi sinak he aa naih bik in an leh bia tu a si.  Unau chuakkhat chung in "Pakhat hnam ngeih i, a dang pakhat ngeih lo zong" cu "logic le scientific" phun in zoh tik ah a si kho lo.

Cucaah "Hnam a zummi" paoh au, Pastor kan si zong ah, evangelist kan si zongah, zeibantuk Krihfa kan si zongah, Bible bia le Pathian bia a pawm lomi kan si timi kha kan i fian a herh. Zeicatiah Bible ah hnam a um lo caah, Pathian nih a sermi a si lo. Minung nih an ser chawmmi a si. Kan umter chawmmi a si.

Laimi mifim cathiam, ramdang phanmi le abikin ram hruaitu le biaknak hruaitu hna nih Bible le Pathian bia hi thuk deuh in ruah le i tlaih i, Laimi kan zumhnak "hnam zumhnak" hi, doh le hloh a herh. Culoahcun kan miphun chung ah a diklo mi zumhnak nih, kan khuaram ah zomhtaihnak, thleidannak, nihsawh thlanglamhnak, serhsatnak le thangchiatnak a dong kho ding a si ti lo.

Hosana..Hosana Tiah A Aumi Mibu Hna

Tumkau Zarh (Palm Sunday) cu Krihfami kan caah a sunglawi taktakmi nithiang pakhat a si.Hi ni ahcun ramkip Krihfa hna kan i lawm. Bawi Jesuh Krih Jerusalem i sunparnak in a rak luh lio le mipi tampi nih a hnu le a hmai in an aumi aw rumro mitthlam ah a cuang. Cu aunak aw thawng cu:

"Hosana...Hosana..David fapa! Bawipa min a ra mi cu Pathian nih thluachuah pe ko seh...Pathian cu thangthat ko u" (Matt 21:9)

2017 Tumkau Zarh ah, Egypt ram  Tanta le Alexandria khua ahcun, Tumkau Zarh a lawmmi Copitic Krifa pawl cu ISIS nih an i pumhnak ah bom an puah hnawh hna. Minung 45 an thi. Mi tampi hma an pu. Hi mibu pawngte ah Pathian biami bantuk tein umter tung in, Jesuh zumtu hrawh a duhmi hna an rak um ve ko hi te timi kha a lang.

Egypt ram thil cangmi nih zeidah Jesuh chan lio i Jerusalem khua i, "Hosana..hosana.." tiah an au lio ah, a aumi mibu lak le Jesursalem khua mibu ah khan ho dah an i tel ve timi khi a ka ruahter.

Hosana....hosana timi hi "kaa lawng in rak au khawh ngai? Lungtak te tello in hawi an au cio ve tiah a au humhammi, cun Jesuh kha ruahchannak dangdang le duh-chih-nak (dcn) dangdang he Hosana...hosana tiah a rak au  hnawhmi um ngai khawh a si" timi a ka ruahter.

Coptic Church bomb an puah hnawhmi

Cucaah Jesuh hnu le hmai in a aumi hna lak le a au lo in a zul ve mi hna lak ah zei bantuk Judah mibu le Jerusalem mibu dah an i tel ve hnga? Hosana...hosana.. ti in a aumi hna mipi cheukhat kha an aunak a ruang zeidah a si? An lungput kha zeidah a si? Kha mibu hna kha mi zeidah an si?" timi ruah ngai a herh.

"Hosanna" timi biafang hi Hebrew holh a si i, "hoisia-na" tiah an ti. A sullam cu "khamh" (save, savior) tinak a si. Lanhtak Puai le Deu Puai ah Judahmi nih an sak tawnmi hla biafang a si. "Please save us" kan khamh tuah tinak a si. Nihin ni zong ah kan hman tikah a sullam fiang tein ruah le hman a herh. 

Jesuh hi A.D 1 ah a chuak i AD 33 ah a thi tiah tam deuh nih ruah a si. A nun chungah kum 3 te lawng rian a tuan. Hi chungah thil khuaruahhar voi (37) a tuah. Cu chungah khuaruahhar bik a tuahmi hna cu-tii mitsur zu canternak; mithi thawhternak, mizaw tampi damternak, mitcaw khuahmuhnak, hnachet hna theihnak, kebai kal khawhnak, mizeng damnak le mi 5000 rawldanghnak an si. Cucaah Jesuh zultu pawl ah hin, mibu phun tampi an i tel. Hi lio caan ah Judah ram cu Rome kuttang ah sal bantuk in an um lio asi. Harnak tampi an tong; zalawnnak hmuh an duh lio a si. Jesuh nih thil khuaruahhar tampi a tuah tik ah, Judahmi nih cun  "Amah hi Mesiah" (khamtu) a si ko lai tiah an rak ruah. 

Kum 3 rian a tuan chung hi harnak in a khat i, hi ni te lawng hi sunparnak a hmuh a si. Hi ni ah Jesuh hi a lar taktak. Jerusalem pumpi ngacha in an don i, an naumi cu "Hosana" ti a si. "An hmanmi biafang ..Hosana...timi cu "Kan khamh tuah" timi a sullam a si i, "Jesuh hi Khamhtu (Messiah) a si" tiah an rak ruah timi a fiang. An nganhmi belte cu "Jesuh nih kei ka pennak cu, hi vawlei ah a si lo" timi hi a si. Cucu mi tampi hih an rak fian lo mi, an rak ruah palhmi a si. Cucaah "Jesuh, Messiah hi a ho dah a si?" timi hi thihnak in a thawh hnu, Bethany khuapawng i vancung i a kai lai tiang kha, zultu pawl an fiang lo i, hitin bia an rak hal:

Bawipa a tu caan ah hin maw Israel mi kha uknak hi na pek than hna lai (Lam 1:6)

Jesuh hi a ho dah a si? Zei dah a rian a si? timi hi an fiang hrimhrim lo. "Kei ka pennak cu hi vawlei ah a si lo" a ti tik ah hin, phun dang in chim ahcun, "Khamhtu (Messiah) ka simi hi, titsa le ramkongkau ah an khamhtu hna le Rome kut in luattertu ka si lo; thlarau khamhtu tu ka si" tinak a si. Cu bia cu a zultu zong nih an i fiang hlei lo; Hosana...hosana ti in a aumi zong nih an fiang hlei lo. Zeicatiah "Messiah cu Israel mi khamhtu le luattertu a si lai le Rome uknak in luattertu a si lai" timi khi an rak i ruahchan. Cucu a zultu hna ruahchannak zong a si. Jesuh thihnak in a thawhthan hnu ah, Emaus lampi cung i Jesuh zummi pahnih hna lungput nih cucu a fianter ngaingai. Hi zumtu pahnih hi, Jesuh zummi "an mah lak i aa tel ve mi an si." Hi hna pahnih lungput nih Judah mipi nih Messiah cu zeidah a si lai timi an ruahnak kha a langhter:

Kannih nih cun amah cu Israel mi hna a luattertu a si rua lai tiah kan rak i ruahchan (Luke 24:21)

Jesuh Jerusalem luh lio (Rf. St. Virtua church) 

 Jesuh zultu hna bantuk in, politics lei ruahchannak he mi tampi nih an rak zumh, an rak zulh i, Hosana...hosana...(kan khamh tuah) tiah an tinak zong a si. Rome kut in luat an duh tuk cang i, Messiah a rat ahcun Rome kut in a kan luatter lai timi kha an rak i ruachan bak. Asinain a chimmi, a tuahmi le a sining kha Messiah si ding in, Farasi le Tlangbawi hna nih cun an zum ve hawi lo i, an rak doh ve hawi. 

Cucaah Hosana...hosana ti in a aumi mibu le au lemlo in mibu lakah aa cawh ve mi hna chung ah,  mibu phun (10) an i tel.

1. Rome kut in luat a duhmi Judah mi pawl.

2. Rawl a dangh tawn hna caah, rawl ei ruah ah a ra mi pawl

3. Thil khuaruahhar a tuah men lai ti in khuaruahhar zoh duh ra mi pawl

4. Zawtfahnak ruangah "dam duh ah a ra mi"

5. Jesuh hi ral a tho sual lai maw ti in a cuantu "Rome ralkap le uktu"

6. Jesuh nih zei sualnak dah a tuah lai ti in a sual bawhtu Farasi, Sadusi le tlangbawi pawl

7. Mi an aunak paoh ah, a ruang le sullam theilo in lungthawh in a aukhuang huam ve mi

8. Nupi/fate/chungkhar kaltakin Jesuh a zulmi zultu (12)

9. Zultu ti zongah minthatnak pek an si lo nain, Jesuh a zuldawi pengmi "Nu cheukhat"

10. Jesuh bia kha a thawt a thei taktak i a bia ngaih ruah ah a zulpengmi

Hosana..hosana..tiah mibu pi ni tlirh hluahmah in an hau lio ah, hi mibu chungah a cunglei mibu (10) hi an i tel. Hi chan lio mibu sining hi, tu chan mibu sining he aa lo ko. Pathian kan biak tikah, biakinn kan phak tikah, Jesuh kan biak tikah, Hosana kan ti tikah, Halleluiah kan ti tik ah, Amen kan ti tik ah, ruah dingmi cu hi mibu (10) chungah hin kei hi khawika dah ka tel ve?" timi khi ruat hna u sih. Hi mibu (10) hna hi Palm Sunday ahcun Hosana..Hosana tiah an au ko nain, ahnu ni (5) a rauh tik, Cawn Ningani ahcun mibu a cheu cu, "an aumi aw"  aa dang cang. Cu AW cu zeidah a si?

Jesuh tuahsernak, nunnak le cawnpiaknak hna hi, micheukhat ruah ning a rak si lo. Farasi le Tlangbawi hna nih an rak huat. Zultu pakhat Judas Iskarios cu a lung a ceu cang. Kum (3) zulh zong ah siangpahrang sinak zong laak aa tim ti lo. "Messiah" i a ruahmi kha a si ti lo. Cucaah a va leirawi cang. Jesuh cu an tlaih. Taza an cuai. An hrem. An tuk. Cil an chak. Pilate nih "A sualnak ka hmuh lo; cucaah zeitindah ka tuah lai? Jesuh Barnabas maw kan thlah piak hna lai? Jesuh Mesiah dah?" tiah Judah mipi a hal hna tik ah, "Barnabas..kan thlah piak" tiah an au. Jesuh Messiah cu vailam ah that...vailam ah that.." tiah an au.

Hi ni i, "Vailam ah that...vailam ah that" tiah a aumi pawl hi Midang an si lo. Tumkau Zarh ah, Hosana...hosana tiah an rak au lio ah aa tel ve mi Jerusalem mipi an si thiamthiam. Tumkau zarh ah an aunak aw thawng cu, caan tawite chung a hnu zarh khat ahcun "Vailam ah that..vailam ah that" timi aw ah aa thleng cang. Khuaruahhar a si. Zarh khat chung ah, Jesuh an hmuh ning le an lungput aa thleng. An awchuah le biafang aa thleng cang.

Cucaah careltu nih ruah ngai a hau. Jesuh zumtu Krihfa kan si kan ti lio ah, "Kan hnu ah Hosana..hosanna tiah au i a hnu zarh khat ah "Vailam ah that...vailam ah that" tiah a au mi zumtu kan si sual maw? Jesuh kan zumhnak hi thluachuah hmuh duh lawng a si sual maw? Asiloah rum duh ruang ah a si sual maw? Thancho duh bia hna a si sual maw? Fim le degree sang hmuh ruah a si sual maw? Lar duh hna a si maw? 

Jesuh kan zumhmi hi "duh-chih-nak" (dcn) dangdang ruangah a si ahcun, "Tumkau zarh i Hosana...hosana..kan timi kha a hmai zarh caan tawite ahcun ...Vailam ah that..vailam ah that" tiah a aumi mibu lak ah mi pakhatkhat ceu kan si ko hnga. 

Ruat cio u sih. Careltu nang teh, Hosana..hosana tiah a aumi mibu hna lak ah khin zei bantuk mibu ah dah na tel ve?

Vawleipumpi Lumnak le Minung Tuanvo

Nihin ni vawleicung mifim hna le UNO pi nih an buaipi bikmi cu, vawleipumpi lumnak nih a chuahtermi "vawleipum khuacaan thlenmi" hi a si. Vawleipumpi lumnak hi mang bantuk siloin vawleipumpi nih a taktak in an tuar cuahmah cang. Cu vawleipumpi lumnak cu a zor deuhnak ding caah, minung kan tuanvo zeidah a si timi hi mi vialte nih ruah a herh cang.

Vawlei Ser A Si Ka

"Pathian vawlei hi teh zeitik dah a rak ser hnga? Vawlei hi ser a rak si ka ah, zeitin dah a rak um hnga?" timi cu minung nih hngalh khawhmi a si lo. Mifimm nih an tuaknak ah, vawleipumpi hi kum million 4500 tluk a tar cang an ti.

Khuaruahhar a simi pakhat cu, sceintist nih an ruahmi le Genesis i sernak tuanbia hi zeimawzat lawhnak an ngei. Scientists tampi nih, vawlei aa semka ahcun vawleipumpi hi tikhal (ice) nih a rak tuam dih tiah an ti. Vawleicung cu duhsah tein a van lum i, tikhal cu an ti ziahmah. Kum million tam nawn hnu ah, vawleipumpi cu tikhal chung in a rak chuak i, tii nih vawlei hi a rak khuh dih.

Cucu Bible zong nih sernak tuanbia a tialmi he aa lo ngai:-

A hramthawk ah, Pathian nih van le vawlei a ser hna. Vawlei cu muisam zong a ngei lo i, pungsang zong a ngei lo; muihnak nih rilipi (deep) cu a khuh i, Pathian Thlarau cu rilipi cungah aa chawk (Genes 1:1,2; KJV). 

Tikhal vialte an tiit dih i, vawlei pumpi cu Bible chim bantuk in tii nih a rak khuh dih. Cu tii cungah zeihmanh a rak um lo. A rak lawng. Cu a lawngmi ripipi ticung ahcun muihnak in a khat i, Pathian Thlarau lawng a rak i chawk. Kum tam tuk hnu ah, vawleipumpi cung tii hna cu, an van i cheu i tii le tlang a hung chuak. Cucu Bible ah a tial thanmi he aa lo ngaingai:

 "[Tii] a cheu hmun khat ah an i pum i, vawlei an rak lang" (Gen. 1:9).

Cuticun tlang le rili hna cu an van i then.Cu caan thawk in, vawleipumpi hi duhsah tein a lum chin lenmang. Asinain a lum ning hi a rak fum tuk i, hmun tampi cu tikhal nih a tuam thiamthiam. Tu chan mifim hna nih, a liamcia caan kum million tampi lio sining an hei tuak tikah, "Vawleipumpi hi degree 4-7 (C) lumnak ding caah kum 5,000 a rau" an ti.

Asinain vawleipumpi lumning hi a rang chin lengmang i, kum zabu 20 nak chung lawng ah hin, 0.7 degee (C) a kai manh. Cu bantuk vawleipumpi lumnak cu "Global Warming" tiah ti a si. Kan vawleipi zong tikhal chung in a rak chuahtertu cu vawleipumpi lumnak ruangah a si i, nihin ni ah kan vawlei khuacaan tam tuk a thlengtu zong vawleipumpi lumnak thiamthiam a si.

Vawleipumpi Lumnak Nih A Chuahtermi

Vawleipumpi lumnak nih, vawleicung khuacaan thlennak a chuahter. Cu thil nih cun vawleicung thil umtuning a hmanter ti lo. Thil biapi bik a chuahtermi hna cu a tanglei bantuk in an si:

*Vawlei ser ka in a ti ballomi Vawlei a cunglei (North pole) le a tanglei (South pole) zong an tii tluahmah cang.

*Carbondioxide ruangah, "Ozone" zong kaupi a pem fawn cang i, vawleicung ah nika ceu a luh ning a fak chin lengmang i, minung caah harnak tampi a chuahter.

*Kum 1880 in 2012 chungah vawleipumpi hi degree 0.85 a kai. Vawleipumpi lumnak degree 1 a kai tik paohah, eidin chuakmi 5% a zor ti a si. 1981 in 2002 karah vawlei pumpi eidin chuahnak hi kum chiar in 40 megatonnes a zor.

*Rili tii lummi ruang le tikhal a timi ruang ah rili tii a kai chin lengmang i, 1901 in 2010 karah 19 cms a kai. Arctic tikhal hna hi, 1979 in kum 10 chungah square Km 1.07 lengmang a zor.

* Greenhouse gas hi atu bantuk tein an chuah peng ko ahcun 2100 donghnak ahcun vawleipumpi hi degeww 1.5 C a kai lai an ti. Cucu 1850 in 1900 tiang thil cangmi zohchun in chimmi a si. Tikhal an ti chinchin lai. Rili tii a lum chinchin lai i a karh chinchin lai. Cuticun rili tii a kai chinchin lai. 2065 ahcun rili tii hi 24-30 cm a kai lai i, 2100 ahcun 40-63 cm a kai lai. Greenhouse gas hi tampi thumh hmanh ah, khuacaan hi fawi tein aa khirh kho ding a si ti lo.

* 1990 hnu in vawleipumpi Carbon Dioxide chuahmi hi 50% a karh.

*2000 in 2010 tiang chuahmi Carbon Dioxide hi cu hlan, kum 10 chung lengmang i rak chuahmi Carbon Dioxide nak in a tam deuh.

*Minung fimnak, technology, minung ziaza le nunning thlen le remh ahcun seh-riantuannak chan hlan deuh i vawleipumpi lumnak tluk in vawlei khuacaan hi thum khawh cu a si ko hnga.

*National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) nih, 1992 rilipi tii dirhmun in tuak tikah 2030 ahcun rili tii hi zung 6-10 kar a thang kho i, 2100 ahcun zung 31-61 tiang a thang kho tiah an ti.

Rili tii thangmi nih a phum deng cangmi Kiribati ram

Man Made Disaster

Vawleipumpi lumnak hi, minung ruangah a chuak deuhmi a si caah, "Man made disaster" (minung tuahmi rawhralnak) tiah scientist nih an ti. Zeicatiah khuacaan rawhnak hi, seh riantuannak a chuahtertu Industrial Revolution (1760-1840) nih a chuah pimi a si.

Vawleicung khua caan tahnak hi 1850 in an thawk i, vawleipumpi khuacaan thlen aa thawk hi 1880 kum in a si tiah mifimmi nih an ti. Khuacaan thlennak hrampi  ruang cu, seh riantuannak nih a chuahpimi, zehzung khu, tlanglawng, motor, vanlawng le zeidang meikhu phunphai ruangah a si. Cu meikhu chungah aa telmi Greenhouse Gas timi cu vawleipumpi lumtertu dah a si.

Greenhouse Gas Timi Cu?

Vawleipumpi lumnak a chuahtertu cu "Greenhouse Gas" ti a si. Cu gas ahcun dah pathum-Carbondioxide (C02), Methane, Nitrous Oxide-an i tel. A a tambik cu Carbon Dioxide (76%) a si. Carbon Dioxide hi thingram khanghmi in 11% a chuak; lungmeihawl le meiti hmanmi khu kip, sehzung, mortor, vanlawng, tlanglawng, tilawng khu hna in 65% a chuak. Hi lakah lungmeihol le meiti (yinan) hi a zual bik a si. Atanglei hmanthlak hi, Greenhouse gas umtuning a si.

Greenhouse Gas timi umtuning

Vawleipumpi lumnak nih khuacaan rawhnak le ningcanglo kalnak a chuahpi caah, a tanglei rawhralnak hi hmun kip ah a chuak chin lengmang lai ti a si:

Ni a lin chin lengmang lai; a cheu hmun ah khua a hrem lai i ram meikangh a zual lai; a cheu hmun ah a caan lo ah ruah a tam lai i tilian a chuak lai. Thlichia-Hurricane, Tornedo, Cyclone, Tropical Storm le Typhoon- a tam chin lengmang lai i vawleicung hmun zakip ah rawhralnak a chuak lai. Tlangcung tii tampi a reu lai. A zualbikmi cu tikhal an tiit dih lai caah rilipi tii a thang lai i, rikilam khua tampi le Pacific Rili, India Rili le Atlantic Rili cung ummi tikulh tampi cu tii nih a phum hna lai.

Greenhouse gas chuahmi a tam chin lengmang bantuk in, vawleipumpi lumnak zong a kai ning a rang chin lengmang. Hlan lio ah vawleipumpi lumnak degree 5 kainak ding caah kum 5,000 a rau. Asinain a lumning a ran chin lengmang caah, a ra laimi kum zabu chung ahcun a lumning hi a let 20 in a rang lai an ti. Vawlei tuanbia zoh tikah 2016 hi a linh bik kum a si an ti.

Harnak Tong Hmasat Dimgmi Ram

Hi tining tein vawleipumpi lumnak hi a kai ahcun 2100 a donghnak ahcun Persian Rilikuai Ram pawl le Nichuah Laifang ram cheukhat cu, aircon tanglo ahcun nun a har cang lai ti a si. Abikin Dubai, Abu Dabi, Doha tibantuk khua hna hi nun an har khun lai ti a si. Nihin ni ah, Kuwait, Lybia, Dubai le Iraq ram khua cheukhat cu, thal ah degree 121 leng hna an kai. Hmailei ahcun Middle East ram pawl hi chuahtak zong hau te sehlaw theih lo an si.

Kawlram, India, Pakistan, Bangladesh le Asia Nichuahthlanglei ram hna zong an lin ngaingai lai ti a si. USA ram Texas le Arizona te hna zong minung nunnak ah a har ngaingai te ding an si ve. Nevada Ramkulh i Death Valley hna cu a linh tuk ah degree 136 (F) hna a rak phan bal.

Tuluk ram Poyang Lake a car i nga a thimi

Chicago khuakam Michigan Lake hitin a car bal

Vawleipumpi lumnak ruang ah, vanruah a tlawm chin lengmang i, tivate cu chim lo tivapi zong a carmi an tampi cang. Tlangcung tibual lianlian zong tam tuk an car cang. Tibual cheukhat cu tii an hnawm i an al tuk caah, nga zong an thi viar hna i, a chung ah thilnung an um kho ti lo ti a si. Aral Sea timi tlang tibual nganpi cu nihin ni ah a reu viar cang i, pawngkam ram ah khuacaan rawhnak tampi a chuahter. USA zong ah tibual le tidil a carmi an tam ngai cang.

Atu bantuk in vawlei a linh deuh paoh ah tikhal an ti deuhdeuh. Cu tikhal hang cu rilipi tii ah an luan caah rilipi tii a kai deuh. Cun a lum tikah rilipi tii kha a karh i kai chinchin fawn. Rilipi tii a thangmi nih, rili kam khua 533 hi harnak a pek ngai cang hna.

Minung 1,800 rengli thihtertu Hurricane Katrina (2005)

Mifimmi tuaknak ah, 2100 ahcun ram kip rili kam khuapi lianlian (16) cu rili tilet nih a hrawh hna lai ti a si. Minung tambik harnak a tong dingmi khua hna cu: Culcutta, Mumbai, Dhaka, Guangzhou, Shanghai, Tianjin, Ningbo, Bangkok, Tokyo, Ho-chi-mint, Haiphong, Amsterdam, Alexandria, New York le Newak, New Orleans le Miami an si. Hi vialte khua lak ah hin, Calcutta ummi minung million 14 hi harnak a tongmi a tambik an si te lai ti a si. 

Florida ummi Miami zong hi, U.S ah a nuamh biknak khua, inn man a sannak bik, hotel tambik umnak, tourist tam bik kalnak le mirum nih innlo tampi an i ngeihnak a si. Rilipi tii a thangmi nih, Florida ah billion tam tuk sunghnak a chuahpi te lai tiah tuak a si. Abik in Fort Lauderdale le Miami Beach area hi fak bik in an tuar lai ti a si. Nihin ni hmanh ah, hi hmun hi tii nih a khuh i rawhralnak an tong chin lengmang cang. 

Pre. Donald Trump zong hi Miami in chaklei meng 75 hlatnak Palm Beach ah Mar-a-Lago timi inn tha taktak a ngei. Amah nih cun "vawleicung khuacaan thlennak timi hi lih phuahcawpmi (hoax) a si" tiah a ti ko nain, a inn ngeihmi area pawng hrawnghrang zong rili tilet a sangmi nih a khuh ve tawn ko. A caan a phak cun Atlantic Rili tilet in a luat hlei lai lo. Ni khatkhat cu a hrawh ve te khawh ko.

Pacific Rili, India Rili le Atlanti Rili tikulh ram fa tete hna nih, vawleipumpi lumnak ruangah a chuakmi khuacaan thlennak le rili tilet thomi nih, nifatin te harnak a pek cuahmah lio le UNO pi hmanh nih biatak tuk in an ruah lio caan ah, vawleicung hruaitu ah ruahmi U.S Pre. Donald Trump hna nih "vawleicung khuacaan thlennak timi hi lih tawnmi (hoax) a si an timi cu" a pawi taktakmi thil a si. Vawlei pumpi hruaitu ruahmi nih, techin fapar chan kan vawleicung kong zong ruat lo in le UNO hnatlaknak zong tel lo duh lo in an um tikah, a pawi taktak. Hi bantuk in mah ram ca thatnak lawng an tuak ahcun, caan sau ahcun USA zong an him hlei te lai lo. An tuar ve thiamthiam ko lai.

A him te lai lo tiah an timi "Fort Lauderdale"

Miami, Florida rikikam inn hna (Rf. pier.5ive.com)

Tuchun ni ah Caribean Rili ummi tikulh ram fatete 21 hrawng hi, rili tilet nih an ram rili kam hi tam tuk a hrawh cang. South America zong hi vawleipumpi lumnak cu an tuar ngai. An ram ah vanruah a tlawm chin lengmang caah, tlangcung tii a zor i khua tam ngai an chuahtak. Africa le Asia ram abik in India, Tuluk, Kawlram tibantuk a linhnak ram ah, ti harnak an tuar chin cang lai ti a si. 

Nihin ni ah, rili tii paohpaoh an kai dih cang. Pacific Rilipi tii cu kum khat ah 1.2cm in a thang i, rili tikulh ram fatete 40 fai cu, thinphan dai lo in an um cang. Maldives tikulh 14 cu Indian Rilipi nih a phum cang. Solomon Islands, Kiribati le Tuvalu tikulh ram fatete cu rili tilet ruangah harnak an tong tuk cang hna i, hi hnu kum 40-60 ah rilipi tii nih a phum khawh hna ti a si. Cucaah zamnak ding vawlei hi ramdang ah cawk ding an i zuam peng. Ramchung mipi hi lungrawknak le ngaihchiatnakin khua an sa cang hna.

Paficic Rili tii nih a phum hmasat bikm-Kiribati Ram

Rili tii thangmi nih a khuh cuahmahmi Kiribati tikulh ram

Hi ram pawl zong hi, UNO nih "vawlei khuacaan dohnak kong" zongah an tang taktakmi ram an si. Hi ram fatete cu chunzan in an khuaruah lawng a har ko cang. Rawl ei tidin le ih hmanh kan ngamh ti lo ti a si. Cucaah Pre. Donald Trump nih "vawleipumpi lumnak hi tawnmi lih (hoax) a si" tiah a timi cungah ah, an ngaih a chia ngaingai.

Pope zong nih "U.S President nih a dirhmun zoh than ding in nawlnak ca tiang an kuat bantuk in tikulh ram fatete zong nih an kuat ve." Zeicatiah UNO nih vawleipumpi lumnak dohnak caah hin, kum khat ah billion tampi a chuah i, cu ahcun USA zong tambik tangka chuahtu a si ve caah a si. Cupin ah Greenhouse gas tambik a chuahtu ram pakhat a si caah a si. 

Nihin ni ahcun Kawlram i Irrawady Delta ummi Laputta khua hrawng hmanh khi Andaman Sea rili tilet thomi nih a khuh chin lengmang cang hna. Rili kam khua hna hi Cyclone fakmi an tong chin lengmang. Cinthlaknak le rilikam thingram zong a rawk tuk cang ti a si. Kawlram ah tii a har chin lengmang i, tlangcung ram a simi Lai Tlang, Kachin, Shan le Kaya ram tibantuk hna zong a rauh hlan ah tii a har chin lengmang cang lai ti a si.

Nilin ruangah hitin Kawlram ah tibual a car

Minung Tuanvo

Greenhouse gas cu minung nih kan sermi le hmanmi thilri in tam bik a chuah caah, a chuahtu zong minung kan si i, a zorter khotu zong minung kan si. Greenhouse gas tambik a ratnak hrampi (source) cu:-meiti, lungmeihol, thingram kangmi le thli-kihternak hang te hna an si. Motor aircon hmanh nih greenhouse gas a chuahter.

Minung kan karh deuh i, greenhouse gas a karh deuh ve. A lin deuh i aircon kan hman deuh i, greenhouse gas a karh deuh. Cucaah, greenhouse gas thumh ding hi a har taktak. Cu teinak ding caahcun, UNO hruainak in ramkip zuam a herh. Cu lawng ahcun khuacaan hi remh khawh ding a si.

Cucaah UNO hruainak in tuahmi Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) nih greenhouse gas thumh ding hi saduh an that i, Paris Agreement (Paris Hnatlaknak) cachoh an tuah. Ram 195 an i tel. November 30-December 12, 2015 tiang meeting an tuah i, ram tampi nih greenhouse gas thumh ding in min an thut. An mah le ram cio ah cozah nih policy ser i riantuan an i tim hna. Cucu minung dihlak kan tuanvo a si tiah UNO nih an ruah.

Paris Agreement Lio UNO Hruaitu hna

IPCC riantuannak hi, 1992 United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) timi theipar a si. Cu zong cu 1997 Kyoto Protocol timi theipar an si than. Paris Agreement hlan i UNO hruainak pahnih zong hi "vawleipumpi lumnak zeitindah kan thumh khawh lai?" timi kong an si.

Paris Agreement hnatlaknak a tuahmi vialte hi a hringhrim lo in dantat awk an tha lo. A ruang cu Greenhouse gas tambik a chuahtu ram 55 hna nih greenhouse gas i 55% renglo hi an chuah caah a si. Cu ram 55 ram lak ahcun, Tuluk le USA hi tambik chuahtu an si. Hi ram hnih hi sipuazi ah a cak cem veve an si i, Paris Agreement hi an zul duh lo men lai tiah ramdang an lung a hring. An zum hna lo.

Cucaah Tuluk le USA (Obama chan) nih 2016 ah Hnatlaknak (Agreement) an tuah i, greenhouse gas thumh ve ding in, vawleipumpi theih in an rak thanh. Obama cozah zong aa zuam ve i, lungmeihol sehzung le tii/thli thianternak upadi an chuah i, Carbon Dioxide a chuahtu sehzung vialte ah remhter hna.

Pre. Trump nih cun "Global cliamate change hi lih tawnmi (hoax) a si" tiah a ti i, "Lungmeihol sehzung vialte zong kan nunter than lai, rian tampi kan ser than lai" tiah a ti. U.S nih Greenhouse gas thumh ding aa timh lo caah, Tuluk ram zong nih aa tim lai timi ruahchannak a um ti lo. Cucaah Paris Agreement minthumi hna zong nih an biakam an zul kho te hnga dek maw? An zulh ve lo ahcun, greenhouse gas cu a tum lai timi ruahchannak a um ti lo.

Greenhouse Gas chuahtu vialte zoh tik ah, Tuluk nih 28% a chuah; USA nih 16% a chuah. Hi ram (2) lawng nih hin 44% an chuahter. EU (ram 28) nih 10% lawng an chuahter. EU ram 28 nak in a let (4) renglo hi, Tuluk le USA nih an chuah caah, hi ram pahnih hi vawleicung thli a hnomhtertu bik ram an si hna.

Tuluk ram thli hnawmtam

Vawleicung ram dihlak epchun tikah, Tuluk le U.S. ram hnih chuahmi greenhouse gas hi a dang ram 193 chuahmi he aa zat ngacha. Zei ruang dah a si? Tuluk le U.S cu sipuazi in vawleicung uktu an si caah a si. Hi ram pahnih hi, an luan tuk. An hak-a-kau tukmi ram an si. Hlan lio ah USA hi greenhouse gas tambik a chuahtu a rak si i, an ram cozah (EPA) nih biatak tein an van thumh caah, pahnihnak ah an tlakmi a si.



Pre. Trump ni "climate change" timi biafang hi, White House website hmanh in an hloh cang. "Cu thil nih an thinlung zei dah a si?" timi cu a langhter ko. Pre. Bush chan lio zongah "vawleipumpi lumnak hi a dik lo" tiah an rak ti ve thiamthiam. Sipuazi a tum lai ti an phan caah a si. Nihin ni ah, Tuluk, U.S.A, India, Russia le Japan nih tam taktak an thumh lo ahcun, vawleipumpi cu a lum chin lengmang ko lai. Cucu vawleicung mi vialte nih ruahcia a hau.

Nihin ni ah ram sifak tete abikin rili cung tikulh ram fatete hi, ram rummi hna ruangah an tuar khun. An nih cu an ram a niam pinah, an si a fak i an i rungveng kho ti lo. Kum a raoh hlan ah, tikulh ram fatete cu an lo cang lai i, cu ram minung hna cu "Vawleipumpi lumnak nih a chuahpimi a hmasat bik ralzammi an si lai" tiah mifim mi nih an ti.

Biadonghnak

Nihin ni ah vawleicung ah minung 7 billion kan um. Minung kan karh bantukin, motor, vanlawng, tilawng, sehzung a karh ve i, greenhouse gas chuahmi a tam deuhdeuh. Thli a hnawm deuhdeuh i, khuacaan aa rawk deuhdeuh pinah zawtnak a tam deuhdeuh i minung nunnak zong a tawi deuh ti a si. Cu thli hnawm thiantertu cu thingkung le ramkung lawng an si. Minung kan karh deuhdeuh i, thingram a tlawm deuhdeuh ve hawi.

Cucaah vawlei hi a lum chin lengmang lai i, nikhat caan khat ahcun minung, saram le thingram nun khawhlonak ding tiang in a lin kho ko tiah mifimmi hna nih an ruah. Cucaah kan vawleipumpi hi kum tampi a that i, minung kum tampi kan nun khawhnak ding caah, minung kan tuanvo nganbik cu "Greenhouse gas" thumh le thingram cin a si ko tiah scientist nih an ti.

Pathian nih minung hi vawlei i a kan chiah tikah, hi vawleicung zohkhenh ding le Amah Pathian caah chawkengtu tha si ding zong hi tuanvo a kan pek chih. Minung nih kan vawlei hi kan zohkhenh lo le dawt lo ahcun, hi vawlei hi kan mah lila nih hrawh te dingmi a si ko. Cucaah Pathian zummi paohpaoh nih cun Pathian pekmi vawlei zohkhenh ding le kilven ding kan ruanvo a si  ve!

----------------------------------------------------------------------------

Minung Nih Kan Hngal Kho Taktak Hnga Maw?

Tu chun, Apirl zarh khatnak Zarhpini cu cu ECBC kum 8th kan tlinnak birthday a si i, sunglawi taktak in biakinn ah caan kan hmang hna. Kan mah chungkhar zong kan fapa le (4) kan pumhpi hna. Inn kan phak tlawmpal ah ECBYF zan pumhnak ah kan i pum hna.

Inn ngeitu nih "cia-zan" thaw taktak a kan dangh i, 9:20 PM ah inn lei ah kan van tin. Kan fale cu Spring Break a dih zaan a si i, thaizing cu sianginn kai ding a si cang. Thaizing caah ready tein um ding ah kan timh lio hna ah, tang (2) a kai lio mi ka fapa, Elisha Velngeih Lian cu a van tap thluahmah. A mitthli kurkur in a tla.A upa pakhat nih a rak hnemh len ko.

Ka va kal zawkzawk i,

"Zei dah a cang hnga?" tiah ka van hal hna. Ka kuh i "Ka fa zei ca dah na tah? Zeidah a cang? A ho nih dah an ti?" tiah ka van hal.

Cucun a ngaihchiatnak le tahnak kong cu a van chim thluahmah. Bia cu dong lo in a ka hal. Cu a ka halmi bia nih pastor rian tuanmi ka sinak in le bible sianginn ah kum (10) ka kaimi ka hngalhmi le cawnmi vialte zeihmanh an si tuk lo  kha tampi ka ruahter.

Ngakchia nih theih an duhmi cu "Paul nih cu tin a ti? John nih cu tin a ti? Luke nih cu tin a ti? Hebrew nih cu tin a ti? Biathlam nih cu tin a ti?" timi pawl kha a si lo. Kan mah ka tein a phi theih an duh.

Ka fapa biahalmi nih "Ka cawnmi khawi dah a si ne? Kum 10 bible sianginn ka kaimi khawidah an si dih ne?" timi a ka ruahter ngaingai.

A ka halmi pakhat cu "Ka pa, vawlei caan a dong lai timi hi a taktak maw a si ko? A dongh ahcun kan thi dih ko lai cu te?" ti a si. Bible chirhchan lo tein leh ding cu a har taktak.

A ka thawh than i, "Ka pa, zei ca dah ngakchia tete hi an thih tawn?" tiah a ka hal than. A question cu a fawi nain a phi leh ding cu a fawi lo.

Cun "Ka pa na thi lai ti ka phang. Na thih ahcun a dang in pei kan um lai cu. Na sin ah zungzal um ka duh?" tiah a ti.

Ka thawh i, "Ka fa, saupi ka nung ko lai. Kum tampi ka nung ko lai. Na caah saupi ka nung lai; rian kan tuan lai i kan cawm ko lai" tiah ka leh.

A upa nih "Ka pa cu a no tuk rih. Kum 51 lawng a si. A thi rih lai lo. Hi hnu kum tampi a nung ko lai" tiah a van ti ve.

Elisha nih, "Asiahcun, ka pa kum zeizat tiang dah na nun lai?" a ka ti.

"Kum 90; kum 100 tiang ka nung lai" tiah ka leh.

A ka thawh i, "Asi ahcun kum 90 le kum 100 tiang na nun i, na thih tik ah, vancung khua ah tarpi maw na si peng ko lai?" tiah a ka hal.

Ka thei lo ti le ka duh fawn lo. "Bible nih cu tin a ti" timi leh le a nih caah sullam a ngei fawn lo.

 "Asi lo ka fa, kan no te ko lai" tiah ka leh i, "Zeitindah cu tluk tarpi cu kum no te ah na chuah than khawh lai?" tiah a ka ti than. Leh ding a fawi lo taktak.

"Thlarau pum in hei kan um lai cu" van ti le "Thlarau cu zeidah a si?" a van ti dingmi a fiang ngai cang. Bible ning in leh dah ti ko lo cun, minung nih hngalh khawh ding a si ti lo. Fianter khawh ding a fawi lo.

A chap than i, a tah bu in a ka halmi cu, "Pa pa, a si ahcun kan nau hniang le Isabella le Gabriel te hi ngakchia te an si. Thi hna sehlaw, hi hna hi ngakchia te in maw an um peng ko lai?" a ti rih. Cu zong cu a fawi lo taktak.

Kan church ah ngakchia a thimi pakhat kha a lung ah duak a chuak i, "Zeicaddah ngakchia tete hi an thih ve lengmang?" tiah a ka hal. Cu zong cu zeitik hmanh ah leh khawh dingmi biahalnak an si ti lo.

"Zeitindah na ruah ve?" tiah hal chin dah ti lo cu chim awk ka thei ti lo.

Ka fapa biaruahmi hi, a fawite mi an lo nain, tuak setmat...tuak setmat ahcun, minung nih hngalh khawh dingmi an si taktak hnga dek maw? Kan thih hlan ahcun kan hngal kho taktak hnga dek maw? timi ka ruat.

Kum 10 Bible sianginn ka kaimi le ca tampi ka relmi cu, ka fapate tang (2) biahalmi lehnak hmanh a rak za lo.

Greek ruaktuaktu mifim pa Socrates nih a chimmi cu, "Ka hngalhmi thil pakhat te lawng a um. Cucu kei cu zeihmanh ka hngal rih lo timi hi a si ko" tiah a rak timi hi, ka fapa tang (2) he bia kan i ruah hnu in, biatak tein ka fiang.

Hi biahalnak pawl hi ruat ve hmanh.

-Minung a tarmi pakhat khi a thih tikah a thlarau khi tar maw a si ve lai?

-Ngakchia khi a thih tikah a thlarau khi ngakchia maw a si peng lai?

-Bible cherhchan lo in, "minung ngakchia siseh, tar siseh a thih tikah a thlarau a          no le can khi a no nih dah a theih khawh taktak?

-Zeicadah ngakchia sualnak ngeilomi khi an thih tawn?

-Vawlei donghnak hi a um taktak lai maw?

Hi biahalnak hna hi atu kan nun lio ah kan hngal kho taktak hna maw? Asiloah kan chim tawnmi hi kan zumhnak ceu dah a si? Asiloah Bible nih heih a ti cu ti lawng khi dah kan i tlaih i a hngal bantuk te in kan chim khi a si hnga?