Tihnung Taktak A Simi Lungthin Damlonak (Depression)

USA ram chungah, Laimi "Amah le amah aa that" timi hi an tam ngai cang. Fiang tein, a ruang kan thei kho tawn lo. Zu a din ruangah ah? Nupi he an i then ruang ah? Cu ruang ah, kha ruang ah?" tiah an ti tawn. Hi hna hi a leng in hmuh khawhmi thil an si i, a muru le a hrampi pakhat cu "lungthin damlonak" (Depression) hi a si kho men. Hi bantuk, mahthahnak hi, voi tambik cu "Lungthin damlonak" ruang bik a si tian h.athlaitu hna nih an ti.

WHO nih "Kum khat ah minung 800,000 kuakap nih mahthahnak an tuah an ti. Mahthahnak hi vawleicung thihnak vialte lakah a ruang tambik pahnihnak a si. Mahthahnak a ruang tambik cu lungthin damlonak ruangah a si an ti." 

Lungthin damlonak hi, mi tampi nih an ton. Miphun kip le vunhawng kip nih an ton. Nu le pa thlulo in ton a si. A ho paoh nih ton khawh cio mi a si. Doctors, engineer, ralbawi, mirum milian le mifim cathiam zong nih an ton. Aa nuam tuk rua tiah ruahmi, milar pawl (celebrity) tampi nih an ton ve i, mahthahnak a tuahmi zong an um len ko hna. 2016 ah USA ah minung 45,000 an that. 2017 ah hin,  47,173 an i that ti a si. Kum chiar in aa thatmi an karh. Kum 15-34 kar hi aa thatmi an tam khun ti a si.

Hlathlaitu nih an hmuhmi ah, Lungthin damlonak a ngeimi hna hi a tanglei bantuk in an si:

* Lunthin damlonak ngeimi kum laiva hi tuak tikah kum 32.5 a si.
*Kum 18-25 karlak hi, lungthin damlonak tambik an ngei.
*Nikum i lungthin damlonak a ngeimi 11.3% cu kahpia an si (miphun dang aa cawhmi)
* Nu dihlak i 8.7% hi phun khatkhat in lungthin damlonak a ngei.
*Pa dihlak i 5.3%  nih lungthin damlonak an ngei.

Lungthin damlonak hi thil a phunphun ruangah a  chuak kho. Ci le kawr zong in a kal kho. Damlo ruang le khawnden ruangah a si kho. Fa tam ngeimi le nau rawk ruang i, thi tam tuk chuah ruangah a si kho. A cheu nu cu pa nih an tlaihhrem hna ruangah a si kho. Chungkhar ah thihlohnak le khawndennak le sunghbaunak an ton ruangah a si kho. Chungkhar buaibainak le harsatnak ruangah a si kho. A cheu cu lungthin damlonak a ngeimi an thlawp ruang ah an mah an lungre a thei i, lungthin rawkmi zong an um ve. 

Lungthin damlonak nih hin, biaknak lei minung zong a hrial hna lo. Lairam ah "hlimri" kan timi hna khi, a tam deuh cu "lungthin damlonak" an rak si ko hna.  

Lungthin Damlonak hi tih a nung taktakmi damlonak a si. A ruang cu theihthiam a har tuk. Lungretheih theng khi a si lem lo. Mi tampi nih cun an ngeih khi an i thei lo. An ngeih hmanh ah an cohlang fawn lo. A zual tuk hnu lawngah an theih tawn caah, micheu cu nunnak a liam manh cang. Cucaah, lungthin damlonak hi, theihthiam awk a har caah ralrin awk zong a har ngai. Tih a nun khunnak cu thlawpbulnak lam a har tuk caah a si.

Lungthin damlonak hi lungretheih damlonak (stress) in aa thawk. Lungretheih damlonak cu damh khawh a si nain, "lungthin damlonak" (depression) a phak ahcun za ah za in dam a har cang. Cucaah lungretheih damlonak ngeih lio ah, mi tampi bawm in damnak zuam a herh. Mah bantuk lei a thlawpmi sibawi sin ah piah colh a herh.

Lungthin damnlonak hi, thlawp tikah a thlawptu le chungkhar zong ralrin a herh. Zeicatiah an thinlung a hmanlo caah a lungfimmi caah lungre a thei kho tuk. Cucaah a dammi kha lungretheihnak in damlo khawh a si ve.

Naite ah, California ah "lungthin damlomi zohnak lei ah mi tampi nih theihhngalhmi Pastor Jarrid Wilson (K.30) zong aa that ve. Aa thah laite ah, a mah le mah aa thatmi nu ruakvuinak zong ah a va kalta ko ti a si." g a mah cu aa thlawp kho ti lo i, a mah le mah aa that ve ko." USA ah Krihfabu min thang bik pakhat-Saddleback Church- pastor Rick Warren fapa Matthew zong April 2013 ah mahthahnak in a thi ve. Kum (7) a si lio tein lungthin damlonak a rak ngei ti a si.

 Muidawh minthang tam ngai zong, a thli tein lungthin damlonak an rak ngei i, an taksa fahnak a rak tam tuk caah, a donghnak ah "fah theihlonak sii" sang tuk hna an din caah, an thi theu tawn. Cuticun lungretheih damlonak nih hin, minung phunkip te hi harnak a pek i, mi tampi cu nunnak a lak theu tawn hna. A caan ahcun chungkhar hmanh nih, lungthin damlonak an ngeih hi an thei tawn lo i, an i thah hnu lawngah an theih tawn hna.

Hi lungretheih damlonak hi, damlonak phun tampi a lang kho. Doctors te chimnak ahcun a tanglei fahnak le damlonak hna in tambik an lang. Cucu ngeih ahcun doctor sin piah hi a herhmi a si.

1. Fahnak an ngei

Lungthim damlonak a ngeimi tam deuh (75%) cu fahnak a phunphun an ngei. An lu, an hngawng, an keng, an tang, an liang le an paw a fak. A a kenkip ah an fahnak hi aa thial lengmang. Thim le nam sawh bantuk hna in a fah an thei. A cheu an thi-hri a dawh hna. A cheu an mit a hnuh hna. A cheu an paw a fak i rawl an ei kho lo. An paw nih eidin a caakmi a tam tuk. A cheu an luak a chuak. An lungthin zong a rawh caah, fahnak an ing kho lo. A fah tik ah, an ai tawn. Cu fahnak nih cun a temtawn hna i, an lungretheih le khingrih a zualter hna. Fahtheihlonak sii an din zong ah a chawng hna lo. Tam tuk an din caah a thimi zong an um tawn.

2. An thau

Lungthin damlonak a ngeimi cu "an thinlung a hawm. An thinlung in hlammi an ngei peng. An thinglung a bau peng i, an lileng. An um a har. An si a vang. Cu an chung a hawm caah, rawl ei peng an duh. Tii din peng an duh. Khakha an vitamin le taksa nih a  hlam bia silo in, "umhar phen" tibantuk in an thinlung a hawm caah an eimi tu a si. Cucaah thau le pawng kai a tam ngaingai.

3. Zia aa thleng

Lungthin damlonak a ngeimi hna cu, "An thin a tawi. An thinhun a fawi. A caan ah fawi tein an ni. An ni rua hlah maw van ti ah an tap than ko. An zia aa thleng peng. Thil fate kha thil biapi tuk ah an chiah. Biapi tukmi tu hna kha biapi ah an chia tawn lo. Mi he bia el an huam. Ka hman tiah an i ruat peng. An ingpuan a fawi. An i ihkhiak. An nuar. An i ngal. Thil khi a tha lei in an ruat kho lo. A chia lei lengmang in thil an ruat. Sawisel lomi thil an ngei lo. An mah tuahmi lila hi an lung a tling kho lo. Midang tuahmi cu chim awk a um ti lo. Sawisel hi an zia pakhat a si. An zai. An saduhthah a tling kho bal lo. JAMA Psychiatry journal (2013) ah an chuahmi ahcun, "Lungthin damlonak a ngeimi 54% cu, mi he an i rem lo. An i hua. An i si tawn ti a si. Mi hi an huat hna. An mah an van ti hna ahcun an celh bak lo" ti a si. An zia aa thleng peng i, minung fa nih an duhnak khen ding a fawi lo.

4. Zeihmanh ka si lo!

An lungthin a der i an tha a chia peng. Zeihmanh ka si lo. Zei hmanh san ka tlai lo. Zei taktak hmanh ka si lo" timi an lungthin ah a um. An i phuhrung. An ral a chia. Mi tampi kha ral ah an rel hna. Mi dang cungah an lung a hring. Lunghrin an hman caah, nu le va kar ah buainak a chuak duh ngaingai. Nu a si ahcun vale hna kha sual a phunphun an puh hna. Vale an si ahcun nupi le nih thah an ka duh ti in, an lung a hring.

5. Zurit he aa lo

Zuri mi cu an thin a tawi. An puanghrang. An thin a hung. Mi he vuakden an duh. An i hrocer. An i rungveng. An duh poh in, biafak an chim. Mi volhpamh an hmang. Chiatserh thaltan hi, an zia pakhat a si. Cu bantuk cun lungthin damlonak a ngeimi zong an si ve. An sining hi zurimi lungput he an i lo. Cucaah hawikawm an ngei kho lo. Nuleva hmanh thenrawi a fawi taktak. Nu a si ahcun vale an huat hna. Vale an si ahcun nupi le an huat hna.

6. A za cang timi an ngei lo

Lungthin damlonak a ngeimi cu an duhmi thil, an tuah duhmi kha, ban hngal lo le a za cang timi ngei lo in an tuah tawn. A cheu cu thilri an duh tuk. Zeizat an ngeih zong ah a za cang timi an ngei lo. Cawk peng le ngeih chap peng an duh. Tangka hman zia an thiam lo. Cucaah tangka ah harnak le buainak an tong. Facebook tibantuk maw an zoh tik zongah ban an thei lo. An duhmi thil kha, an i hruhpi tawn. An tuah duhmi kha tuah lo in an um kho lo. An i sum kho lo. Lemnak (Addiction) an ngei. Gambling tuah  hmang an si ahcun "a lem hna." Zudin hmang an si ahcun zuu nih a lem hna. Nu lei hmang an si ahcun a lem hna. Thil phunkip te nih a lem peng ko hna.

7. An thluak hi khuadawm bantuk in a mui

An khuaruahmi a tliangtlai kho lo. An thluak le an lung a buai. Fiang ruairai lo in an um peng. Hnulei kong pek, hmai lei kong pek, thil sining phunphun khi an fiang kho lo. Cucaah an lungthin khuaruahnak khi khuadawm nih a kan khuh bantuk in a um. Khua an ruahmi khi "a taktak an tla" kho lo. Chun mang bantuk in khua an khang i, rian an tuan. A taktak asilomi khi a taktak ah an ruah i, cu thil cu an caah dawnkhantu a si tawn. Harvard University ummi Psychologists nih an hlathlainak ah an hmuhmi cu, minung thluak nih hin, "a tu lio caan" (present moment) hi fek tein a ruah i aa tlaih lawng ah minung hi an i lawm ti a si. Cun a liamcia le hmailei caan a kenkip a ruah ahcun, khuaruahnak a vaivuan i, thinphannak le nuamhlonak a chuahpi ti a si. Lungthin damlonak ngeimi hi, a tu lio caan nak in, ka dang a kenkip khi an ruat.

8. Biakhiah an i harh 

Columbus University in hlathlaitu hna nih an hmuhmi cu, "Ni fatin tein  zatuak ah 70% cu  lungfim tein khuaruahkhan hnu ah, bia kan khiah ti a si. Lungthin damlonak a ngeimi cu, thil fate zong ah biakhiah an i harh. An lungthin a vaivuan. Lungfimmi caah thil fatete kha, an caah a pipa tuk ah a rak tla. Tahchunhnak ah, zingka thawh ka ah, "Ka ha maw ka tawl hmasat lai? Ka hmai maw ka phiah lai? Maw coffee dah ka din hma sat lai?" timi tuktak hmanh khi, sau ngai an i ruat ti a si. Thil fatete khi an caah thilri ngan tuk le khingrit tuk a si an ti.

9. Samhriah le Ha-tawl an huam ti lo

Zeidang lei thianhhlimh an huamnak a zor pin ah, "samhriah le ha-tawl an duh tuk ti lo." 2014 i minung 10,000 an hlathlatmi hna chung in, 61% nih cun an haa ngandamnak (ha le ka chung) lei a chiatkhat deuh caah "lungthin rawhnak kan ngei" tiah an ti. A ha chia deuhmi paoh hi, lungthin damlonak an ngeih a fawi deuh ti a si. Lungthin damlonak a ngeimi a cheu cu, samhriah le thianhhlimh le tamh-mawih an huam ti lo. Lenglei thil tamh-mawih na huam ti lo ahcun, na chunglei muru ah damlonak a um timi kha a langhtertu an si. Ralrin a herh.

10. Hman tein an it kho lo

Lungthin damlonak nih, minung ihzaunak le hngilh ning lam tampi in donhkhanhnak a ngei. A cheu cu zankhuadei an i hngilh kho lo. An hrio peng. Khua an ruat peng i, an mit a ku kho lo. A cheu cu zan khua dei mithi bang an i hngilh hnu zong ah, chun zongah an ngu rih.

11. An lungthin a vaivuan

A fekmi tinhmi an ngei kho lo. "Khuaivah kat rei" bantuk in a kenkip ah thil an tuah. An duhmi thil cu, zeipoh tuah thluahmah an hmang. An lungthawh lio ahcun, ral tha tuk in ban hngalo in an tuah. An lung a thawhlo ahcun an ban ko. Ka tuahmi thil hi, zeidah a theipar a lawh lai timi an ruat lo. An duhmi tu kha an tuah ko. Voi tampi cu a theipar chuak lak in riantuan lo in ban an hmang. Sunghbaunak an ton tikah, midang tu an puh hna. An mah palhnak kha "tuanvo" lak an zuam ti lo. Cucaah an tuahmi thil kip ah, khua-awng an pem kho lo.

12. Huamnak a zor

Riantuan an huamnak a zor. An lung a thawh ahcun an huam. A thawh lo cun an huam ti lo. An huam tawnmi an huam ti lo. Hawi sin tel, lentecelh, pumhkhawmh, lamkui, lengchuah le nuamh an huam ti lo. Nuva sinak zong an huam ti lo. An huam tawnmi paohpaoh an huam ti lo. Lungthawhnak an ngei lo. An ngeih zong ah caan tawite lawng a si. Cu ti cun lunglawmhnak hi an ngei kho ti lo. Cun an lungthin a rawk chin lengmang than.

12. Fahnak phunphun

Lungthin damlonak a ngeimi hna hi, fahnak a phunphun an ngei. An lu, an paw, an hngawng, an tang, an kutke, an keng, an ruhkhua le an tukbuhrum tibabtuk hi a kenkip ah an fak. A bik in an pawpi le an paw hi a phunphun in a fak. Rawl an ei kho lo. Cuticun lungthin damlonak le pawfah hi aa tlai. An paw a nuam lo i an lungthin a va damlo deuh. An lungthin a dam lo deuh paoh ah an paw a va nuam deuh lo hawi. Citicun aa hel lengmang i, lungthin damlonak hi thlawpbul a har taktakmi a si.

14. Hmual an ing kho lo

Lungthin damlonak a ngeimi cu, ramningzak bantuk an si. Ramningzak cu tongh men ah a con bantuk in, lungthin damlonak a ngeimi cu, mi bia an ing kho lo. An duhlo ning in van ti sual ahcun an ngaih a chia. An tap colh. An thinlung a kekkuai colh. An bia hal a tam. Mi bia kikawi an ngai. Ngaihchiatlo ding zong an ngaih a chia. Phuhrun lo ding zong an i phuhrung. Mi nih bia tluangtlam te an chim zong ah an i kuaih.

15. Rim an thei

Lungthin damlonak a ngeimi cu rim chia an thei tawn. A lungfimmi nih cun zeihmanh a rim an theihlomi kha an nih nih cun rim an thei peng. A thutheng zong an thei. Cucaah an cil an chak leklek. Siaremlo in an um peng.

16. Aw an thei

Rim lawng an thei lo Aw zong an theih. An hnakkhaw bak in aw phunphun an theih. Cu aw cu, a caan ahcun "thlarau aw maw, khuachi aw maw, minung aw maw" a phunphun an thei i, a cheu cu "Pathian aw, Bawipa aw kan thei" tiah an ti i, a donghnak ah "hlimrit" tiah kan timi ah khin an i chuah. Hlimrit hi a ngaingai tiah ahcun sii lei thiammi chimnak ahcun "lungthin damlonak" (depression) a si ko tiah an ti. A cheu cu "Mi nih kan kawng a kan caih" tiah an caih lo mi kha, caih in an theih khawh. An i phuhrung i an mit-au a hman ti lo. An khua hawiher zong a hman ti lo.

17. An zei a pawi lo

A cheu lungthin damlonak a ngeimi cu, an lungre a thei peng nain, a cheu cu zei thil hmanh khi biapi ah an chia lo. An i buaipi lo. Hmailei kong zong an ruat in an tuaktan lo. An ruahmi zong hi, a phi a chuak khomi an si lo. Cucaah tinhmi ngei le tuaktannak ngei bu tein zeitik hmanh ah rian an tuan lo. Lungthawh in rian an tuan. Cucaah an chim ning in zeihmanh an tuah kho tawn lo. An biakam an let. Thil an philh zau. Zei thil hmanh hi, biapi in ruat lo in, "a pawi lo" ti deuh lawngte in khua an ruat i, an mah ca he chungkhar caah harnak an chuahpi tawn.

18. Chimh khawh an si lo

Thil chia pek, thil tha pek ah an mah tuakmi le ruahmi pin cu zeihmanh chimh khawh an si lo. "Vanzuang hnachet" bantuk an si. Lungthin damlonak a ngeimi cu an mah lungthin pin cu, chimh khawhmi an si lo.  Cawnpiak khawh zong an si lo. An mah duhmi paoh an tuah. Thil tlamtlin lo tik le sunghbaunak a chuah tik ahcun, midang tu an puh hna. An mah cu a sual lo bantuk tein khua an sa.

19. An cawlcang duh ngai

Lungthin damlonak a ngeimi cheukhat cu an ngawi-caw. Mizawfak bantuk in an um nain, a cheu cu an cawlcang peng. Lungthin dai tein an thu kho lo. An i chawk peng. A cheu cu an ni peng. A cheu cu an thin a hung peng. Cu an lungput hawih in an cawlcang tawn.

20. Thil hman lo an hmu

A cheu cu an lungchung khuaruahmi kha a taktak in kan hmuh tiah an i ruah. An mit nih a hlen hna. USA zong hi Kawlram ah an ruah ko. An ruahmi paoh kha a si tiah an hmuh khawh. A cheu cu Pathian ka hmuh tiah an ti. A cheu cu Jesuh khi an mitthlam ah an cuanter i, Jesuh an hmuh taktak tiah an ruah. A chawk sawsawhmi an hmuh hna zong ah, hawikawm ah an rel khawh hna. A um taktaklomi an kawl i hmuh an i tim. Lengvah an hmang. Cuticun An mit nih a hlen tawn hna.

21. Huatmi an ngei

Lungthin damlonak a ngeimi tam deuh cu, nu an si ahcun an va le an huat hna. An lunghrinh hna. Pa an si ahcun an nupi le an huat hna. An lunghrinh hna. Tangdangpawm (adultery) zong an i puh i, nuva then a tam. An hnah a chuak. Lungthin damlonak a ngeimi nu tam nawn ka hmuh cang hna. An vale hi thil ti in an ti hna lo. An pamh hna. Hnam neih hna an puh hna. Nupi cung nu duh zong an puh hna. Chiat zong an serh hna. A phunphun in an pamh hna. Vale nih celh ding khi an si lo. Lungthin damlonak a ngeim pa cheukhat cu, an nupile khi an vuakden hna. Va cung pa duh an puh hna. Cuticun a cheu cu nupi thar zong an um. Tih nung taktak ko.

22. Hriamnam an la
Lungthin damlonak a ngeimi tampi cu namte, namtawng, meithal hi an pawng ah chiah ding a si lo. Hi bantuk hriamnam in ruahlopi ah aa thatmi an tam cang. Midang zong a thatmi an tam cang. Ruahpha lo ah khua an ruat i, mi thah an hmang. Mi kan thah timi a ruah awk an thei lo. An fale hmanh ral ah a ruatmi an um tawn. Dayton kan um lio ah, Mirang nu nih a fale 4-5 ngakchia bak ti ah a hnim hna an innchung ah a thah ko hna. A bia an caih tik ah, lungthin damlonak ruangah a si i, a thah hna hi aa thei lo ti a si.

23. A hmanmi an ruat kho lo
Lungthin damlonak a ngeimi hna vialte an sining aa lomi cu, (1) an khuaruahmi (thoughts) a hman lo; (2) thil an hmuhning (perceptions) a hman lo; (3) a chia le tha an thleidang kho lo; (4) zeidah a taktak a si i, zeidah a taktak a si lo timi an thei kho lo. An ruahmi le an hmuhning paoh kha, an nih caah cun "a taktak" a si peng. Cucaah mithahnak tiang hna an chuahter tawnnak a si.

24. Lunghrin le mipuh an hmang

Lungthin damlonak a ngeimi tampi cu, "an vale, an chungkhar le midang nih hin, thah an ka timh; thih-sii an ka pek, an ka leirawi, ka chiatnak kong an chim, an ka doh, an ka huat, an ka ral, I rawk seh timi an I zuam.." tiin midang hi sual a phunphunte an puh tawn hna. An eidihmi tirawl le lakphak hna ah thih-sii an paih ti tiang in a ruatmi an um. Mandalay University kan kai lio ah, Falam kan hawipa cu lungthin damlonak ruahlopi in a ngei. Ka hawipa he sekhan ah kan va piah tawn. Cu pa nih a chimmi cu,

"8888 buainak ruangah, ka pa zong hi ralkap cozah nih an tlaih cang lai. Keimah zong hi tlaih an ka timh cang. Sianginn ka kai zong ah, sayama le siangngakchia nih keimah kong lawnglawng an chim. Lakphakti dawr ka kal zong ah, keimah kong lawngte an chim. Ka pa zong an tlaih cang lai. Hi pa zong an tlaih cang lai an ti. Kawlnu pawl le Kawlpa pawl zong nih an theih dih cang. Sainginn kai ka huam ti lo. Ka tlung lai. An ka ning tuk. Ka khawp tuk….tiah a rak ti. Zaangfak taktak khi a si.

Hi bantuk in lungthin damlonak a ngeimi cu, mi kip khi an zum hna lo. An lunghrinh hna. Cucaah tiawl zong an eiding ngam tuk lo. An ral a chia. Pakhatkhat an can ahcun, "thichia, hnam, doih, aih le midang nih a kan tuah" tiah an ruah tawn. Cucu aa mer lengmangmi thil a si caah, an damnak lam hi a har ngaingai tawn.

Biadonghnak

Lungthin damlonak hi zawtfahnak (symptoms) phun tam tuk in a lang kho. Pakhat le khat sining aa lo lo. A cunglei tialmi cu a buaktlak in tialmi a si. Medical doctor ka si lo caah, hihi ruahnak pek a simi silo in, ca tampi ka relmi chung in le mi tampi ka bawmhnak hna chung in keimah hmuhnak ka tialmi a si.

Thil fate le thil a ruang chim khawh cawklomi nih lungthin damlonak hi a chuahter khawh ko. A cunglei bantuk in lungthin lei ah sining tam tuk a ngeimi cu, a fawinak in a tlawm le tam in lungretheih damlonak an ngei tiah lunghrin khawh an si. Cucaah hi bantuk minung na pawngkam an um ahcun ralrin le zohkhenh an herh. Chungkhar le Krihfabu zong nih biatak deuh in tanlak le tuaktan lo ahcun, Laimi zong hi bantuk damlonak nih fak tuk in, a kan buaiter khawh.


-----------------------------------------
Zohchihmi ca pawl

1. Depression Statistics Everyone Should Know
https://www.verywellmind.com/depression-statistics-everyone-should-know-4159056

2. Depression by WHO

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/depression

Tawlreba

Tawlre  timi cu Laitlang ah a ummi thlaikung (plant) phun khat ba a ngeimi a si. Laitlang ah phun hnih a um. A dang aa lomi zong an um kho men. Ramtang ah hmun kip ah a keumi a si. Cu thlaikung nih ba a ngeihmi cu "tawlreba" tiah ti a si.  A hnah le a thei hi, a hiarh caah minung nih rak ei khawhmi a si lo. A thei hi va lawnglawng nih an duh. Tawlre hi Mirang nih cun "plant" phun khat ah an chiah. Plant timi cu "thlaikung" tiah ka leh. 

Kawl phungthluk ah "Thi-tu phawsa, Mathi-tu kyaw-tua" ti asi. Asullam cu "Atheimi nih hlai hna sehlaw ei hna seh, a theilomi nih nih lantak hna seh" ti asi. Hi phungthluk hi phungthluk tha taktak asi. Zeibantuk thil hmanh, sui le lungvar an si zongah, sui le lungvar an si hngalh lo ahcun lanhtak ding men an si ko. A hngallomi caah cun sullam an ngei lo i, man an ngei lo.

Tawlreba zong hi Laimi nih a thatnak hi chan tam tuk kan rak thei lo i, Tawlreba kongah Kawl phungthluk hi a dik ngaingai. A theimi nih cun chan tam tuk an rak ei ko nain, a theilomi kan nih Laimi nih cun kan rak lanhtak peng ko. "Ngeih lo nakin hngalh lo a fak deuh" timi ah Laimi cu kan chuak than. A pawi taktak. Chan tam tuk kan tlai hnu ah, atu ceu theih le cin kan i thawk asi.

Thanchonak caah Tawlre an cinmi (Rf. researchgate.net)

Tawlre Min Phunphun

Mah le ram sining hawih cio in min aphunphun in auh asi. Mirang nih, "Elephant Foot Yam" tiah an ti. Thingramlei min (botanical name) ahcun, "Amorphophallus paeoniifolius" ti asi. A tawinakin a kong hitin an tial.

Thingramlei Min:    Amorphophallus paeoniifolius (Sceintific name).

Mirang Min:    Elephant Yam, Elephant Foot Yam, Whitespot giant arum, Stink lily, Telinga potato

India Min:                 Suram, Jimmikand

Thailand:                  Buk

Indoneasia:               Suweg, Walur, Eles

Kawl Min:                Wah-uh

Lai Min:                    Tawlre; Tawlreba.

Thingram Dirhmun:    A lo tlau dingmi thlaikung (plant) ah an chia lem lo.

Akeuhnak:                  Thingkung tampi a umnak ah an keu duh. Hmunchia zongah an keu kho.

An hmannak:              Eidin phunphun, a carmi saram rawl le sii

Theihmi Ei-sual awk: Tawlrelba ah "calcium oxalate" timi dat tam tuk a um caah, ei tikah kaa, dang le chungril tiang fak piin a thahter khawh. A hiar ngaingai.

Sipuazi ca an cinmi Tawlre kung pawl

             

Cinnak le Keuhnak Ram

Tawlre hi thingkung tamnak le hmunhma chia ngai ah a keu i, rili in meter 800 cung a sannak lawng ah an keu.

Tambik a keuhnak ram hna cu, Australia chaklei, Bangladesh, Borneo, Burma,Fiji, India, Indonesia, Japan, Laos, Malaysia, New Guinea, Philippines, Samoa, Sri Lanka, Sulawesi, Taiwan, Thailand, Tuluk le Asia nichuahthlanglei ram hna ah an cin hna. Kawlram le Lairam ahcun an rak cing bal lo. Naite lawng in cinmi an si. Madagascar le Seychelles ahcun an cin chawmmi asi tiah an ruah.

Tawlre hi India le Sri Lanka ram ah an cinnak cu chan tampi asi cang. Eidin biapimi facang, fangvawi le zeidang eidin awk um lo caan ah, mangtam rawl khan an rak hman tawn. Asia ram ah hin kum tampi chung an rak cin chung cang i, minung nih fawi tein kalpi khawh le cin khawhmi asi caah, zeitindah akarh ning asi timi hi tha tein theih khawh asi lo. India ah hin an rak cin hmasatnak hmun cu a si men lai tiah thingram lei thiammi hna nih an ti.

Sii Ca Hmannak

Hindu biaknak sii cauk Ayurvedic ah, Tawlreba hi zeitindah sii ah hmanning asi timi an tial. Aba hi fah daihnak, phin zornak, chung nemnak, thli-teinak sii (anti-flatulence), hurnak-sii (aphrodisiac), titsa no deuhnak sii ah an hman. Minung caah ngandamnak sii (tonic) tampi aa tel tiah an ti.

Minung chungril ummi khuprungrul le tawhaiherh tibantuk thahnak, khuh damnak sii, thli chuahternak sii, chungfer damnak, thi-tlawm zawtnak, tawlchuak le thabat tuk te pawl damlonak caah, thlawpnak ah an hman.

Abuaktlak In Zohning

Tawlre hi kum chiar tein amah tein a keu than lengmangmi asi. A ram le khua caan hawih in an thi nain bir caan ah an bir than. Cuticun a chung ba kha an cawm. A cheu cu an lian ngaingai i, minung nakin an sang deuh kho.

A ba hi a lianmi cu Kg 15 tiang an rit kho. CM 50X30 tluk an lian kho. Akung a thami cu meter 2 tiang a sang kho. Kung lianmi cu apum ning in tah tikah CM 20 tiang a ngan kho. Ahnah hi an teng a CM 30x12 tluk a lian kho.

A par tik ah aa dawh ngaingai. Apar hi CM 70 a sau kho. Apar a tuamtu (spathe) timi pangpar bantuk hna hi cm 45x60 tluk a kau kho.

Thei a tlai tikah a thei hi CM 2x1 tluk asimi thei a tlai tawn. A thei hi CM 8 tluk a lian i, CM 50 tluk a sau kho.

A thei a tlai tikah, a thei a phurtu ngiang (peduncle) hi 20-100 cm a sau kho. Athei mu hi cm 2x1 a lian kho i hmin tikah a sen. Athei aa bunhnak hi cm 50 chung asau kho i cm 8 a lian kho. A thei tlainak hmun hi CM 50-100 kar a sau kho. A thei a sau ngaingai.

Tawlrelba hi ei khawhmi a um i, ei khawhlomi aum ve. Phun tam ngai a um. An phun aa dan bantuk in an hman ning zong aa dang ve. India ahcun an car i, mehhang a phunphun ah an ser. Tawlreba phun khat cu, Japan ram ahcun Misho Soup timi ah an hman. Khohsuai le muthai zong an sernak. Laimi pakhatnih a ka chimhnak ahcun Tawlreba hi "salem" (atha-tuh) sernak caah an hman ati. India le acheu ram ahcun sii ca zong ah an hman. Ram cheukhat ahcun tawlre kung hi an lian kho taktak. Minung nak sangsang tampi an um i, a ba zong an lian ngaingai.

A lian ngaingaimi Thailand ram i Tawlre kung 

         

Lairam Ah Tawlre Cinnak

Cu hlan ah Lairam ah Tawlre cin le ei a rak um bal lo. Atih in tihmi a rak si. "Lei-tornak" tiah an rak ti i, a tongh hmanh kan rak ngamh lo. Nai cikua tein CRDP hna an van cawlcangh hnu ceu in Tawlreba a thatnak le sunlawinak kong kan theih ceu a si. Kawl zong nih an rak thei ve lo. India tu ahcun an ei ngai i, pam lio caan i i runvelnak tirawl ah an rak hmanmi asi. Atu ahcun Thantlang CRDP dun zongah zohchunh ding le a ci caah tam ngai an cin cang.

Tawlre hi phun 90 tluk a um an ti, Lairam i ramtang keumi tawlreba hi a tha ve ko nain tlawmte a man aa deng deuh ti asi, Cucaah aman a fak deuhmi phun cin a hau.

Tawlreba hi a man a tha tuk cang. Cin tikah zuarnak ding market a kau tuk fawn. Cucaah "Tawlreba hi Lairam kan lunghring" asi. Kachin ram caah lunghring man a ngeih bantuk in Tawlreba zong Lairam caah man a ngei ve cang. Lung aa lawm tuk.

Laimi zong ramdang kan hung chuak; lamsul a tha i ka dangdang he kan van i pehtlaih hnu ceu in Tawlreba a thatnak kong le man a ngeihnak kong hi theih kan i thawk ceu asi. Lairam ah cun a tuanbia a no i, a thar tuk rih caah, an cinmi hnihkhat hmanh an phu kho rih hna lo i, a theipar an chuah tuk rih lo.

Cinthlaknak lei thiammi nih an zoh tikah, Lairam khuacaan, fingtlang le leilung he tawlre hi aa tlak ngaingai ti a si. Fangvoi, facang le zeidang cinthlaknak he epchun tikah, tawlre cin hi a let tam tuk in a miak i, rumnak tling ding a si ko tiah an ti.

Lairam lunghring asi te dingmi Tawlreba

Nai ciakua in Laitlang in a rami hruaitu vialte bia ka hal tik hna ah, Tawlreba kong hi thanuam ngai in a kan chimh lengmang. Lairam vawlei le khuacaan he aa tlak; a ba an lian duh ngaingai; a man  athat caah Lai miphun tungmertu thil pakhat asi te lai tiah an ti cio. Tawlreba kong ruah ah, lunglawmhnak tampi ka um. Zeicatiah a vawlei, khuacaan le kan leilung hrimhrim hi Tawlre phunphai a that tuknak hmun asi caah, lam biatak te a that tik ahcun Lairam a kan tungmer khotu asi te ko lai timi hi, ruahchannak aum ngaingai.

Zeicatiah vawlei ah minung kan karh chin lengmang i, eidin cu a hnawng kho ding asi lo. Tam deuhdeuh tu a herh chin lengmang ding asi. Tawlreba hna Lairam i a rak um ve mi cu Pathian nih a kan serpiakmi asi ti lo awk a tha lo. Lairam cu Kachin le Shan ram bantuk in tha hmanh hlah sehlaw, atu bantuk in man a ngeimi tawlreba hna a chuah ve tik ahcun, ram tha le ram rum taktak asi ve ko timi kha a lang.

Hmailei ahcun hi Tawlreba in Lairam ah "millionare le billionare" timi mirum milian an chuak te hrimhrim lai timi ruahchannak aum. Tawlreba hi Lairam a tungmertu le thancho tertu thilchuak pakaht asi lai tiah CRDP riantuantu upa tampi nih an kan chimh. Rev. Bawi Lian Thawng le Rev. Neely Lai Uk nih Tawlreba in tangka tampi hmuh khawhnak lam a kan chimh tikah tha a nuam ngaingai. Laimi zong nih hihi biatak tein cin ding ah a tlakmi thlaikung (plant) asi ding asi.

Thantlang khua zongah Rev. Van Duh Tling nih khur 4,000 tluk a cin i, a dang dawng khat nih khur 7,000 tluk an cin ti zong kan theih i, lunglawmh awk ngaingai asi. Hmailei ah atheipar a chuah khawh tik ahcun, rumnak thlaikung asi te ko lai.

CRDP dum ah Tawlre an cin lio

CRDP dum chuak Tawlreba

Thantlang khua  pawng CRDP dum i Tawlre an cinmi

Tawlreba le Hmailei Laimi Kan Rian

Laimi hi, hi pin ah kan tuanvo tampi aum. Tlanglo tuah in pawcawm hi a har chin lengmang cang lai. Ahmunmi lo sersiam kan herh. Cu ahmunmi lo ser tik ah, Tawlre hi Lairam sipuazi tungmertu khotu thlaikung asi caah, tam taktak in cin ah a tha ding a si. VP Pu Henry Van Thio zong nih tha a pek taktakmi a si. Kan Lairam caah Pathian nih thanchonak a rak kan chiahpiakmi a si ve ko tiah ka ruat.

Mirang nih  "Meiti cu black gold" tiah an ti bantuk in, Tawlrelba hi Laimi caah kan sui nak (black gold) a si ve ko. 

Kan miphun pawcawmnak le rumnak a chuahpi khotu ding thil a si. Hihi biatak tein kan cin khawh le kan ram ah eiding tlak in kan serchuah khawh tik ahcun, Lairam cu pawcawmnak a fawi ngaingai te lai. Cun tlanglo tuah hau ti lo in, tawlreba in kan i cawm kho cang lai i, kan tiram zong a hninghno tuk te dingmi a si. 

Thlanglei Laitlang ah tawlrelba carnak sehzung a um cang. Chaklei Laitlang zong ah a um te lai. Cuticun Lairam in tangka tampi a chuak ve te ko lai. 

Cu hlan vialte hmanh chan tam tuk chung kan rak theih lomi cu zeitiawk a tha ti lo. Kan theih cang caah, lungfim deuh in um le biatak thlak in Tawlre hi cin cio ding asi. Culoahcun miphun dang nih an kan teithan sual lai. Market kan ngeih lo ahcun kan cin zong ah a thathnemnak a tlawm deuh hnga. Cucaah miphun dang nak in market kau deuh ngeih khawhnak ding caah, khulrang in kan cin zawkzawk a herh.

Laimi mifimthiam hna le mirum mi nih, rumnak tling taktak in zeitindah kan cin khawh lai tiah lam kawl a herh. A cin lawng silo in ramchung le ramleng ah zuarnak hmun (market) tha zong kawl a herh. Kan rama ah eidin ding ah kan ser (process) thiam zong a herh ve. 

Tawlre kung a than a rannak ding, a ngan a dam i a ba a lianhnak ding caah lam tuaktan peng a herh. Ramdang chuakmi nakin a tha deuhmi zeitin dah tam deuh kan chuah khawh lai timi ruah a herh. Tlawmte lawng cinglo in, dawng khat nih acre 100, 200, in 1000 tiang cin i, tam taktak in chuah khawh a herh. Pawcawmnak ca lawng ah cinglo in rumnak caah cin ding asi. Tampi in cin in deng tein zuar khawh le ka dang ramnak in tam deuh a chuah khomi ramkulh kan sinak ding a herh. Sipuazi timi cu tlawmte cin i man fak ngai in zuar silo in, tam taktak cin i deng tein zuar hi asi.

-------------------------------------------

Zohchuhhmi Ca 

1. "Elephant Foot Yam"

 http://www.kew.org/science-conservation/plants-fungi/amorphophallus-paeoniifolius-elephant-yam

2. www.google.com in hmanthlak cheukhat cu lakmi an si.

Miphun Kip Kokek Sualnak

Lai miphun kokek sualnak kong ka tial cang. Laimi kokek sualnak cu "a bi tukmi mah holh le tlang tanh tuknak le thil fate kong zongah thenrawi kan huam tukmi hi kan miphun kokek sualnak a si." Kawl rampi politics ah kan i sawh kho lo i, kan biaknak politics ah kan buai tawn. Cu ka lawng cu i cuhnak hmunhma kan ngei. Cucu miphun fa kan sinak a lanhgtertu thil a si. Hi sualnak hi Lairam in Kawlram in, Malaysia in ram thumnak tiang zong ah a chuak than lengmang i, thil fatete ah kan buai. Kan i thenrawi. Miphunpi huap in rian kan tuan kho tawn lo.

Hi kokek sualnak ah Laimi hi kan tlu lengmang. Politician zong an tlu. Pastor le evangelist zong an tlu. Krihfabu hruaitu upa zong an tlu. Mifim cathiam zong an tlu. Hmailei bochan dingmi mino zong tampi an tlu. Cucaah a hme tukmi le a bi tukmi ruahnak tiah an timi, "mah khua, mah tlang, mah peng le mah holh" tanh tuknak nih, miphunpi dirhmun ah a kan phanhter kho lo. A thawngmi le cakmi dirhmun ah a kan phanhter kho lo. Laimi hi kan Kokek Sualnak ah kan tluk lengmangmi in, khamhnak hmuh kan herh cang. Hihi Laimi Kokek Sualnak nganbik a si.

Chin miphun chung zongah, Tiddim le Falam hi thenrawi an huam khun. Krihfabu zong then phu lo tete hi an i then hna. An kokek sualnak hi a zual hma ngaingai. Khua a cheu khat ahcun, Tiddim le Falam cu dawng linga te zong, Krihfabu pakhat an dir huam. Khuaruahhar a si. Hihi an mipi nih an ruah a herh. An mifim nih an ruah a herh. A dongh lei ah Laimi Kokek Sualnak dang zong kan tial chap rih lai.

Chin miphun lawng kan si lo. Miphun dang zong hi, kokek sualnak an ngei cio. Cu kokek sualnak cun an chuak kho cio hna lo. Cu kokek sualnak ahcun chan tam tuk an i tlu ve hna. Miphun dihlak cu kan zoh kho lai lo i, miphun cheukhat an kokek sualnak kan zoh lai. Cu kokek sualnak nih, an miphun hi zeitluk in dah harsatnak a pek i, tumchuknak le rawhnak a chuahpi timi kan zoh lai.

Pakhatnak ah Kawl miphun kokek sualnak kan zoh ta lai. Kawl miphun pawl Original Sin pakkhat cu "hnahchuahnak" a si. Cu thil nih cun "lungthin khahlonak le thenrawinak" a chuahpi peng. Cucu an ram le miphun dernak bik a si. Hi hnahchuahnak hi Baible zong nih sual lian taktak ah a chiah. Kawlram tuanbia hi zoh tik ah ah, hnahchuahnak nih thenrawinak a chuahpi i, an tuanbia hi sining cuhnak (aana luhnak) in a khat. Hlanlio an siangpahrang hna chan zoh tik zongah, siangpahrang thutdan cuhnak (nan-luhnak) in a rak khat.

Cu "naan-luh" ruang ah aa daw dingmi le tanpi dingmi u le nau zong an rak i that. Pa le fa zong an rak i that. Chungkhar sahlawh cingla zong an rak i that i, an tuanbia hi dohnak in a khat. Cu sinak cuh an hmanmi nih, Kawlmi hi miphun dang he epchun tikah an thancho hnga tluk an thang kho lo i, an si hnga tluk an si kho lo. An thawn hnga tluk in an thawng kho lo. Cu ruangah Mirang zong nih fawi tuk an rak teinak hna kha a si.

Mirang nih Rakhine le Taningthari Taing an lak lio le Thlanglei Kawlram an lak lio ah, Mandalay Naypyidaw ahcun "naan-luhnak" tu a rak um. Mindong Min a thih tik ah a fapa Thibaw kha siangpahrang ah a cang. Cu Thibaw nih cun a mah chungkhar mifim bochan tlak taktakmi minung 40 a rak thah hna. Mirang doh kha biapi bik a si lio caan ah a mah todan an ka chuh sual lai ti phannak ruangah, a mah bawmtu ding chungkhar tu kha a thah hna. Cucaah a donghnak ahcun, amah lila zong India ah thawngtla bantuk in an hruai; Kawlram zong Mirang nih fawi tuk in an rak laknak a si.

Kawlram zalawnnak hmuh lai temmam te zong ah, hnahchuahnak ruang ah "luatlatzi phah-khin" timi Aung San cu a hawi le he, U Saw timi nih an nunnak an hloh hna.  U Saw pin lei ah, forhtu an um lai tiah ruah a si. Rammi pa a simi, Aung San hmanh hi hnahchuahnak an rak ngei.

U Nu nih a hruaimi democracy cozah zong, Ne Win nih aa-naa a ting. Ne Win aa ban hnu ah, Maung Maung, Sein Lwin, Saw Maung, Thanshwe ti in nem tein aa-naa an i ting peng. Kawl pawl i an original sin lian bik cu hnahchuahnak le lutlai si i cuhnak hi a si. "Lutlai si duh tuknak te hna zong hi, sualnak nganpi pakhat a si."

Nihin ni zong ah, Kawlram uknak phunghrampi ning cun, President cu a sang bik a si ko nain, Daw Aung San Suu Kyi kha a sang bik ah aa chia than. President cu meeting hruaitu lawng ah aa chuah. Cu zong cu a nemnak tein aanaa ting a si ko (Asinain a mawh ve lo tiah mipi nih ruah deuh viar).

Kawl miphun i a dang Original Sin tampi an ngei i, cu lak ahcun "lihchimnak, ziknawh, firtlei, thathut, cian-phan tuah, mah karkalak huih, midang zawnruahnak ngeihlo, haakkauh, duhfah le midang cung cuannak" te hna an si. Hi hna ruangah, Kawl miphun hi chan tam tuk hi, an Original Sin nih sal ah a thlak ve hna. Cubantuk ruangah, tlangcung miphun fatete zong hloh dih a kan timh i, nihin ni ah Kawlram ah daihnak a um khawhlomi hi, Kawl miphun i an kokek sualnak ruangah a si.

Pahnihnak ah, Tuluk miphun kokek sualnak kan zoh lai. Tuluk miphun an original sin cu "hakkauhnak le phaisa duhnak" hi a si. Tuluk hi tangka an ti ahcun an hak a kau taktak. Thlachiat zong an ruat ti lo. An nih cun, "Nun le sui ni thawng, thih le vawlei" ti bak a si. Maishu i lung kan rak cawh lio ah Tuluk tarpa nih a chim an timi cu, "Tuluk cu thihnak in sifah kan tih deuh" tiah a ti ti a si. Cu tluk cun an hakkauh caah le tangka an duh caah, South China Sea vialte zong uk a timh cang i, vawleicung thli hnomh zong pawi a ti lo i sipuazi ah vawleicung pumpi dolh a timh cuahmah cang.

Pathumnak ah Japan kokek sualnak kan zoh lai. Japan pawl Original Sin cu "A sangbikmi miphun" (Nika fa) tiah an tinak le uanthlarnak hi a si. "Uanthlarnak" hi Pathian nih a huat i, sualngak nganbik pakhat ah Bible nih a chiah. Japan pawl cu "Kan sang bik" timi lungput an ngeih caah, Ralpi Pahnihnak zong an chuahter ve i, minung million thihnak Asia ram ah an rak chuahter. A donghnak ah, American nih "Atom Bomb" pahnih an rak thlak hnawh hna i, Japan khua cheukhat cu vawcam bantuk ah a rak i chuah. Dr. Furuya timi kha voikhat ah MIT ah training a rak kan pe i, "Uanthlar hi a tha lo. Pathian nih a duh lo. Japan hi kan i uah; kan i uangthlar tuk. Cucaah Pathian nih Atom Bombs in Tipil a kan pek" tiah a rak ti phah. Uanthlar tuk cu vacam ah cannak a si.

Palinak ah nitlaklei ram pawl kokek sualnak kan zoh lai. America le Europe i an Original Sin cu, mitha ngang lawhter tung i, "tangka le thawnnak" (money and power) ngeih an duh pengmi hi a si. Chawva le thawnnak (power) ah an hak a kau. Vawleicung vialte an mah kut ah um dih seh ti an duh caah, vawleicung pumpi zong an rak uk taktak. Sal ah a a kan ser. Nitlaklei ram Mirang miphun ruangah, vawleicung hi ningcang lo in nihin ni tiang a kal viar. Ramri a kan cheu dih. Miphun fate a kan vaivuanh viar. Hi vawleipi pumpi zong uk peng an duh. UNO zong hi an mah nih uk, tawlrel le duhpoh in mersan an duh. America le Europe nih UNO hruainak phung zong an buar lengmang caah, UNO zong derthawm in a um tawn. An duhnak ahcun UNO hi zeihmanh an rel lo. Vawleicung ah an mah teitu paoh cu an rem ti hna lo. An cawl khawhlonak ding in temtawn an timh peng hna. An mah hi a rum cem le a thawng cem si zungzal duh. Uktu, hruaitu le teitu si zungzal an duh.

USA i an kokek sualnak cu "tangka an duh tukmi le an hak a kauh tukmi" a si. USA hi chungkhar zong hrawm a um tuk ti lo. Upadi ning tein midang ei khawh kha an nih an nunnak a si. Rum an duh tuk, Hlan ahcun "In God we trust" ti asinain a tu chan ahcun "In Dollar we trust" ti a si cang. USA an hak a kauhnak ruang ah, vawleicung vialte hi uk le pen dih an duh. Cu thil nih vawlei ah remlonak le huatnak tam tuk a chuahpi ve.

Panganak ah Muslim abik in Arab pawl kokek sualnak hi kan zoh lai. Muslim ram vialte lakah a cak bik tiah ruahmi Pakistan ram i an Original Sin cu Kawl bantuk in "Aa-naa ting" hi a si ve. Pakistan ram aa thawkka tein nihin ni tiang Prime Minister pakhat hmanh hi an caan tling tein an tuan manhlo ti a si. Muslim biaknak biami hi, zudin saei ahcun an fel ngai nain, "drug le mithah lainawn" phunphai ahcun kal sual an rak tam taktak ve.

Paruknak ah Thailand miphun kokek sualnak hi zoh u sih. Thailand i an Original Sin zong ralkap nih "aa-naa ting" cu a si ve. Thailand zong Prime Minister hi an caan dih tiang an tuan manh bal lo ti a si. "Uknak chuh" (aa-naa ting) lei ahcun Pakistan le Thailand hi faphir tluk an si. An zia aa lo. Thailand i a dang an kokek sualnak cu "hlawh-hlan" hi a si. Nihin ah vawleicung pumpi ah hlawhhlang an tam cemnak cu Thailand a si.

Pasarihnak ah Russia kokek sualnak kan zoh lai. Russia ram i an Kokek Sualnak cu "dinlonak" (corruption) a si. Russia hi a corrupt ngaingaimi ram pakhat a si i, a rum tuk ko nain a thancho hnga tluk a thangcho kho bal lo. Asia ram tampi, Arab ram le South America te hna zong hi, corruption a san tuk caah, an thancho hnga tluk an thangcho kho lo.

Pariatnak ah Africa continent minung tam deuh an kokek sualnak hi kan zoh lai. Africa Continent hi ram tampi a um i, a buaktlak in chim ahcun Africa continent ummi minung hna i an Original Sin lianbik cu "corruption, raltuk le "tha-thut" an si. Hi thil pathum hi Africa ahcun thumkomh hrihrual bantuk in an i ngerh i, phawih khawh an si ti lo. Africa ram tam deuh cu zalawnnak an hmuhka in a tu tiang ral an tho peng. Kawlram bantuk an si ve. Ram a tam deuh cu an tha a thu fawn. Cucaah Africa minung tam deuh cu an thangcho kho taktak lo. An nunphung le ziaza nih a temtawn ve hna. Africa ram tampi cu vawlei a tha; cinthlaknak a rem. Mirang nih an uk lio hna ahcun an rak thangcho ngai. Zimbabwe ram hna cu "Africa rawlbawk" ti tluk in an rak auh nain, an mah ram Mukabee nih a van hruai ciammam i, vawleicung sifak bik ram ah aa chuah. South Africa te hna khi Mirang nih an uk lio ahcun a rum tuk nain, Minak nih an van hruai hnu ahcun an si a fak thluahmah cang. Mirang tu a donghnak ah mawh an phurh hna.

Cu ve bantuk in ram kip hi Original Sin an rak ngei cio. Kawlram zong hi ziknawh, eihmuar, mah karkalak huih, aa-naa ting, dinlonak le lihchim nih a kan uk i sal ah a kan tlaih caah, hi Original Sin pawl in luatnak hmuh lo ahcun, kan ram hi a thancho hnga tluk in a thangcho kho lai lo. Ramdang bawmhnak hmanh tampi lut sehlaw, kan Original Sin kan thah lo ahcun, kan ram cu a si a fak peng ko lai. Kawlram minung hi lih kan chim; kan hrawkhrol tuk caah, Kawlram thanchonak ding caahcun, "Kum 5 cung vialte hi thah dih si hna sehlaw, a dang kum 5 tang khi an upat tikah Kawlram cu a thangcho ko lai" tiah an ti tawn.

Cu ve bantuk in tlangcung mi tete zong hi Kokek Sualnak kan ngei ve. Kachin an Original Sin cu lunghring a tam i an rum an lianh caah "uah" (pride) khi an Original Sin a si. "Uah" (Pride) hi Bible i Thih-tlak Sualnak Pasarih (7 Deadly Sin) timi ah pakhat aa telmi a si. Uanthlarnak nih minung pumpak, chunkhar, khua le ram a hrawh khawh. Kachin miphun hna i, an rumnak le uahnak nih, "bing le ritnak si-ai le rawhnak dangdang tampi a chuahpi ve."

Shan Pawl i an Original Sin cu "bing zuk" a si. Shan ram hi bing a tam taktak. Shan ram khuate tampi cu, bing hi khuasi bantuk in an hman. Ngakchia tete zong an zu i, sianginn kai zong an ruat ti lo. Satil cawngh le lo tuah pin cu an ruah khawhmi a um lo. An nunnak hi a dih bak ko. An cah ruahchannak khi a um kho lo (Khuapi chung zongah bing a tam ngaingai). Cucaah Shan cu an rum, an tam, an thawng tuk nain, bing zumi an tam tuk cang caah, an miphun hi an cah hnga tluk in an cak kho ti lo.

Karen pawl i an Original Sin cu "filh-hnomh a si." Karen khi mifim cathiam an tam. Nu zong an ngo i an i dawh. Asinain an innpawng, innchungkhar le sang le zawl thianh-hlimh ah an daithlang taktak. An tha a tlawm ngaingai. Cucaah Kawlram miphun ah Krihfa cang hmasat bik pawl an si i, an tuanbia a sau tuk cang nain, an thancho hnga tluk an thangcho kho lo. An si hnga tluk an si kho lo. Cucu an tha a thut deuh caah le riantuan an i hnek deuh lo caah a si. Mah vial in si rih seh.

Lam nai bik ah Chin miphun kan unau a simi Mizo pawl i an Original Sin cu "thathut le midang nakin sang in an i ruahmi khi a si." Mizo hi an tha a thu ngaingai. An i theih zong ah a pawi lo. A tuanmi cu an tampi ve ko nain, a tam deuh cu an tha a thu. Cu a tha a thumi lak ah a thu deuhmi an um. Cu  a tha a thu deuhmi cu "Pathian a thei ngang i, a hlimmi pawl" khi an si khun hawi. Hmangaih rawng bawl an ti; a tul an ti. Riantuan lo in an rak um hi a tam taktak. Cucaah India cozah nih Development tangka tawr le cheng in kum 30-40 chung a a vorh bak in a vorh hna i, cu lio ah rum manh tuk ding a si nain, an tha a thut caah an rum hnga tluk an rum lo. An thawn hnga tluk an thawng lo. An si hnga tluk an si lo.

Mizoram ah hawi tha tampi ka ngei i, Mizo ka hawipa nih a chimmi cu, "Mizoram kan tha a thut dan cu a mak taktak. Dum tuahnak caah tangka loan kan cawi le banhla kha a hram in cing lo i, zoh ding ah a kung kan cin. Dum zoh tu nih an zoh i a hring ko. An kalni thaizing cun a uai i a thi dih a ti. Camdur Project cu cozah nih leikuang tuah ding a ti le tangka tam taktak a chuak. Leikuang pakhat hmanh tuah lo i, leikuang dang facang thatha kha hman an thlak le, Camdur Project facang a si tiah India cozah kha an hmuhsak hna le India cozah nih an theihnak ahcun Camdur Project hi facang tam tuk a chuak cang le Mizoram cu facang kuat hau ti lai lo tiah an ti le kan car ko..." tiah cat lo in a rak chim (A si le si lo cu thei ve hlah). Cu nih a langhtermi cu Mizo hi zeitluk in dah an tha a rak tlawm timi a si (Laimi zong hi a tu hi kan tha a thu tuk ve cang le Mizoram minung tu hi rian an tuan tuk ve cang ti a si).

Mizo le Laimi nih hin Democracy hi ningcang lo in kan hman rua tiah ka ruat. Thanchonak (development) le Loan (tangka cawimi) hi kan hmuh ning le kan hman ning a dik lo. Democracy hi a silo ning in kan hman i kan kalpi tiah ka ruat. Zeicatiah democracy nih ram thanchonak a van chuahpimi hi awl zang tuk in, tangka hmuh kan duh. Ka hmuhmi zong khawng lo in awlzang tuk in kan hman. Hmailei caah khua thuk deuh le fak deuh le sau deuh in kan ruat lo. Thanchonak tangka hi a dih kho lo ding in kan ruah. Mizo pawl Kokek Sualnak a simi "thathutnak" nih Lairam zong a kan tlak ve i, a tu hi Mizo nakin kan thathut a zual deuh cang ti a si. Hi thathut hi tih a nung taktakmi Kokek Sualnak a si. Bible zong nih thathut a thatlonak tam tuk a kan chimh. 

Mizo i an Original Sin a dang pakhat cu, "Midang nak in sang le tha" in an i hmuhmi khi a si. Ngaikuang nih ka umnak li lian timi khi an si ve ko. An unau Laimi zong hi a rak kan nihsawh tuk. "Ek a nam deuhmi an hmuh hmanh ah, Burma ek" tiah an rak kan ti. "Pawih ho" tiah an rak kan ti. Aizawl khi London changtu ah an ruah. A tam deuh cu Mizoram nak ram tha khi vawlei ah a um ve ti khi an ruat kho lo. An theihhngalh (knowledge) a rak tlawm ngaingai i, cucaaah an ram khi "Zawl ngei le thupuan" nih an buai taktak hna. Zumh lo ding zong an i zumh. Zumh ding zong an zum lo. An hmuh khawhmi vawlei khi a rak bi taktak ve. Nihcuahei ah Tio le Tipi, Nitlaklei ah Vairengte le Goliship tiang bak cu an rak hmu kho tuk lo i, an mawh lo. An van a rak bi tuk. An thlam kauhter deuh a hau ve cang.

Laimi kan kokek sualnak dang zeidah a um rih? Laimi sualnak sal ah mi tambik a kan phaktertu kan Kokek Sualnak dan zeidah a um rih? Kan zoh ve rih lai. 

Laimi kan kokek sualnak cu "Zuu kan ram tukmi hi a si." Zu nih cun Laimi a kan hloh thluahmah ko. Laitlang ah zuu nih a kan buai taktak. Thantlang le Hakha hrawng cu "Zuu a dingmi cu an tar kho ti lo" ti a si. Ziah tiah cun "An no lio tein zuu nih a thah hna le kum no tete in an thi lengmang ti a si."

Kan pipu chan in "zuu din hi Laimi kan Original Sin a si. Krihfa kan si an ti hnu zong ah kan thlah kho ti lo. Lairam lawng ah kan ri lo. Kalaymyo, Mandalay le Yangon tiang zongah kan ri ko. Laimi kan kalnak paoh ah "zuu nih a kan dawi." Malayis kan kal zong ah zuu nih a kan buai. Europe zongah a kan buai. Australia zong ah a kan buai. USA ahcun a kan buai chinchin. Riantuanlo in zuu a camhmi an tam tuk cang. Nupi fate he aa thenmi zong an tam tuk cang. Mah le mah aa thatmi zong an tlawm ti lo. Motor accident thi zong kan tlawm ti lo. Thawngtla cu theih cawk hmanh an si ti lo.

Laimi zeitluk in dah zuu kan din? Kan cozah riantuan tampi zong zuu nih a hrawhmi an tlawm ti lo. Fimchimtu Saya tam tuk hi zuu a camhmi an si. Zeitindah fim an chimhmi siangngakchia cu an that khawh lai? Kan mirum tampi zuu he aa zimi an tam tuk. Motor driver le motor cycle mawngmi zuri mi ruang ah minung zeizat dah kan nunnak a liam cang? Kan mifim cathiam cheukhat cu zuu van ti ahcun, "careuh" tluk a simi an um. Politician cheukhat cu zuu an din pin ah zuu an tanh rih. Ningzak thil taktak a si.  Zeitindah ram hruaitu hmanh mawng chepchup in an um ahcun zeitin dah ram cu a thancho khawh ti lai? 

Cucaah Laimi a daw i, Lairam a tanhmi nih cun, zuu a din awk a si lo. Zudingmi politician cu zeitluk a fim le a zaat zong ah Laimi nih thimfung (vote) pek bak lo ding a si. Zeicatiah Laimi a kan hlotu le sunghbau tambik a kan petu hi zuu a si.

Evangelist le pastor cheukhat zong zuding an um ti a si. Cucu ningzak thil a si. Kan miphun caah ningzak thil taktak a si. Zuu in a khatmi biaknak hruaitu nih cun zeitindah mipi cu thlarau cun an khahter khawh rua hna hnga? Palik ralkap cu chim hau lo. An ding lawlaw. Palik le ralkap piangthar cu an tlawm ngaingai lai.

Laimi kan Origainal Sin a simi zudin hi kan miphun nih kan teilo ahcun Limi cu hi hnu kum 300 ahcun kan ci a mit kho. Hi kan Original Sin hi kan tei lo ahcun, Lairam khi Bible nih a huat taktakmi thathumi an tawr te lai. Cathiam lo an tawr te lai. Chimh khawhlomi le riantuan huamlomi an tawr te lai. Tangka hman le an duh tung lai i, Lairam ah buainak a phunphun a chuak te lai. Firtleinak a karh lai. Drug a karh lai. Nu aa zuarmi an um te lai. Damiah taih a um lai. Nuva buainak a karh lai i, nuva tang thennnak a karh lai. Cu tikah telefa vaivuanmi an tam chinchin lai. Zudin a karh deuh ve lai. Riantuan an huam lo tik ah, kan sifah a zual lai. Cu tik ah, tangka chuh le vuakden a karh lai. Thilri fir a karh lai. Bank bauh tiang a karh lai. A hnu bik ah mithah lainawn le mahthahnak tampi a chuak te khomi a si.

Cucaah unau ruah a herh. Laimi kan Kokek Sualnak nganbik pahnih cu na fiang ko cang lai. Pakhatnak cu "Mah khua, mah tlang, mah peng, mah holh" timi mah pengtlang tanh tuknak lungput le zudin kan hman tukmi hi an si. Hi thil pahnih hi Laimi Krihfa tampi zong kan luat kho rih lo. Hi Kokek Sualnak pahnih in kan luat dih hlan cu, Lairam hi a thancho hnga tluk a thangcho kho ti lai lo!