Miphun Kip Kokek Sualnak

Lai miphun kokek sualnak kong ka tial cang. Laimi kokek sualnak cu "a bi tukmi mah holh le tlang tanh tuknak le thil fate kong zongah thenrawi kan huam tukmi hi kan miphun kokek sualnak a si." Kawl rampi politics ah kan i sawh kho lo i, kan biaknak politics ah kan buai tawn. Cu ka lawng cu i cuhnak hmunhma kan ngei. Cucu miphun fa kan sinak a lanhgtertu thil a si. Hi sualnak hi Lairam in Kawlram in, Malaysia in ram thumnak tiang zong ah a chuak than lengmang i, thil fatete ah kan buai. Kan i thenrawi. Miphunpi huap in rian kan tuan kho tawn lo.

Hi kokek sualnak ah Laimi hi kan tlu lengmang. Politician zong an tlu. Pastor le evangelist zong an tlu. Krihfabu hruaitu upa zong an tlu. Mifim cathiam zong an tlu. Hmailei bochan dingmi mino zong tampi an tlu. Cucaah a hme tukmi le a bi tukmi ruahnak tiah an timi, "mah khua, mah tlang, mah peng le mah holh" tanh tuknak nih, miphunpi dirhmun ah a kan phanhter kho lo. A thawngmi le cakmi dirhmun ah a kan phanhter kho lo. Laimi hi kan Kokek Sualnak ah kan tluk lengmangmi in, khamhnak hmuh kan herh cang. Hihi Laimi Kokek Sualnak nganbik a si.

Chin miphun chung zongah, Tiddim le Falam hi thenrawi an huam khun. Krihfabu zong then phu lo tete hi an i then hna. An kokek sualnak hi a zual hma ngaingai. Khua a cheu khat ahcun, Tiddim le Falam cu dawng linga te zong, Krihfabu pakhat an dir huam. Khuaruahhar a si. Hihi an mipi nih an ruah a herh. An mifim nih an ruah a herh. A dongh lei ah Laimi Kokek Sualnak dang zong kan tial chap rih lai.

Chin miphun lawng kan si lo. Miphun dang zong hi, kokek sualnak an ngei cio. Cu kokek sualnak cun an chuak kho cio hna lo. Cu kokek sualnak ahcun chan tam tuk an i tlu ve hna. Miphun dihlak cu kan zoh kho lai lo i, miphun cheukhat an kokek sualnak kan zoh lai. Cu kokek sualnak nih, an miphun hi zeitluk in dah harsatnak a pek i, tumchuknak le rawhnak a chuahpi timi kan zoh lai.

Pakhatnak ah Kawl miphun kokek sualnak kan zoh ta lai. Kawl miphun pawl Original Sin pakkhat cu "hnahchuahnak" a si. Cu thil nih cun "lungthin khahlonak le thenrawinak" a chuahpi peng. Cucu an ram le miphun dernak bik a si. Hi hnahchuahnak hi Baible zong nih sual lian taktak ah a chiah. Kawlram tuanbia hi zoh tik ah ah, hnahchuahnak nih thenrawinak a chuahpi i, an tuanbia hi sining cuhnak (aana luhnak) in a khat. Hlanlio an siangpahrang hna chan zoh tik zongah, siangpahrang thutdan cuhnak (nan-luhnak) in a rak khat.

Cu "naan-luh" ruang ah aa daw dingmi le tanpi dingmi u le nau zong an rak i that. Pa le fa zong an rak i that. Chungkhar sahlawh cingla zong an rak i that i, an tuanbia hi dohnak in a khat. Cu sinak cuh an hmanmi nih, Kawlmi hi miphun dang he epchun tikah an thancho hnga tluk an thang kho lo i, an si hnga tluk an si kho lo. An thawn hnga tluk in an thawng kho lo. Cu ruangah Mirang zong nih fawi tuk an rak teinak hna kha a si.

Mirang nih Rakhine le Taningthari Taing an lak lio le Thlanglei Kawlram an lak lio ah, Mandalay Naypyidaw ahcun "naan-luhnak" tu a rak um. Mindong Min a thih tik ah a fapa Thibaw kha siangpahrang ah a cang. Cu Thibaw nih cun a mah chungkhar mifim bochan tlak taktakmi minung 40 a rak thah hna. Mirang doh kha biapi bik a si lio caan ah a mah todan an ka chuh sual lai ti phannak ruangah, a mah bawmtu ding chungkhar tu kha a thah hna. Cucaah a donghnak ahcun, amah lila zong India ah thawngtla bantuk in an hruai; Kawlram zong Mirang nih fawi tuk in an rak laknak a si.

Kawlram zalawnnak hmuh lai temmam te zong ah, hnahchuahnak ruang ah "luatlatzi phah-khin" timi Aung San cu a hawi le he, U Saw timi nih an nunnak an hloh hna.  U Saw pin lei ah, forhtu an um lai tiah ruah a si. Rammi pa a simi, Aung San hmanh hi hnahchuahnak an rak ngei.

U Nu nih a hruaimi democracy cozah zong, Ne Win nih aa-naa a ting. Ne Win aa ban hnu ah, Maung Maung, Sein Lwin, Saw Maung, Thanshwe ti in nem tein aa-naa an i ting peng. Kawl pawl i an original sin lian bik cu hnahchuahnak le lutlai si i cuhnak hi a si. "Lutlai si duh tuknak te hna zong hi, sualnak nganpi pakhat a si."

Nihin ni zong ah, Kawlram uknak phunghrampi ning cun, President cu a sang bik a si ko nain, Daw Aung San Suu Kyi kha a sang bik ah aa chia than. President cu meeting hruaitu lawng ah aa chuah. Cu zong cu a nemnak tein aanaa ting a si ko (Asinain a mawh ve lo tiah mipi nih ruah deuh viar).

Kawl miphun i a dang Original Sin tampi an ngei i, cu lak ahcun "lihchimnak, ziknawh, firtlei, thathut, cian-phan tuah, mah karkalak huih, midang zawnruahnak ngeihlo, haakkauh, duhfah le midang cung cuannak" te hna an si. Hi hna ruangah, Kawl miphun hi chan tam tuk hi, an Original Sin nih sal ah a thlak ve hna. Cubantuk ruangah, tlangcung miphun fatete zong hloh dih a kan timh i, nihin ni ah Kawlram ah daihnak a um khawhlomi hi, Kawl miphun i an kokek sualnak ruangah a si.

Pahnihnak ah, Tuluk miphun kokek sualnak kan zoh lai. Tuluk miphun an original sin cu "hakkauhnak le phaisa duhnak" hi a si. Tuluk hi tangka an ti ahcun an hak a kau taktak. Thlachiat zong an ruat ti lo. An nih cun, "Nun le sui ni thawng, thih le vawlei" ti bak a si. Maishu i lung kan rak cawh lio ah Tuluk tarpa nih a chim an timi cu, "Tuluk cu thihnak in sifah kan tih deuh" tiah a ti ti a si. Cu tluk cun an hakkauh caah le tangka an duh caah, South China Sea vialte zong uk a timh cang i, vawleicung thli hnomh zong pawi a ti lo i sipuazi ah vawleicung pumpi dolh a timh cuahmah cang.

Pathumnak ah Japan kokek sualnak kan zoh lai. Japan pawl Original Sin cu "A sangbikmi miphun" (Nika fa) tiah an tinak le uanthlarnak hi a si. "Uanthlarnak" hi Pathian nih a huat i, sualngak nganbik pakhat ah Bible nih a chiah. Japan pawl cu "Kan sang bik" timi lungput an ngeih caah, Ralpi Pahnihnak zong an chuahter ve i, minung million thihnak Asia ram ah an rak chuahter. A donghnak ah, American nih "Atom Bomb" pahnih an rak thlak hnawh hna i, Japan khua cheukhat cu vawcam bantuk ah a rak i chuah. Dr. Furuya timi kha voikhat ah MIT ah training a rak kan pe i, "Uanthlar hi a tha lo. Pathian nih a duh lo. Japan hi kan i uah; kan i uangthlar tuk. Cucaah Pathian nih Atom Bombs in Tipil a kan pek" tiah a rak ti phah. Uanthlar tuk cu vacam ah cannak a si.

Palinak ah nitlaklei ram pawl kokek sualnak kan zoh lai. America le Europe i an Original Sin cu, mitha ngang lawhter tung i, "tangka le thawnnak" (money and power) ngeih an duh pengmi hi a si. Chawva le thawnnak (power) ah an hak a kau. Vawleicung vialte an mah kut ah um dih seh ti an duh caah, vawleicung pumpi zong an rak uk taktak. Sal ah a a kan ser. Nitlaklei ram Mirang miphun ruangah, vawleicung hi ningcang lo in nihin ni tiang a kal viar. Ramri a kan cheu dih. Miphun fate a kan vaivuanh viar. Hi vawleipi pumpi zong uk peng an duh. UNO zong hi an mah nih uk, tawlrel le duhpoh in mersan an duh. America le Europe nih UNO hruainak phung zong an buar lengmang caah, UNO zong derthawm in a um tawn. An duhnak ahcun UNO hi zeihmanh an rel lo. Vawleicung ah an mah teitu paoh cu an rem ti hna lo. An cawl khawhlonak ding in temtawn an timh peng hna. An mah hi a rum cem le a thawng cem si zungzal duh. Uktu, hruaitu le teitu si zungzal an duh.

USA i an kokek sualnak cu "tangka an duh tukmi le an hak a kauh tukmi" a si. USA hi chungkhar zong hrawm a um tuk ti lo. Upadi ning tein midang ei khawh kha an nih an nunnak a si. Rum an duh tuk, Hlan ahcun "In God we trust" ti asinain a tu chan ahcun "In Dollar we trust" ti a si cang. USA an hak a kauhnak ruang ah, vawleicung vialte hi uk le pen dih an duh. Cu thil nih vawlei ah remlonak le huatnak tam tuk a chuahpi ve.

Panganak ah Muslim abik in Arab pawl kokek sualnak hi kan zoh lai. Muslim ram vialte lakah a cak bik tiah ruahmi Pakistan ram i an Original Sin cu Kawl bantuk in "Aa-naa ting" hi a si ve. Pakistan ram aa thawkka tein nihin ni tiang Prime Minister pakhat hmanh hi an caan tling tein an tuan manhlo ti a si. Muslim biaknak biami hi, zudin saei ahcun an fel ngai nain, "drug le mithah lainawn" phunphai ahcun kal sual an rak tam taktak ve.

Paruknak ah Thailand miphun kokek sualnak hi zoh u sih. Thailand i an Original Sin zong ralkap nih "aa-naa ting" cu a si ve. Thailand zong Prime Minister hi an caan dih tiang an tuan manh bal lo ti a si. "Uknak chuh" (aa-naa ting) lei ahcun Pakistan le Thailand hi faphir tluk an si. An zia aa lo. Thailand i a dang an kokek sualnak cu "hlawh-hlan" hi a si. Nihin ah vawleicung pumpi ah hlawhhlang an tam cemnak cu Thailand a si.

Pasarihnak ah Russia kokek sualnak kan zoh lai. Russia ram i an Kokek Sualnak cu "dinlonak" (corruption) a si. Russia hi a corrupt ngaingaimi ram pakhat a si i, a rum tuk ko nain a thancho hnga tluk a thangcho kho bal lo. Asia ram tampi, Arab ram le South America te hna zong hi, corruption a san tuk caah, an thancho hnga tluk an thangcho kho lo.

Pariatnak ah Africa continent minung tam deuh an kokek sualnak hi kan zoh lai. Africa Continent hi ram tampi a um i, a buaktlak in chim ahcun Africa continent ummi minung hna i an Original Sin lianbik cu "corruption, raltuk le "tha-thut" an si. Hi thil pathum hi Africa ahcun thumkomh hrihrual bantuk in an i ngerh i, phawih khawh an si ti lo. Africa ram tam deuh cu zalawnnak an hmuhka in a tu tiang ral an tho peng. Kawlram bantuk an si ve. Ram a tam deuh cu an tha a thu fawn. Cucaah Africa minung tam deuh cu an thangcho kho taktak lo. An nunphung le ziaza nih a temtawn ve hna. Africa ram tampi cu vawlei a tha; cinthlaknak a rem. Mirang nih an uk lio hna ahcun an rak thangcho ngai. Zimbabwe ram hna cu "Africa rawlbawk" ti tluk in an rak auh nain, an mah ram Mukabee nih a van hruai ciammam i, vawleicung sifak bik ram ah aa chuah. South Africa te hna khi Mirang nih an uk lio ahcun a rum tuk nain, Minak nih an van hruai hnu ahcun an si a fak thluahmah cang. Mirang tu a donghnak ah mawh an phurh hna.

Cu ve bantuk in ram kip hi Original Sin an rak ngei cio. Kawlram zong hi ziknawh, eihmuar, mah karkalak huih, aa-naa ting, dinlonak le lihchim nih a kan uk i sal ah a kan tlaih caah, hi Original Sin pawl in luatnak hmuh lo ahcun, kan ram hi a thancho hnga tluk in a thangcho kho lai lo. Ramdang bawmhnak hmanh tampi lut sehlaw, kan Original Sin kan thah lo ahcun, kan ram cu a si a fak peng ko lai. Kawlram minung hi lih kan chim; kan hrawkhrol tuk caah, Kawlram thanchonak ding caahcun, "Kum 5 cung vialte hi thah dih si hna sehlaw, a dang kum 5 tang khi an upat tikah Kawlram cu a thangcho ko lai" tiah an ti tawn.

Cu ve bantuk in tlangcung mi tete zong hi Kokek Sualnak kan ngei ve. Kachin an Original Sin cu lunghring a tam i an rum an lianh caah "uah" (pride) khi an Original Sin a si. "Uah" (Pride) hi Bible i Thih-tlak Sualnak Pasarih (7 Deadly Sin) timi ah pakhat aa telmi a si. Uanthlarnak nih minung pumpak, chunkhar, khua le ram a hrawh khawh. Kachin miphun hna i, an rumnak le uahnak nih, "bing le ritnak si-ai le rawhnak dangdang tampi a chuahpi ve."

Shan Pawl i an Original Sin cu "bing zuk" a si. Shan ram hi bing a tam taktak. Shan ram khuate tampi cu, bing hi khuasi bantuk in an hman. Ngakchia tete zong an zu i, sianginn kai zong an ruat ti lo. Satil cawngh le lo tuah pin cu an ruah khawhmi a um lo. An nunnak hi a dih bak ko. An cah ruahchannak khi a um kho lo (Khuapi chung zongah bing a tam ngaingai). Cucaah Shan cu an rum, an tam, an thawng tuk nain, bing zumi an tam tuk cang caah, an miphun hi an cah hnga tluk in an cak kho ti lo.

Karen pawl i an Original Sin cu "filh-hnomh a si." Karen khi mifim cathiam an tam. Nu zong an ngo i an i dawh. Asinain an innpawng, innchungkhar le sang le zawl thianh-hlimh ah an daithlang taktak. An tha a tlawm ngaingai. Cucaah Kawlram miphun ah Krihfa cang hmasat bik pawl an si i, an tuanbia a sau tuk cang nain, an thancho hnga tluk an thangcho kho lo. An si hnga tluk an si kho lo. Cucu an tha a thut deuh caah le riantuan an i hnek deuh lo caah a si. Mah vial in si rih seh.

Lam nai bik ah Chin miphun kan unau a simi Mizo pawl i an Original Sin cu "thathut le midang nakin sang in an i ruahmi khi a si." Mizo hi an tha a thu ngaingai. An i theih zong ah a pawi lo. A tuanmi cu an tampi ve ko nain, a tam deuh cu an tha a thu. Cu a tha a thumi lak ah a thu deuhmi an um. Cu  a tha a thu deuhmi cu "Pathian a thei ngang i, a hlimmi pawl" khi an si khun hawi. Hmangaih rawng bawl an ti; a tul an ti. Riantuan lo in an rak um hi a tam taktak. Cucaah India cozah nih Development tangka tawr le cheng in kum 30-40 chung a a vorh bak in a vorh hna i, cu lio ah rum manh tuk ding a si nain, an tha a thut caah an rum hnga tluk an rum lo. An thawn hnga tluk an thawng lo. An si hnga tluk an si lo.

Mizoram ah hawi tha tampi ka ngei i, Mizo ka hawipa nih a chimmi cu, "Mizoram kan tha a thut dan cu a mak taktak. Dum tuahnak caah tangka loan kan cawi le banhla kha a hram in cing lo i, zoh ding ah a kung kan cin. Dum zoh tu nih an zoh i a hring ko. An kalni thaizing cun a uai i a thi dih a ti. Camdur Project cu cozah nih leikuang tuah ding a ti le tangka tam taktak a chuak. Leikuang pakhat hmanh tuah lo i, leikuang dang facang thatha kha hman an thlak le, Camdur Project facang a si tiah India cozah kha an hmuhsak hna le India cozah nih an theihnak ahcun Camdur Project hi facang tam tuk a chuak cang le Mizoram cu facang kuat hau ti lai lo tiah an ti le kan car ko..." tiah cat lo in a rak chim (A si le si lo cu thei ve hlah). Cu nih a langhtermi cu Mizo hi zeitluk in dah an tha a rak tlawm timi a si (Laimi zong hi a tu hi kan tha a thu tuk ve cang le Mizoram minung tu hi rian an tuan tuk ve cang ti a si).

Mizo le Laimi nih hin Democracy hi ningcang lo in kan hman rua tiah ka ruat. Thanchonak (development) le Loan (tangka cawimi) hi kan hmuh ning le kan hman ning a dik lo. Democracy hi a silo ning in kan hman i kan kalpi tiah ka ruat. Zeicatiah democracy nih ram thanchonak a van chuahpimi hi awl zang tuk in, tangka hmuh kan duh. Ka hmuhmi zong khawng lo in awlzang tuk in kan hman. Hmailei caah khua thuk deuh le fak deuh le sau deuh in kan ruat lo. Thanchonak tangka hi a dih kho lo ding in kan ruah. Mizo pawl Kokek Sualnak a simi "thathutnak" nih Lairam zong a kan tlak ve i, a tu hi Mizo nakin kan thathut a zual deuh cang ti a si. Hi thathut hi tih a nung taktakmi Kokek Sualnak a si. Bible zong nih thathut a thatlonak tam tuk a kan chimh. 

Mizo i an Original Sin a dang pakhat cu, "Midang nak in sang le tha" in an i hmuhmi khi a si. Ngaikuang nih ka umnak li lian timi khi an si ve ko. An unau Laimi zong hi a rak kan nihsawh tuk. "Ek a nam deuhmi an hmuh hmanh ah, Burma ek" tiah an rak kan ti. "Pawih ho" tiah an rak kan ti. Aizawl khi London changtu ah an ruah. A tam deuh cu Mizoram nak ram tha khi vawlei ah a um ve ti khi an ruat kho lo. An theihhngalh (knowledge) a rak tlawm ngaingai i, cucaaah an ram khi "Zawl ngei le thupuan" nih an buai taktak hna. Zumh lo ding zong an i zumh. Zumh ding zong an zum lo. An hmuh khawhmi vawlei khi a rak bi taktak ve. Nihcuahei ah Tio le Tipi, Nitlaklei ah Vairengte le Goliship tiang bak cu an rak hmu kho tuk lo i, an mawh lo. An van a rak bi tuk. An thlam kauhter deuh a hau ve cang.

Laimi kan kokek sualnak dang zeidah a um rih? Laimi sualnak sal ah mi tambik a kan phaktertu kan Kokek Sualnak dan zeidah a um rih? Kan zoh ve rih lai. 

Laimi kan kokek sualnak cu "Zuu kan ram tukmi hi a si." Zu nih cun Laimi a kan hloh thluahmah ko. Laitlang ah zuu nih a kan buai taktak. Thantlang le Hakha hrawng cu "Zuu a dingmi cu an tar kho ti lo" ti a si. Ziah tiah cun "An no lio tein zuu nih a thah hna le kum no tete in an thi lengmang ti a si."

Kan pipu chan in "zuu din hi Laimi kan Original Sin a si. Krihfa kan si an ti hnu zong ah kan thlah kho ti lo. Lairam lawng ah kan ri lo. Kalaymyo, Mandalay le Yangon tiang zongah kan ri ko. Laimi kan kalnak paoh ah "zuu nih a kan dawi." Malayis kan kal zong ah zuu nih a kan buai. Europe zongah a kan buai. Australia zong ah a kan buai. USA ahcun a kan buai chinchin. Riantuanlo in zuu a camhmi an tam tuk cang. Nupi fate he aa thenmi zong an tam tuk cang. Mah le mah aa thatmi zong an tlawm ti lo. Motor accident thi zong kan tlawm ti lo. Thawngtla cu theih cawk hmanh an si ti lo.

Laimi zeitluk in dah zuu kan din? Kan cozah riantuan tampi zong zuu nih a hrawhmi an tlawm ti lo. Fimchimtu Saya tam tuk hi zuu a camhmi an si. Zeitindah fim an chimhmi siangngakchia cu an that khawh lai? Kan mirum tampi zuu he aa zimi an tam tuk. Motor driver le motor cycle mawngmi zuri mi ruang ah minung zeizat dah kan nunnak a liam cang? Kan mifim cathiam cheukhat cu zuu van ti ahcun, "careuh" tluk a simi an um. Politician cheukhat cu zuu an din pin ah zuu an tanh rih. Ningzak thil taktak a si.  Zeitindah ram hruaitu hmanh mawng chepchup in an um ahcun zeitin dah ram cu a thancho khawh ti lai? 

Cucaah Laimi a daw i, Lairam a tanhmi nih cun, zuu a din awk a si lo. Zudingmi politician cu zeitluk a fim le a zaat zong ah Laimi nih thimfung (vote) pek bak lo ding a si. Zeicatiah Laimi a kan hlotu le sunghbau tambik a kan petu hi zuu a si.

Evangelist le pastor cheukhat zong zuding an um ti a si. Cucu ningzak thil a si. Kan miphun caah ningzak thil taktak a si. Zuu in a khatmi biaknak hruaitu nih cun zeitindah mipi cu thlarau cun an khahter khawh rua hna hnga? Palik ralkap cu chim hau lo. An ding lawlaw. Palik le ralkap piangthar cu an tlawm ngaingai lai.

Laimi kan Origainal Sin a simi zudin hi kan miphun nih kan teilo ahcun Limi cu hi hnu kum 300 ahcun kan ci a mit kho. Hi kan Original Sin hi kan tei lo ahcun, Lairam khi Bible nih a huat taktakmi thathumi an tawr te lai. Cathiam lo an tawr te lai. Chimh khawhlomi le riantuan huamlomi an tawr te lai. Tangka hman le an duh tung lai i, Lairam ah buainak a phunphun a chuak te lai. Firtleinak a karh lai. Drug a karh lai. Nu aa zuarmi an um te lai. Damiah taih a um lai. Nuva buainak a karh lai i, nuva tang thennnak a karh lai. Cu tikah telefa vaivuanmi an tam chinchin lai. Zudin a karh deuh ve lai. Riantuan an huam lo tik ah, kan sifah a zual lai. Cu tik ah, tangka chuh le vuakden a karh lai. Thilri fir a karh lai. Bank bauh tiang a karh lai. A hnu bik ah mithah lainawn le mahthahnak tampi a chuak te khomi a si.

Cucaah unau ruah a herh. Laimi kan Kokek Sualnak nganbik pahnih cu na fiang ko cang lai. Pakhatnak cu "Mah khua, mah tlang, mah peng, mah holh" timi mah pengtlang tanh tuknak lungput le zudin kan hman tukmi hi an si. Hi thil pahnih hi Laimi Krihfa tampi zong kan luat kho rih lo. Hi Kokek Sualnak pahnih in kan luat dih hlan cu, Lairam hi a thancho hnga tluk a thangcho kho ti lai lo!