Kawlram Ah Umnak A Sang Bikmi Airport

A tu lio Kawlram ah hin, minung citmi vanlawngbual an hman khawh cuahmahmi 34 lawng a um. Ralkap vanlawngbual 5 a um. A zapite hman khawhmi 39 lawng a um. Hman khawh tuk lem lo mi, a caancaan te lawng ah a herh caan ah hmanmi, 16 a um. A cheu cu an um nain an i rawk cang. Gangaw le Kyauk-tu airport tibantuk hna hi, an i rawk diam cang. Kyak-tu te hna cu airport pahnih bak um nain, an pahnih ning in an i rawk. An hmang ti hna lo.

A tu an van on dingmi Surbung Tlang Airport hi, ngaih a um ngai. A ruang cu Lairam ah pakhatnak a um dingmi airport a si. Tuanbia taktak a si. Chin Sate cozah cungah siseh, CNF cungah siseh, Pu Henry Van Thio cung le Kawlram cozah cung zongah lung lawmh taktak ding a si.

Hi Surbung Airport hi, Chief Minister Pu Lian Luai, chimnak ahcun Surbung Tlangthluan ah a ummi a si i, meter 1,830 sannak ah a um" tiah a ti. Khuaruahhar ngai pakhat a simi cu, airport a sau le rili in a sannak hi, meter 1,830 veve an si.

A cunglei Kawlram vanlawngbual vialte hi, rili in a sannak zoh tik ah, Surbung Airport hi a sang cem bikmi airport si dawh a si. Zeicatiah Kawlram ah rili in a sannak cem um mi airport cu He Hoe Airport si dawh a si i, rili in pe 3858 a sannak ah a um.

Surbung Tlang Airport hi pe in chim achun, 6004 kuakap a sang ding a si. Cucaah Kawlram pumpi ah mah nakin a sannak deuh ah a ummi airport hi um dawh a si lo. Cucaah cun, Laimi caah thluachuah nganpi a si. Lawmh taktak ding kan si.

Surbung Airport (Ref. skycrapperCity) 

Hi a si ahcun, Kawlram chung i a sannak bik airport a simi hi, kan i lawmh khun ding le uanthlar ding a si. Hi ruang te ah hin, ramdang tourist zong hi airport ah ka tum bal ve. Ka phan bal timi ruah le Lairam phanh duh hrimhrim ah, Laitlang ah tourist tam ngai an ra te lai.

Cucaah hi Surbung Airport hi, Lairam sipuazi caah thathnemnak tampi a kan phurh te ko lai tiah ruahchannak a um. A bik in Falam khua le a chehvel caah, rian a umter deuh lai i, tangka lut zong tam ngai a thatter te ko lai tiah ruahchannak a um ko. Vawleicung ummi Laimi kip i lawm u sih. A tlun zong tlung hna u sih law, hi airport hi sunlawiter ve hna u sih law a tha ding a si.

Surbung Tlang airport on lio hi cu, Laimi caah tuanbia ropui taktak ding a si. Tlung kho ding si ning law cu ka tlung bak ve hnga ka ti. Phanh ka duh taktak. Surbung Airport a um khawhmi hi cu, khuaruahhar a si. Lung aa hmuih kho tuk. Cucaah kan Lai miphun caahcun, Surbung Airport cu, "Sui Airport" (Golden Airport) bak a si ko tiah ka ruat. Chin miphun kan caah, tuanbia chapter thar pakhat a ong tu a si. A ngeih lawng ngeih lo in, a hmang khomi le a miaknak kan hmuh khawhnak le kan i lawmhpimi le nuamhpimi airport si hram ko seh.

Nikhat khat cu ka tum ve hrimhrim lai timi saduhthahnak zong ka ngei.

Surbung Vanlawngbual Nih Zeidah Thathnemnak A Kan Pek Lai?

Lairam cu fingtlang a san tuk caah le hmunhma a chen tuk caah, vanlawngbual (airport) a um kho te lai timi hi, minung tluak le ruahnak nih a rak phan kho tuk lo. Kan vawlei le fingtlang cu aa thleng lo nain, chan tiluan le Kawlram uknak a van i thleng. Lairam thil sining zong a van i thleng. CNF le cozah zong an van i chawn. Pu Henry Van Thio zong Kawlram cozah Vice President hna a van tling. Hi bantuk in thil tha tampi, a van chuah caah, a liamcia caan ah a si kho ding in ruah khawh a rak si lo mi, vanlawngbual cu Falam peng ah June thla ah an on cang lai ti a si.

Lairam cozah le Pu Henry Van Thio cung ah lung aa lawm tuk. Surbung Airport tuahmi hi, Laimi caah, tuanbia thar aa thawk a si. Laimi caah Pathian thluachuah nganbik pakhat a si ko. Ka lung in ka ruah tawnmi cu hihi a si.

Surbung Airport an on lio i, tum ve ding cu, ka duh taktak. Yangon Airport tumnak hmanh in ka caah a sunglawi deuh ding a si. Asinain kei cu a tlung kho ding ka si lo. Cucu ka lung a that lo taktak mi a si. Surbung Airport on ni hi, a sunglawi tuk ding a si. Cucaah ramdang um Laimi tam taktak tlun ding a si. Hlunghlai taktak in Surbung Airport on ni ah, vanlawng bak in va tum ve ding hi, a si thiam ahcun saduhthah bak ding a si. Laimi caah tuanbia a si ding a si i, dollars tampi dih in va tlun le va tum a phu mi a si.

Zeicatiah Lairam ah a pakhatnak bik airport a si ding a si. Kawlram ah rili in a sannak bik ah a um dingmi airport a si ding a si. Kawlram cozah ca zong ah, tuanbia phurtu ding le minthatnak an hmuhnak ding airport a si caah a si. Dollar tampi dih in tlun a phu tuk.

Kawlram cozah nih khualtlawnnak (tourism) zong hi, tha a van pek cang caah, ramdang khualtlawnnak zong hi an tam chin lengmang. Lairam zong ah ramdang khualtlawngmi an tam deuh ngai cang. Asinain Lairam tlawnnak ding caah, motor lam lawng a um. Vanlawng le tlanglawng a um lo tik ah, umkalnak a rak har ngai. Phanh a duhmi zong an rak phan kho lo. Cucaah hi Surbung Vanlawngbual nih hin, Lairam khualtlawnnak (tourism) hi tam deuhpi cu, a thanchoter te ko lai tiah ruahchannak nganpi a um.

Laimi nih uanthlar a phumi Surbung Tlang Airport (Rf. The Chin Express)

Chin State Chief Minister, Salai Lian Luai, chimnak ah, Surbung Airport hi 75% an lim cang ti a si. Surbung Airport hi Falam in Km 13 (meng 8) tluk hlatnak ah  aum. Lam a that ahcun, suimilam cheu motor mawng ding lawng a si. Cucaah Surbung Airport nih hin, Falam le khuachehvel caah, thanchonak tam ngaite a chuahter khawh.

Hi airport hi hectare-522 a kau. Meter 1,830 a sau i meter 30 a kau i, ART-72 vanlawng pawl a tumkai kho ding an si.  Airport sernak caah 37 billion kyats (US$25.2 million) a dih. Airport hi 2013 ah ser ding in chimrel hmasat a rak si i, 2015 in thawk a si. Lairam ah mah tiatia airport um khawhmi ruah tikah, lung aa lawm tuk. Kawlram cozah cung zongah kan i lawmh awk a si.

Kan unau Mizoram ahcun Lengpui Airport India cozah nih a tuan piak hna i, an hlawk taktak. Khual tlungkal zong an tam tuk cang. Lenpui Airport hi, meter 2,500 a sau. Kolkata, Guwahati le Imphal he vanlawng pehtlaihnak an ngei.

Surbung Airport zong hi, zoh tik ah, Mandalay, Yangon le Naypyidaw he pehtlaihter a si te men lai. Kalaymyo cu a nai tuk caah a zuang te lo men lai. Cozah nih nawl a kan pek ahcun, Lengpui Airport le Imphal he, pehtlaihnak te hna zong, tuah khawh ahcun Lairam Tourism hi tam taktak a thangcho lai. Chin State cozah nih, tam taktak riantuan an herh ko.

Surbung Airport hi Surbung tlangthluan pakhat cungah a ummi a si i, rili in meter 1,830 sannak ah a um. Khuaruahhar ngai pakhat a simi cu, airport a sau le rili in a sannak hi, meter 1,830 veve an si. Kawlram vanawng bual ahcun rili in a umnak a sang bik si dawh a si (Zeicatiah Kawlram ah rili in a sannak cem um mi airport hna hi, He Hoe Airport si dawh a si i, rili in pe 3858 a sannak ah a um).

Surbung Airport cu, rili in pe meter 1,830 (pe 6003) a san caah, Kawlram chung airport ah a sang cem si dawh a si. Kawlram airport ah a sang cem a si ahcun, cu ruang hmanh ahcun, "tourist pawl" nih an zoh duh khawh ngai mi a si. Cu kong cu, heh taih thanh (kyawnya) tuah i, cu ruang hmangh ahcun, tourist tampi kan lem khawh ko hna.

Surbung Airport hi, hman tik ah ralrin a hau ding cu, lo duhnak meikhu le furpi khuadawm hna hi an si. Thlitu hran ning zong a biapi ngai ding a si. Kawlram hi, vanlawng tlak a tam ngaingai mi ram pakhat a si. Tlang sannak um mi, Hehoe Airport tibantuk zong hi, tlang sannak ummi airport an si caah, accident a um pah len cang. Surbung Airport zong hi, tlang sannak ah a um caah, tumkai tihnung kho ngai mi a si.

Furpi khuadawm hi a caan ahcun zuamcawhtu pakhat a si kho

Laimi vialte nih kan ruah ding awk a herhmi cu, vanlawngbual (airport) kan ngeih lawng a za lo. Kan hman khawh le a miak kan hmuh khawh dingmi hi a si. Airport nih a miak a hmuh lo le a chuahpi khawh lo ahcun aa rawk kho than mi a si. Hlan ah Kawlram ah airport hi 60 fai a rak um. Asinain, a tu lio ah an hman khawhmi hi 41 lawng a si. A dang hi cu, an hmang kho hna lo.

USA le bang hi cu, airport an tuah hna nain, an hman lo mi chuahtakmi tam tuk a um. Zeihmanh ah aa hmang kho ti lo mi a tam tuk.

Kawlram dirhmun zoh tikah, Chin State kam tete ah a um mi, Gangaw, Kyauhtu le Tillin tibantuk um mi vanlawngbual hna hi an hmang kho ti hna lo. An i rawknak a sau ngai cang. An i rawknak a ruang tampi lak ah, a si kho mi cu (1) vanlawng a zuang mi a um lo ruang; (2) minung aa citmi an tlawm tuk ruang; (3) tangka a miakmi an hmuh lo ruang le airport an that lo caah a si kho.

Surbung airport zong hi kan ngeih lawng a za lo. June thla ah an on cang lai. Chin State ah a pakhatnak bik kan ngeih dingmi airport a si caah, a sunglawi taktak ko. Kan uar cio ding le kan sunhlawih ding hi a biapi taktak. Surbung Airport nih, a miak a chuahpi i, Laimi caah rian zong tampi a kan pek dingmi hi a herh.

Asiahcun timh chung le ruahb chung kan herhmi cu, "Surbung Airport hi, kan hmang kho te lai maw? Passengers kan ngei kho peng lai maw? A miak a um lo ahcun airlines nih an zuang duh lai maw? Airport lawngpi hna ngeih i, aa citmi um lo le vanlawng tum ding um lo hna in kan um sual lai maw?" timi hi ruahchung hrimhrim a herh. Airport nih a miak a hmuh i, a nun peng khawh ding mi hi, cozah le Lairam mipi nih zuam kan herh. Kan rian cio a si.

Cucaah Lairam hi a thanchonak ding caah, minung karh le minung tampi kan um a herh. Khua lianlian kan ser an herh. Falam le Hakha hi peh a herh. Rum deuh kan herh. Tangka a hmang khomi si kan herh. Tangka hi a khawn rumro in khawng lo in, kan ram ah hman a herh. Khualtlawng hna kan tam ngai a herh. Tourist hna tampi a kan tlawn duhnak ding hi, khuapi he khuate he kan i zuam a herh. Kan Lairam ah, tourist zoh duh dingmi thil tampi kan tuah le ser a herh. Cu ti kan i zuam cio lo le tanlak cio lo ahcun, Surbung Airport zong hi kan hmang kho lo sual lai timi phan a um ngai.

Cucaah, Surbung Airport hna hi biatak tein kan hman khawh i, kan miphun caah thanchonak a chuahpitu a si a herh. Cucaah, Surbung Airport hna aa hman khawhnak ding caahcun, Lairam ah "tourism" hi a biapi taktak in chiah a herh. Mizoram hna khi, tourist an tam ngaingai cang i, an ram tangka hmuhnak ah a tha ngaingai cang.

Tourism ti tik ah, ramchung le ramleng tourism thapek a hau. Mizoram le Manipur tiang in tourism lei pehtlaihnak ngeih ding a si. A bik in ramleng in khualtlawng tampi kan ngeih ding hi, Lairam caah a biapi taktak mi a si. Hihi Chin State cozah nih biatak tein ruah le rian an tuan a herh. Kawlram rampi cozah lawng kha bochan lo le rinh lo in, mah tein khuaruah le tuaktan taktak a herh.

Surbung Airport he aa naih bik mi khuapi Falam Khua

Zeicatiah ramchung mi cu tangka kan hmang kho tuk lai lo. Ramdang khualtlawng tourist hi tangka hmang kho mi an si. Hi hna tam deuh an kalnak paoh cu, airport hi a hlunghlai. Khualtlawng an tam ahcun tangka lutchuak a tam. Hotel zong in tangka tampi hmuh khawh a si. Surbung Tlang area ah, hotel thatha le camping tuahnak inn thatha zong sak i, ramkulh dang minung zong nig, biaknak le sipuazi conference te hna tuah an duh ding tiang in, tamh le dawh tein tuah a herh. Cu ti kan tuah ahcun, tourist tampi an ra duh lai.

Tahchunhnak ah, Heho hna hi, khua a hme pah ko. Asinain, Inle Tibual a um. Taungkyi khua khi a lian. Khuanuam a si tikah, tourist khualtlawng an tam tuk i, an airport hi a hlunghlai taktak. Kum khat ah tourist a phanmi hi an tlawm hrimhrim lo. Cu tikah, hotel, taxi, eidin dawr, thil thum-thlak rian le zeidang thianhhlimh rian tiang in, airport pakhat nih rian zong kha tampi a chuahpi.

Cu ve bantuk in, Surbung Airport a hlunhlainak ding caah, Falam khua hna hi a thancho a herh. Falam a thancho ahcun, Surbung Tlang airport ca le kan Lairam caah a tha chinchin ding a si. Rih Tibual hna hi nuam taktak in ser a herh. Zinghmuh Tlang le Laikua Tidil a dang kan fingtlang dawhdawh hna hi, ramdang tourist zoh ding tlak in nuam taktak in tuah an herh. Hi bantuk in, tourist zohnuam hmunhma tampi kan ser khawh ahcun, kan airport zong an hlunghlai lai i, kan Lairam ah tangka lutchuak zong tampi a um kho lai.


----------------------

Zohchihmi Ca

1. The Irrawaddy,  First Airport in Western Myanmar's Chin State to Open in June by Lei Lei, translated from Burmese to English by Thet Ko Ko, 3 January 2020.

2. Heho Airport, https://en.wikipedia.org/wiki/Heho_Airport

Palestine Miphun Hi Zei Bantuk Miphun Dah An Si?

Nihin ni ah vawleicung pumpi le UNO tiang in buainak a chuahpi lengmang mi miphun cu Palestinian miphun an si. Hi miphun hi, zei miphun dah an si hnga? Hi miphun hi, Bible nih Philistine a timi miphun an si hnga maw? Hi Palestinian le Israel karlak ah daihnak taktak hi a um kho te hnga maw? Cu biahalnak ruah pah bu in, Palestinian tuanbia ruah ding hi, hi capar nih aa tinhmi a si.

Palestinian miphun hi Bible ah an rak um maw? 

Palestine timi miphun hi, miphun hlun taktak an si ve. Cu miphun le Israel miphun hi, vawleicung miphun hlun bik an si hna. Hlanlio Abraham chan i a rak ummi miphun vialte hi an lo dih cang i, Palestine le Israel miphun lawnglawng hi, a hmunmi miphun an si tiah ruah an si. Asinain a tu Palestinian hi Bible ah a rak um cang mi an si maw timi cu el lengmang mi a si rih.

Abraham chan hi, a buaktlak in BC 2000-1800 karlak a si an ti. Nihin ni in tuak ahcun kum 4000 tluk a si cang. Abraham chan i, Middle East timi Nichuah Laifang ram miphun viatle cu an lo dih cang hna. Khuaruahhar ngai a simi cu, cu lio miphun ngan ngai a rak simi hna hi an lo dih nain, Israel (Judahmi) le Palestine hi an ci a mit lo. Cu miphun pahnih cu ram fate chung ah, hlan zong ah an rak umti i, naih tein khua an rak sa. Hlan zong ah an rak i do peng i, Nihin ni zong ah aa domi le a huami an si. Hi miphun pahnih-Judah mi le Palestine-pawl hi an tuanbia a buai taktakmi a si.

Ruah awk pakhat ummi belte cu, Israel miphun pawl cu Abraham chan in an tuanbia an dawi khawh peng rih i, tu chan Palestinian hi Abraham chan i a rak ummi Philistine kha an si maw silo timi tu cu, fiang tein theih khawh a si lo.

Hlanlio Philistine kha atu chan Palestinian an si ko lai tiah mi tampi nih ruah a si. Tu chan i Palestinian timi hna hi, Bible ahcun an ram hi, Philistine a si. Cu ram ummi cu Philistine ti an rak si. America ummi kha American an ti bantuk khi a si ko. America ah miphun tampi an um bantuk in, Philistine ah miphun hmemi tam ngai an rak um ve.

Cu Bible nih Philistine a timi hna an tuanbia cu hi tin a si. Bible ning in, Adam chan in dawi khawh a si. A tawinak in a tanglei bantuk in dawi khawh a si.

Adam Cithlah

Adam cithlah hi phun (2) in an i then: (1) Kain cithlah an si; (2) Seth cithlah an si.

(1) Kain cithlah

Adam nih Kain le Abel a hrin hna. Abel cu Kain nih a thah caah, tefa a ngei manh lo. Kain lawng a tang. Kain chan in chan (5) nak ah Lamek a va chuak. Lamek nih nupi pahnih a thit hna. Nupi pakhat min cu Adah a si. Adah nih fapa Jabal (caw-khalmi) a hrin. A nau ah Jubal (tingtang-thanglawi tumthiam) a hrin. Nupi pahnihnak Zillah a si. Fapa a hrin i Tubal-Kain a si. Amah hi thir le hreihriam tawngtham a si (Gen 4:17-22).

Phun dang in chim ahcun "engineer" a si ti nak a si. A fawinak in chim ahcun, Tubal-Kain chan cu "Thir chan" (Iron age) tinak a si. Minung nih vawlei chung in thir kha an lak i, an tit khawh i, thir an hman khawh cang tinak a si. An rak fim taktak cang. Kain umnak hi Mesopotamia hrawng a si caah, Mesopotamia ah hin thir hi BC 3,000 hrawng in hman an thawk tiah ti a si. Minung fimnak le thanchonak aa dan cio caah, ram kip ah thir an hman chan hi a rak i khat lo. Vawlei tuanbia in zoh ahcun, thir chan cu Mesopotamia ahcun BC 3,000 tluk in a rak i thawk tinak a si i, Kain chan zong hi cu hrawng cu a si kho mi a si.

(2) Seth Cithlah

Kain le Abel hnu ah, Adam nih fapa pakhat a hrin than i, a min ah Seth an sak. Seth nih fapa pakhat a hrin i, a min ah Enosh an sak. Cu caan cun, mi nih BAWIPA kha a min in biak hram an thawk (Gen. 4:25,26) ah kan hmuh. Seth cithlah hi, Noah chan tiang rel achun chan (8) a si. Noah hi a thih ah kum 950 a si.

Genesis 6 chungah khua zakip ah minung tampi an um cang i, "fanu kha an hrin hna" timi kan hmuh. Cu fanu hna cu an i dawh tuk i, "pathian fapa hna nih khan an hmuh hna i an duhmi kha an thim hna i an thit hna" timi kha Genesis 6:2 ah kan hmuh.

Genesis 6 nak ah, "Hi lio caan ah, Nefilim timi mi nganpipi kha an rak um. Cu hna cu minung fanu hna le pathin fapa han tefa kha an si" (Gen 6:4) ah kan hmuh.

Bible thiamsang cheukhat ruahmi ahcun, "pathian fapa hna" timi hi, vancung ummi Pathian fapa kha chim duhmi silo in, "BAWIPA a biami Seth tefa hna cithlah kha an si" tiah an ruah. "Minung fanu hna" timi kha "Cain cithlah tefa fanu hna" kha an si tiah an ruah. 

Nocah Buanchukcho le Miphun Ci Lohnak

Genesis 6 nak ah, "Minung thalonak a karhnak" kong kan hmuh. Hi minung thatlonak ruangah, Noah buanchukcho zong cu Pathian nih a chuahter. Noah le a nupi, a fapale le an fapa nupile (Gen 6:18) dah ti lo cu, vawleicung minung vialte a luatmi an um lo. Buanchukcho nih a thah dih hna (Buanchukho kong cu Genesis 6-8 zoh). Bible kum tialmi in tuak tik ah, Noah buanchukcho hi, mifim mi tuaknak ahcun, BC 3,000 kuakap ah a si lai tiah ruah a si. 

Kain hi, vawleicung ah khuapi a ser hmasat cemmi a si. Cu a sermi khuapi cu, buanchukcho ah a rawk. Buanchukcho nih a langhtermi cu, "Kain cithlah vialte kha an thi dih. Kain hi a ci a mit. Bible ah an tuanbia a dih. Chim ding a um ti lo. Cucu "lainawn" thatlonak theipar pakhat zong a si.

Seth cithlah vialte chung zongah "Noah le a nupi, a fapale le an nupile" lawng hi, vawleicung ah a nungmi minung an si. Seth thawk in chan (8) tiang rak hrinmi fanu fapa vialte zong, Noah le chungkhar lawng an luat. Seth cithlah zong tam deuh vingvan an ci a mit ve. Cucaah Buanchukcho hnu ah, vawlei zong a tharchuah bantuk in, minung zong Pathian zummi bak lawng vawleicung ah an nung tinak a si. 


Noah Cithlah 

Genesis 10 nak nih vawleicung miphun vialte thawhkehnak kong kha a kan chimh. Miphun 70 chuahnak kong a kan chimh i, a tling ngaingai. Vawleicung cauk dihlak zoh tikah, mah tluk in miphun thawhkehnak kong a chimmi cauk hlun a um lo. Cucaah Bible hi a tling taktak ko. 

Noah nih fapa pathum (1) Shem; (2) Ham le (3) Japheth a hrin hna. Shem le Japheth kong cu kan lak lai. Kan tial duhmi a si lo caah. 

Ham nih hin (1) Kush; (2) Mizraim (Egypt) (3) Put (4) Canaan a hrin hna. Hi fapa hna chung in miphun tam ngai an chuak than. Hi fapa hna lakah, Mizraim (Egypt) hi Laica ahcun "Izipt" tiah a tial.

Hi Mizraim (Egypt) nih hin, (1) Lud; (2) Anam; (3) Lebab; (4) Naftuh; (5) Kasluh; (6) Kaftor timi fapa (6) a hrin hna. Hi chungah panganak fapa Kashluh hi Philistines hringsortu a si (Gen 10:14). Mirang Bible ahcun Kasluh hi "Casluhites  asiloah  Casluhim" (Casluh-mi) tiah an tial. An mah hi Ham cithlah an si. Ham cu a tuahsernak ruangah Noah nih chiat a serhmi a si (Gen 9:22).

Hi Philistines mi hi, Abraham chan ahcun an rak cak ngai cang. Genesis 26:1,14) zong ah Isaac le Gerar siangpahrang Abimelech kong kha kan hmuh. Hi Gerar siangpahrang zong hi, Philistines mi a rak si. Genesis 20:1-18 nak ah, kan hmuhmi Abimelech zong hi, Isaac chan ummi Abimelech chan i, a pa a rak si lai ti a si. Cu ti a si ahcun, Abraham chan i Abimelech zong kha Palestines a si lai tinak a si. Chim duhmi cu, Abraham chan in Palestines hi khua lianlian zong an rak ngei cang i, Nichuah Laifang ram ah miphunpi taktak an rak si ve cang timi kha a lang.

Palestine Min Thawknak

Palestine miphun hi, Crete tikulh in a rak I thawkmi a si lai tiah an ruah. An mah nih hin Aagean Rili hrawng vialte kha an rak uk. Tilei an rak thiam tuk caah le rili lei an rak uk caah, an mah cu, "Rili Minung" (Sea Peoples) tiah tuanbia tialtu nih an ti hna. Cucaah Philistia timi ram hin, rilikam khuaram a tam ngaingai. Philistia timi hi Bible ah voikhat lawng kan hmuh i, cucu "Joel 3:1-4 ah a lang. Cu ahcun khua lianlian a simi Sidon le Tyre zong kha Pilistia ram ah a ummi an si. 

Philistines timi biafang hi, Hebrew holh "Philistia" timi in a rami a si. Cu biafang cun tu chan hmanmi biafang "Palestine" timi hi a chuak tiah a ruah a si. Philistines timi min nih hin, minung le miphun min kha hawihlan ahcun a rak sawh duhmi siloin "ram le hmunhma tu kha a rak chim" duhmi a si tiah, tuanbia thiammi nih an ti. Cu ram cu Philistines ti a rak si i cu ram ummi cu Philistines miphun ti an ran si. Nihin ni ahcun ram min zong a aiawh i, miphun min zong a aiawh. 

"Atu lio i a ummi Palestinians timi miphun hi, ram min in a rami tu an si i, hlan lio Philistines miphun an si lo" a timi zong an um. Hlanlio ah Philistines cu vawleicung in an lo dih cang a timi zong an um ve. Atu ummi miphun cu Palestinians timi an si i, an ram zong Palestine ti a si. 

Abraham chan in, Joshua chan in, Siangpahrang David chan tiang Philistines mi hi, Israel miphun caah ral nganbik an rak si. David nih a doh bikmi ral zong Philistine an si. David teimi minthang taktak Goliath zong kha Philistines mi a si (2 Sam 5:25; 8:1). Samuel cauk pakhatnak nih Philistines timi hi voi 100 leng a tial. Samuel cauk pahnihnak nih voi 24 hrawng a tial. 

Prophet Zephaniah nih cun, Bawipa nih Canaan le Philistines hna ram kha minung pakhat hmanh an um lio tiang a hrawh lai tiah a rak chim. Prophet Jeremiah zong nih, "Philistines mi hrawh an si lai nak kha a rak chim ve" (Jer. 47:4). Philistines mi le an ram hrawh a si lai nak zong Prophet Ezekiel nih a rak chim ve (Ezk 25:15-16). 

Hi bantuk in Prophet nih a chim bantuk in, hlan lio Philistines timi miphun cu an lo dih tiah a zummi zong an um ve. A tu chan Palestinians timi cu Palestine ram ummi miphun dang tu an si. An tuanbia hi zulhdawi khawh an si lo tiah a timi an um ve. Hi ram hi, ral an i tuk tuk caah, cozah pakhat tang in a dang pakhat tang ah an rak i um lengmang i, ram fekfuan ngaingai a rak um kho tuk lo. 

BC 66 Aristobulus II timi hi Judea ram ah siangpahrang zong a si i tlangbawi zong a si. Judea ah biaknak bu pahnih an i do i, ramchung kahnak a um. Cucaah BC 63 in Rome cozah nih Pompey the Great cu Palestine ah rak thlah i, a rak daihter hna. 

Cu hnu ah Rome nih, Palestine cu an lak lawlaw i, Rome kuttang ah a chiah. Hi Rome Emperor Augustus chan BC 7-4 kar ah Jesuh hi a rak chuak. Jews nih hin, Rome an rak doh tawn caah, AD 70 ah hi Rome ralbawi Titus nih Jerusalem Temple a hrawh i, khua zong tampi a hrawh. Hihi Jesuh nih a rak chim chungmi Jerusalem Temple rawhnak a si ko tiah bible thiamsang pawl nih an ti.

Jesuh nih aa thawh i, "Mah hi vialte hi (biakinn a dawhnak le lung thatha) hi nan hmuh, sihmanhselaw hi ka lung vialte hi, pakhat hmanh an umnak hmun cio i, kaltak lo in hlonh an si dih lai caan kha a tlung lai" (Lk. 21:5,6)

Rome nih Palestine hi, sau taktak an rak uk. AD 476 ah Nitlaklei Rome Empire cu a tlu. Nichuahlei Rome Empire timi Byzantine Empire cu a ho hmanh nih tei khawh lo in, kum zabu 7 tiang fek tein a rak um. AD 634 ah Islam biaknak a rak thangcho i, Muslim ralkap pawl nih Byzantine Empire cu Palestine ah an tei i, Syria-Palestina cu "Jund Filastin (Military District of Palestine) tiah min thar an pek. Cun Muslim kut ah kum tampi a um. 

Europe Krihfa ram pawl nih Holy Land lak an duh caah, Crusade zong ral an rak tuk i, a lak zong an rak lak tawn. A voikhatnak Crusade cu AD 1096-1096 ah an rak tuk. Cu hnu ah Byzantine Empire bawmhnak in, Crusade raldang zong 1147-1149 ah an rak tuk thang. Cu hnu ah Crusades raldang zong 1272 tiang an rak tuk. Muslim ralkap pawl an rak kah hna. Mithi le innlo rawhnak zong tampi a rak chuak. 

1453 ah Byzantine Empire a rak tlu i, Palestine ah hin Krihfa uknak zaangder hram aa thawk. Cun Palestine zong cu Ottoman Empire tang ah Ralpi Pakhat tiang a um. Hi Palestine hi kum tampi ram khat le ram khat, an rak i cuh. 1915 ah British zong an rak lut ve.  Ralpi Pakhat a dih tik ah, Ottoman Empire cu ral a sung i, 1917 in 1947 tiang hi Palestine cu British Mandatory tang ah, League of Nations timi nih an rak chiah.  

Hi Mirang nih an uk lio ah, Judah mi tampi Palestine ah an rak pem. Arab-Israel buainak zong tam taktak a rak chuak. Hi lio caan hi, Israel mi caah caan tha taktak a si. Pathian hi Israel miphun tuanbia ah a cawlcang than ko timi hi, ruah lo awk a tha lo. AD 70 in an ram mi tampi nih an rak chuahtak cangmi kha an van hlam than i, 1948 ah Israel ram thar cu an van dirh. Hi thil hi, vawleicung tuanbia ah "miracle" (thil khuaruahhar) taktak a si. 

Cu thawk in, Israel-Palestine buainak cu a tu tiang aa peh pengmi a si. A tanglei map ah, a ran deuhnak paoh hi, Israel ram a si i, a dang in a dumnak area hi Palestine miphun ram ding a si. Golan Heights timi tu khi cu, Six Days War timi 1967 Arab-Israel kahnak ah, Israel nih Syria ram in an lak mi a si. Israel ram ah an chiah nain Syria le UNO nih an theihhngalh pi lo. USA lawng nih Pre. Trump chan ah, Golan Heights cu Israel ram a si tiah an theihhngalh. 

Israel Ministry of Foreign Affairs 

A Tu Lio Palestinian Miphun

A tu chan Palestinian miphun hi, Palestinians asiloah Palestinian Arabs tiah an ti hna i, Palestinian ramchung ah kum tampi khua a sa cangmi cu an si. An tuanbia hi a buai taktakmi asi caah, Bible nih "Canaan, Philistine" tiah a timi hna cu an si theng ti lo tiah ruah an si. Hi ram ummi hna nih hin, ram tling ngaingai an rak ngei bal lo. 

A tu chan i Palestinian timi pawl hi, a tam bik cu West Bank le Gaza ah an um. Jerusalem khualipi zong ah tampi an um. Israel ram chungah Israeli Arabs timi hi 1.89 million an um i, 60% cu Palestinians an si. An mah Palestine umnak area ahcun 4.75 million an um i, Gaza le West Bank ah an um. Gaza Strip timi ah 1.88 million an um. 

Palestinian pawl nih hin, Israel hi a tu taing theihhngalhnak an tuah rih hna lo. Israel ram hi, kan ram a si tiah an ti rih. Gaza le West Bank ah zalawnnak a hmumi Palestinian ram dirh hi, an i tinhmi a si nain, Israel he hnatlaknak an ngeih khawh lo caah, a tu tiang cu ram tling taktak an dirh kho rih lo.

A tu lio Israel ram le Palestinian miphun ram (Gaza le West Bank) zoh tikah, Judah mi nakin Palestinian miphun hi, Krihfa an tam deuh. Judah mi nih cun Jesuh hi an zum lo. Paul zong "biaknak chuahtaktu" ti sawhsawh men in an ruah. 

Israel-Palestinian buainak hi, nihin ni tiang a kal pengmi buainak a si. Nichuahlei Jerusalem an i cuh. Ramdang zammi Palestinian Refugees kha Israel ram ah kirter an duh hna lo caah an ruahnak aa khat lo. Cun Palestinian ram chung i, Israel nih tlakmi khua pawl kha Palestinian nih an duh lo. Kha khua tlakmi pawl khan, Israel pawl kha chuak hna seh ti an duh. Israel cozah nih pipu ram ah an ruah ve caah an chuak duh ve lo. 

Hi thil pathum hna hi, Israel-Pelestinian buainak hrampi le daihnak caah dawnkhantu an si. Cucaah hi miphun pahnih karlak ah "daihnak taktak" hi kan chan chung ah, a um kho te hnga dek maw? 

USA Chin Khualipi "Indianapolis" Ah Lainawn A Zor

USA Chin khualipi Indianapolis hi, khua dawh, khua lian le khua tha ngai a si. Minung 872,680 (2027) ah an um. Lampi tampi aa tonnak khua a si caah, Cross Road of America tiah auh mi khua a si. Khua dawh le minthang taktak a si. Thingram zong a tha i, a hninghno ngai mi khua zong a si.

Indianapolis ah, Laimi tampi khua an sak caah, Mirang Krihfa hruaitu cheukhat nih cun, "Chindianapolis" tiah capo in an ti phah. Cu zong cu lawmh ngai ding kan si. Hi khua ah Laimi mi tampi, khua an sak khawhmi cu ruah lengmang ah, Pathian khuakhan a si ti lo awk a tha lo. Umkal a fawi. Rian a tam. Laimi umnak caah a laiva ngai i, fawi tein tlawn khawh a si le khua tha ngaingai a si. CBCUSA Office umnak zong a si caah, Laimi caah hmunlaili taktak a si.

Indianapolis 

Khatlei ah a pawi ngaimi cu, mithah lainawn a tam ngaimi hi a si. Thawng tha cu, 2019 ahcun mithah lainawn tlawmte a zor deuh mi a si. A liamcia kum nga chung ah a voi khatnak bik "mithah lainawn" a zor a si tiah an ti. Cucu thawng tha taktak a si. Mithah lainawn cu a zor ko nain, thahmi cu an tam thiamthiam ko rih. Indianapolis hi, a liamcia kum li chung hi, mithah lainawn a karh peng. A taktak ahcun a liamcia kum 10 tluk hi, mithah lainawn a karh ti a si.

Indianapolis tuanbia zoh tik ah, 1996 ah minung 143 an rak thah hna. A liamcia kum li lio ah khan 144 an rak thah hna i, 1996 nak in tam deuh an rak thah hna. 2016 ahcun 149 an thah hna. Cu zong cu a van lonh i 2017 ahcun 157 an thah hna. Cu zong cu an lonh than i 2018 ahcun 158 an thah than hna (2018 ah 158 an thah hna timi hi, timh ciammam tein thahmi cazin a si).

Indianapolis i Thawngpang thanhtu WTHR nih a tialmi cu hi tin a si:- 2019 ah thah mi dihlak (timh ciammam tein+mah vennak thah mi) a si a ti. Timh ciammam tein 2019 ah 152 le 2018 ah 158 an thah hna. 2019 ah hin a zapite thahmi hna hi 171 an si. 2018 ahcun 178 an si. 2019 chung ah 171 an thahnawn hna timi cu a tam ngai thiamthiam rih.

2018 nakin 2019 ah thahmi 7 an tlawm deuh caah, cozah upate zong an tha a van nuam deuh nain, hihi a khua he epchun ahcun a sang tuk thiamthiam rih. Cucaah Indianapolis hi, 2018 USA ram pumpi ah, sualnak a tamnak bik le tihnung bik khua number 10 nak ah a um. 2019 ahcun Wall Street nih cun US tihnung bik khua 17 nak ah a chiah.

Indianapolis hi zei ruang dah mah tin mithah lainawn a karh hnga timi hi biatak tein nawl ngeitu hna nih tuak a herh. Crimes a tam deuh ca ah maw a si hnga? Minung karh ning zong a fum ngai cang. Hlan ah USA ah lianh ah 14 nak a si rak si i, a tu cu 16 nak ah a um.

2018 ah Laimi zong thahmi an um cang. Indianapolis hi USA ah Laimi an tam biknak khua a si caah, midang himnak zong a biapit tuk bantuk in, kan miphun hna an himnak zong hi a biapi tuk ve. Laimi zong hi mithah le sualnak a zor deuh nak ding caah, khua caah biatak tein tel ve a herh. Laimi mino hna zong nih, thilchia tuah kha hrial le thil tha tuahnak ah tan lak cio a herh. Nulepa zong nih fale kha "gangs" ah an luh lo ding, "drug" an tongh lo ding le fir an hman lo ding, biatak tein ven an herh.

Hi bantuk in sualpalhnak le mithah a karh ahcun, Indianapolis hi sipuazi a tum a tum lai i, hmailei ahcun minung zong tampi a zor kho mi le sipuazi a tla khomi a si ve ko. Sipuazi a tlak ahcun, inn man a tla lai i, inn man a tlak ahcun khua hi aa rawk kho ko. Kan mah chan chung ah, Detroit khua cu aa rawk ti tluk a si. Ohio i Toledo khua le Cleveland te hna hi, an i rawk ngacha ko.

Indianapolis i mithahnak tam deuh a umnak hmun cu, khualai in chaklei le nichuah chaklei deuh ah an si. Hi bantuk hmunhma ahcun Laimi zong kal lo ding le inn hna cawk lo ding a si. Khua ah hin, sang hi a biapit tuk caah, zei tluk in inn man aa den zong ah, sualnak a tamnak sang chiakha tuk ahcun um lo ding a si. Sianginn zong a tha kho lo i, minung ziaza zong a tha kho lo. Indianapolis a tlawng mi khual zong nih, hi bantuk sang chia mi cu hrial a herh. A bik muizan ah hrial a herh khun.

Laimi cu Indianapolis in khua a thlanglei khuahriang (I-465 leng) deuh ah an um caah, mithah a tlawm deuhnak hmun ah an um. Hi ka hmun cu, Indianapolis ah tihnung mi sang ah aa tel lo caah, thil tha ngai a si. Asinain hi sang ummi minung nih sualnak tam tuk an tuah ahcun, inn man zong a tla kho ve ko. Khua zong a tumchuk kho ve ko.

----------------------------------------

Zoh chihmi ca

1. Breaking trend, Indy homicide numbers were down in 2019-for the first time in four years by Katie Cox

https://www.theindychannel.com/news/local-news/crime/breaking-trend-indy-homicide-numbers-were-down-in-2019-for-the-first-time-in-four-years

2. Number of homicide slightly decrease from 2018 to 2019, WTHR News, Indianapolis

https://www.wthr.com/article/number-indianapolis-homicides-slightly-decreases-2018-2019

3. America's Most dangerous cities, Wall Street, October 23, 2019

https://247wallst.com/special-report/2019/10/23/americas-most-dangerous-cities/

Voi Zeizat Dah Thihnak Caan Kan Ngeih?

Vawleicung ah hin thil khuaruahhar hi tam taktak a um. Mirang nih "Seven wonders of the world"
 tiah an ti i, vawleicung ah khuaruahhar pasarih tiah an timi, an thimmi thil an um. Cun vawleicung ah kokek khuaruahhar pasarih zong an thim thiamthiam hna. Cuticun khuaruahhar thil hi a tam tuk.

Cun mithiammi le mifim mi nih an tuah khawhmi thil zong hi, chim le rel cawk lo an um ko hna. Ka hawipa nih cun, "Vanlawng an zuan khawh hi zei tin dah a si hnga tiah a khuaruah a har ve bantuk in, mi pakhat cu hi tluk a ritmi tilawng zeitin dah tii ah aa vuanh khawh hnga?" timi a khuaruah a har ve.

Lai Tlang in tarpa pakhat cu, Yangon a phan i, "Ngakchia tete nih Kawl holh an thiammi kha a khuaruah a har tuk ve hawi." Cuticun kan khuaruahhar mi zong hi aa lo cio lo.

Khuaruahhar awk thil hi tam tuk a um i, a theilomi caah cun khuaruahhar tuk a simi kha, a theimi pa caahcun khuaruahhar awk a si lo mi zong an rak um ve ko. Mitleh te hna khi, TV chung i zoh le a lang in an piah lio zoh ahcun khuaruahhar tuk a si nain, a theimi caahcun khuaruahhar awk a um lo i, a tuahtu ca hrimhrim ahcun khuaruah a rak har lo tuk chinchin.

Cu ti cun khuaruahhar thil hi tam tuk a um i, cu lak ah khuaruahhar taktak a simi cu, "nunnak" kong hi a si. USA ah sau ialte sizung ah holhlet ka tuan. Doctors zaza he kan i tong. Operation tihnung taktak an tuah lio ka zoh mi a tam ngai. American doctors te an fimnak le an seh pawl riantuan ning ruah ah khuaruahhar taktak khi a simi a tam tuk ve. 

Asinain zeitluk seh tha an hman le computer an hman le doctors thiam bik an rat zong ah, "an hngalh khawh lo mi zawtnak a rak um thiamthiam rih. An damh khawh bak lo mi zawtnak a rak um thiamthiam rih ko." Cu zong cu khuaruahhar thil asi rih hawi. 

USA nih mah tluk seh thatha an hman i, computer thatha an hman i, doctors sang bik nih zawtnak a ruang a theih tawn lo mi hi a tlawm lo. Cucaah minung fimthiamnak in nunnak kha an caw kho lo i, an khamh khawh lo caan a rak tam tuk than.

Cucaah ka ruat lengmang i, hihi ka fianmi a si. "Thihnak hi khuaruahhar ding a si lo. Nunnak tu hi khuaruahhar taktak ding a si" timi hi.

Minung taksa le chungril kong tha tein zoh ahcun, "Zei ca dah kan thih? Zeitin dah kan thih timi hi khuaruahhar awk a um lo. Zeitin hme kan nun khawh? Zei tin hme kan nun le kan lung te hi a va cawl len ko?" timi tu khi khuaruahhar taktak an si.

2019 ah ni 365 a um. Suimilam in tuak tik ah, 8760 a um. Minutes in 525,600 a um. Second cun 31,536,000 second a um. Second in million 31.54 tluk a um. 

Minung pakhat hi a thih tik ah, a lungtur dak tiah a cah khi a si ko. Cu tin tuak ahcun, kum khat ah voi million 31.54 tluk hi thih caan kan ngei tinak a si. Cu chung vialte caan kan ngeihmi cu, Pathian nih a kan zaangfah caah kan nung ko hna. Tangka le chawva in cawk khawhmi an si lo. Thawnnak le dinfelnak in hlawhmi an si lo. Muisam dawhnak le pumrua dawhnak in cawk khawhmi an si lo. Hmurka in cawk khawhmi a si lo. Cu nunnak te cu, Pathian laksawng a rak si.

Hi tluk a tammi thihnak caan kan ngei ko nain, kan nunnak a kan zuah i, nunnak laksawng a kan petu Pathian hi, lawm zungzal ko hna u sih. Cu dah ti lo cu, zeihmanh chim ding a um lo. 

Lonh Khawhlomi "Ramri"

Nizan tihni ah, New Orleans timi khua ah an sak cuahmahmi hotel pakhat cu ruahlo pi ah a cim. Cu a cimmi nih lam i a kal cuahmahmi minung a hei tluk hnawh. A zam len nain a luat manh lo. Inn a tlumi a parte nih a van huai i a nunnak liam dawh khi a si. Cucu video online ah an chiahmi a si. Cu ah ka thinlung ah duak tiah fiannak ka ngeihmi cu, Job nih a chimmi Pathian bia thiang a si.

Nu hrinmi minung paoh cu a chan a tawi i harnak in a khat. Pangpar bang in a hung par i a uai than ko. Thladem bang in a tli i aa peh lo. …..A ni hna cu rel piak an si. A thla hna cu zeizat an si kha Nangmah nih na ngalh..Nangmah nih "a lonh khawh lo mi ramri kha na ser piak" (Job 14:1,2,5)

Hi ka zawn te ah ka van char duhmi cu, "lonh khawh lo mi ramri" timi hi a si.

Minung hi, zeitluk midawh, mifim, mirum, mithawng, milar le mithiam si zong ah, lonh khawh lo mi ramri a ngei. Kan ngei cio. Cu lonh khawh lo mi ramri a sertu cu, Pathian a si. Pathian nih a kan ser. Vawleicung ah a kan umter. Nunnak caan zeimaw zat a kan pek. Cu chung hmanh cu, harnak in a khat. A cheu caahcun nun hi a har taktak. Cucaah an si a vang i a thatmi zong an um. Job lila nih "nun hi a ka nor tuk" tiah a timi bantuk khi an si. Nun nih a rak normi hna hi, an rak tam tuk.

Nun nih a nor tuk hna caah, naite South Korea i hlasak thiam muidawh le cangtu miza taktak a simi pa minung pathum an I that ko. Titsa sinak in tuak ahcun an pam tuk. Aa nuam tuk rua tiah kan rak timi hna zong nuamhnak an rak ngei theng lo. Cu mahthahnak (suicide) hi maw an lonh khawh lo mi ramri a si ko hnga timi ka ruat.

Hi ramri hi lonh khawh a si hnga lo maw? Ka ruat than. Pathian khiahmi ramri hi cu kan lonh kho bak lo. A mah belte cu, ningcanglo kan nun i kan mah tein nunnak kan i lak ahcun, cu ramri cu naih khawh cu a si men lai. Mah nih zohkhenh thiamlo ruang, daithlan ruang, ralrin lo ruang le ningcang lo nun ruangah. Cu zong cu ka fiang lo. Asinain Pathian nih caan a kan khiah piakmi le ramri a kan chiah piakmi cu thawn khawh bak a si ti lo. Hlatter deuh khawh a si ti lo. Nun peh si chunh zong ah zei san a tlai lo.

Cu lonh khawh lo mi ramri cu, a sunglawi tuk. Zeicatiah pakhat lawng a si caah a si. Pahnih a um lo. Cucaah a sunlawi khunnak a si. Vawlei ah a tam tukmi thil cu a sunglawi lo i, "Paleng kheuh he an tahchunh tawn." Paleng cu a kheuh lio ahcun, char cawk lo in rang phung in a keu ko. Asinain thil a har tukmi cu, "sui le diamond" he an tahchunh. A ruang cu, a tlawm tuk caah a si. Rak tam tuk sehlaw, sui le diamond zong a sunglawi hlei hnga lo.

Hi minung nih kan lonh khawh lo mi ramri cu, cu sui le diamond nak in a let tam tuk in a sunglawi deuh. A ruang cu "ramri pakhat te lawng a si caah a si." Zei hmanh nih a cawk khawhlomi ramri a si.

Cu ramri phak hlan ah ralrin taktak a hau. Zeicatiah cu ramri cu khawika dah a si? Zei tik dah ka phak lai? Khawika hmun ah dah ka phak lai?" timi hi minung nih theihfian khawh a si lo. Hngalh chung khawh a si lo. Zeitluk fim zongah tuak le hgnalh chung khawh a si lo caah a si.

Ramri hi zei tik can paoh ah kan phan kho. October 2015 ah American Airlines pilot pakhat Boston in Phoenix karlak an zuan lio ah, vanlawng a mawngh cuahmah bu in a thi. Vawlei ah a tum manh lo. A ramri cu a thutnak pilot thutnak te kha a si ko. A thimi pilot nih vanlawng a mawnghmi cu minung tampi nih an rak i cit. Tih a nung kho taktak.

Naite November 24 ah, Russia ram Aeroflot pilot pa te zong vanlawng a mawngh lio ah a thi ve ko. Kum 43 thawng a si. Mino taktak, doctor nih a tu le tu chek mi an si ko. Vanlawng an zuan lai paoh ah chek mi an si. Cu hmanh an thih ahcun, kum 10 dan ah voikhat hmanh doctor aa piah lo mi nang le kei thihnak cu a lam a tam tuk. 

Cu ve bantuk in pastor cheukhat cu phungchim lio ah an thi. Pastor pakhat cu tipil pek lio bak ah tibual chung in tisartlam nih a van dawh i a seh i a thi. Kawlram ah voi tampi cu, tikhur chung ah an va lut i, a thi colhmi an tlawm lo. Mintha minthang Dwe cu zan a ih thi kar ah a nunnak a liam. Vawleicung dawh ah minthang a simi Marilyn Monroe te hna an i kholhnak khan kam ah an nunnak a liam men. Michael Jackson te hna zohchia in an thi ko. Kan chim cawk lai lo. Cu ticun lonh khawh lomi ramri hi kan ngei cio hna.

Kan fian khawh lo mi cu, kan ramri hi khawika dah a si timi hi a si. Asinain kan fian bakmi cu hihi a si. Kan lonh khawh lo mi ramri pin lei ahcun, zeihmanh kan i kalpi kho ti lai lo timi cu a fiang bak. Kan motor, innlo, dawhnak, thawnnak, dollar, chawva, suingun le kan takpum cung i a ummi thilri hmanh hi kan i kalpi kho ti lai lo. Tangka tampi dih in thi deng kan cawnmi kan degree zong kan i kalpi kho ti lai lo. Kan thluak le fimnak zong, kan kaltak dih lai. Cucaah "cu ramri cu, zeizong te aa thlen dihnak ramri" a si cang.

Khi ramri khin cun, bawi le chia a um ti lo. Mifim le mihrut an um ti lo. Rum le sifah um a si ti lo. Mider le thawng an um ti lo. A dawh le muichia an um ti lo. A lar le lar lo an um ti lo. Minthang le thanglo an um ti lo. Zeizong te an thar i an i thleng dih cang. Thil hlun cu an lo dih cang. Thil thar viar an si cang. Zeizongte kan nun lio tuahsermi hawih tu in, biacaihtu Pathian nih bia a kan caih cio te ding khi a si. Cucu Bible cawnpiakmi ningte a si ko.

Cucaah ruah dingmi pakhat lawng a um. Kan lonh khawhlomi ramri pin lei cu, zeitik hmanh ah a dong ti lo mi thil a si. Vanram kai a si le a dong ti lo. Hell tlak a si zong le a dong ti lo dingmi a si. Cucaah fian a herhmi cu, "Ka lonh khawh lo mi ramri pin lei kan thlarau nunnak khi zeidah a va lawh te hnga?" timi a si ko. Cucu careltu nang teh tha tein na ruat bal ve maw? Na lonh khawh lo mi ramri pal ding ah na timcia cang maw? Na manh ve cang maw?

Na timh zong timh lo zong ah, lonh khawh lo mi ramri cu na lonh kho hlei lai lo. Cu ramri na phak hlan ah, Jesuh kha ka Bawipa le ka khamhtu a si tiah na ti kho ve cang maw? Na ti khawh ve lo ahcun lonh khawh lo mi ramri pin lei ahcun, Jesuh auh khawh le sawm khawh a si ti lai lo. Nang le kei nih kan ramri kan phak hlan te lawng ah, Jesuh hi kan Bawi ti khawh a herh.

Nang na ti ve cang maw? Na ti rih lo ahcun 2020 ah na nunnak lam an hruiatu zeidah a si lai? Na Bawi ho dah a si lai?

Vawleipumpi Lumnak Hi A Taktak In Kan Ton Cuahmah Cang

2020 kum ah kan vawleipi nih aa buapi ding cemmi cu "vawleipumpi lumnak" (global warming) hi a si lai. Nihin ni hmanh in, vawlei hmun tampi ah vawleipumpi lumnak ruangah buainak tam tuk a chuak cang i, lamzulhnak zong tam tuk a um. Vawlei politics hrimhrim ah hin, vawleipumpi lumnak hi "biahalnak ngan bik" (biggest issue) a si cang. Cucaah vawleipumpi lumnak hi, mi sawhsawh in, politicians in, pastor le evangelist tiang nih ruah a herhmi (global issue) pakhat a si cang lai.

USA ah kum 22 ka um cang. Nihin cu December 28, 2019 a si. Columbus khua khuacaan cu degree 59 F a phan. Vur muisam pakhat hmanh a leng lo. Thal bantuk in a lum. Ruah sur lo ahcun angki leng hruk hau ding a si lo. Thal chuakka bantuk in a lum. Khuacaan aa thlen ning khuaruahhar a si ko. December thla canceu in, January 6, 2020 tiang hi vur a tla bak ti lo. US ka um chung ah, hi bantuk hi a voikhatnak a si. USA ah hin, January cu a kih bik thla a si nain, tu chun January 6 hna cu degree 44 a si. Tu zarh le hmai zarh chung hi, vur a tla ding a si rih lo. Kan khuacaan khuaruahhar a si ko.

Hi thil nih a langhter mi cu "vawleipumpi lumnak" (global warming) hi a taktak a si i, mithmuh le kuttongh bak in a cang cuahmah ko timi hi, a fiang taktak cang.

Khuasihnak ram USA le Canada hmanh an lum tuk cang i, kan chan chung ah hin hi tining tein khuacaan aa thlen ko ahcun, a linhnak ram cu celh an si te lai lo. Kawlram, Bangladesh, India, Pakistan le Arab ram pawl hna zong hi celh an si te lai lo. Cun vawleicungpumpi lumnak nih a chuahpi chihmi "rili tii kainak" (sea level rise) hi Bangladesh le Kawlram hi tam taktak a tuar ding mi ram ah an i tel cang.

Vawleipumpi khuacaan hi an tah tik ah, 2016, 2015, 2017 le 2018 hi an si ti a si. Vawleipumpi a linh bik kum (10) hi rel tik ah, 1998 in 2018 ah an cang ti a si. Nihin ni ahcun vawlei semka in a khal zungzalmi Greenland, Arctic Circle, Antarctica Continent hna i, tikhaltlang (glacier) hna hi an tii thluahmah cang i, hi ruang ah rilitii a kai i, rilikam khua tampi cu duhsah tein an i rawk ziahmah cang hna. USA hmanh hi, tha tein an kham ko nain, East coast (Nichuahlei rilikam) pawl hi, tam ngaingai a rawk cang.

Cun India Rili, Pacific Rili le Atlantic Rili cung ummi tikulh fatete hi, 2050 ahcun tam ngai an i rawk lai i, zam an hau lai ti a si. USA i rilikam khua hmanh hi, tam ngai rawhnak an tong cang. A bik in Florida Miami Beach le Florida Keys tikulh khua hna hi, million tampi dih in an kham lo ahcun, hi hnu kum 50 ahun tam tuk a rawk lai ti a si. A tu hmanh ah, Miami Beach le Florida rilikam khua cu, inn an chuahtakmi a tam ngaingai cang. A ruang cu "flood insurance" a san tuk cang caah le inn an him ti lo caah a si.

Naite ah Kawlram i, Mergui Archipelago (Myeik) pawng ah rilikam area pakhat cu rili tii nih a phum dih cang. Kawlram hi vawleicung ram 183 chung ah khuacaan thlennak fak bik a tuar dingmi ram pahnihnak ah a um ti a si. Kan cozah zong nih, khuacaan thlennak kong hi, biatak tein an tuak lo le an ruah lo le vennak ding an tuan lo ahcun, rawhnak fakpi kan tong kho men. Cucaah rampi cozah siseh, ramkulh cozah zong nih an i timh le zuam chung a herh.

December 31, 2019 ah Australia a kangmi (Hell mei bantuk bak a si ko)

A tu lio ah, Australia cu hmun tam tuk ah a kang cuahmah. "Vancung in thlakmi map zoh tik ah, Australia cu Hell Mei bantuk a si ko. Khuaruahhar in a kang. An ram cung vialte meikhu in a khah pin ah, New Zealand tiang hmanh meikhu nih a khuh cang hna. Van hi a sen bak in a sen ti a si.

Australia meikang hi, 2019 September in aa thawk i a tu tiang a kang cuahmah ko rih. Australia hi caah cun thal chuakka a si i, a linh siling thla hnih a tang rih. Australia tuanbia zoh tik ah, a linh bik kum le a car bik kum a si. Degree 100 a phan i, a linh tuk ruang le a car tuk ruang ah, mei hi an hmit kho bak lo. Australia meihmittu 4500 dinlo bak in an cawl. USA in 50 an kal; a dang 21 an kal chap. Meikhu a tam tuk caah helicopter le vanlawng zong an zuang kho tawn lo ti a si.

Australia ram saram hi thawng 100 in million tampi an thi cang cang. Minung 24 an thi cang i, inn 2000 a kangh cang. Satl zuatnak lo (farms) i satil zong tam ngai an thi cang i, satil zuami zong harnak tampi an tong. Khua zong tampi an chuahtak cang. A cheu cu khamhtu an hngak lio i, aa taapmi zong an um hna. A cheu cu tar le a zawmi an si i, harnak tam tuk an tong ti a si. Rilikam minung hmanh kha a linh tuk caah, an zaamter hna ti a si.

Vawleipumpi linhnak ruang ah, California cu 2018 le 2019 ah tam taktak a kang. Amazon zong 2019 ah tam taktak a kang. A tu Australia meikang hi tam bik a kangmi a si. Australia Prime Minister zong tampi mawh a phurh phah. A tanglei ah California meikang, Amazon meikang le Australia meikang zeitluk in dah a dah timi hmuh khawh a si.

Australia meikang  le ka dang meikang epchunnak (Ref. GMA News)

Nihin ni ah hin, khatlei ah mei a kangh cuahmah lio ah, vawleicung tlang sang bik Everest Tlangpar zong an tii thluahmah cang i, hmailei ahcun India le Bangladesh hrawng hi, tii lei ah harnak tampi a chuak lai ti a si. Nepal ram hrawng hi, din tii an har te lai ti a si.

Vawleicung ah minung kan karh. Khua, innlo, lamsul a karh. Cucaah minung nunnak caah, hman le hloh a herh caah, thingram an lo deuhdeuh. Pawngkam an rawk deuhdeuh. Cu tik ah, minung kan dawpmi Oxygen thli a tlawm deuhdeuh i, vawleipumpi lumtertu thli hnawmtam Carbon Dioxide a karh deuhdeuh.

Cun minung nih kan hmanmi-motor, tlanglawng, vanlawng, seh phunphun, meikhu phunphun ruang le sehzung-hna hi an tam chin lengmang. Cu hna nih an chuahmi Carbon Dioxide zong a karh chin lengmang. 2017 kum ning in tuak tik ah, vawleipumpi nih chuahmi greenhouse gas (Carbon Dioxide le a dang khuacaan lumtertu gas pawl) hi ton 40 billions hi kum chiarte an chuah ti a si. Cu thil nih vawleicung lumnak hi a kaiter chin lengmang.

California hi a cunglei bantuk in a tu le tu a kum ning bak in a kang 

Thingkung a tlawm chin lengmang tikah, Carbon Dioxide hi a dawp kho cawk ti lo. Cucaah vawleipumpi cu a lum chin lengmang ko cang. Amazon tupi a that chung cu, vawleicung khuacaan hi tampi aa remh rih ko lai tiah scientist tampi nih an rak ruahchan nain, tu kum ah Amazon tupi tam tuk a kangh tik ah, scientist pawl nih, kan vawleipumpi khuacaan hi, hnu ah khirh awk tha ti lo in, rawhnak a phan te lai tiah an ti. An lung a dong taktak.

Hi ti ning tein greenhouse gas timi hi a karh ahcun, hi hnu kum 10 hnu ahcun vawleicung khuacaan hi remh awk tha ti lo in, a um cang lai tiah scientist nih an ti. 

Hihi thil si kho taktak a si. Zeicatiah a kihnak ram timi Sweden hna an kang. California cu a kang zungzal ko. An ramkulh hi meikhu nih a zelh peng. Europe ram tam ngai an kang. Canada a kang. A kang kho ding in ruahlomi Amazon tupi cu hmih khawh lo ngacha in a kang. Indonesia a kang. A kenkip ah meikang lawngte a si ko cang. "Kan vawlei hi mei nih a rawh bak in rawh a timh" ti tluk a si ko cang.

Thli hnomhnak zong hi a sang chin lengmang. Naite ah lo meikhu, motor khu le sehzung khu ruang ah, New Delhi cu thli a hnomh tuk caah, motor mawngh hmanh an khap phah cang. India ram nunnak zong a tawi deuh cang ti a si. Jakarta (Indonesia) khuapi cu a pil ning a ran tuk caah le thli a hnomh tuk cang caah, khualipi umnak thial an timh cang. Bangkok, Seoul le Beijing te hna hi thli an hnomh tuk caah, minung nunnak ah a har ngaingai cang ti a si.

Sceintist pawl cu Amazon tupi kangmi le Australia meikang kong ah an lung a rak dong tuk. A ruang cu Amazon ruah tupi a kangmi le Australia meikang nih hin, vawleicung khuacaan hi tam chinchin a hrawh lai ti a si. Kan vawlei hi himnak a um lo timi kha, Amazon ruah tupi le Australia meikang nih a langhter ko cang.

Delhi khua meikhu nih Tajmahal a tuam tuk caah hmuh khawh a si set lo

Vawleicung scientist nih tu chun ni an buapi cemmi cu vawleicung khuacaan thlennak hi a si ko. Ram khat le khat i bomh i tanlak taktak lawng ah khuacaan hi aa remh kho ding a si. Cun pumpak le chungkhar cio zong nih thingkung cin hi tanlak cio a hau. Biatak tein khuaruah taktak kan herh cang.

US ka phak hnu hmanh ah, US khuacaan hi aa dang taktak cang. Politics ruangah Pre. Bush nih "Vawleipumpi linhnak hi a hman lo" tiah an rak ti. Atu zong Pre. Trump nih US sipuazi a tla sual lai ti a phan caah, "Global warming hi hoax a si. China Hoax a si" ti tiang hmanh a ti rih. Hi bantuk in vawleicung ram rum bik le ram thangcho bik hruaitu hna hmanh nih, "vawleipumpi lumnak hi a dik lo" tiah an ti caah, UNO hruainak in vawleicung ramkip hnatlaknak tuahmi-Paris Agreement- in USA cu Pre. Trump chan ah an chuak. Thil pawi taktak khi a si. Vawlei dawt lo taktak a si.

A kang kho ding in ruah lo mi Amazon ruah-tupi zong mah tin an kang cang

A tu lio ah hin, Paris Agreement ah minthu mi ram hi, ram 194 le EU nih hnatlaknak min an thut. North Korea le Syria hmanh nih an thut. Hi lio caan ah USA hna a chuah tik ah hin, hawi zawn lo zong a si i, mah zawn lawng ruah zong khi a si. Cun vawleicung pumpi kong ruah lo zong a si i, kan vawlei dawt lo zong khi a si. Hmailei a rak chuak te dingmi hmailei minung ca zawnruah lo zong khi a si. Hakkauh zong a si i, midang zawnruahnak ngeih lo zong khi a si. Cun vawleipumpi hruaitu a tlinlonak zong khi a si fawn.

Caan hlah maw a dong lai ti tluk in tihnungmi Australia Meikang

Vawleicung politician tampi nih, "Global warming cu lih a si" an ti hmanh ah, kan vawleipi nih cun a lih a si lo. A dikmi a si ko timi hi, meikang le nilin le khua a hremmi nih a langhter chin lengmang ko. Kum khat hnu, kum khat in a lin chin lengmang ko cang. Cucaah Pathian zummi paoh nih cun, kan vawlei hi dawt chinchin a herh.

Kan vawleipumpi hi kan Eden Dum a si. Hi dum zohkhenh ding ah, minung hi tuanvo kan ngei. Laimi zong hi aa tel lo bantuk in kan um awk a si lo. Ramdang kan pemnak zong ah, pawngkam a thatnak ding kan ruah le tuah cio a herh bantuk in, kan Lairam zohkhenh zong hi Laimi vialte Pathian nih tuanvo a kan pek ve. Kan tiram a himnak ding le kan ram a hninhno i kan khua caan a that i, tii din awk tlamtling tein kan ngeih dingmi le kan thli a thian ding hi, a biapi tuk.

Tikir khua ah Daw Suu Kyi a ra tik ah, Lairam a phawn tuknak kong a chim. "Nan ram nan phawnter tuk" tiah a timi kha kan si a fah caah a si i, biatak tein kan ruah a herhmi a si. Kawlram cozah lawng ah i hngat lo in, khuate nih khuate sining in, khuapi nih khuapi sining in, kan pawngkam zohkhenh le ven hi, Laimi dihlak nih 2020 i kan i timhmi si hram ko seh timi saduhthahnak he, hi capar hi ka tialmi a si.


------------------------

2020 Ah Jesuh Kan Ruahchannak

Nai Christmas ah "Christmas timi hi a sullam zeidah a si?" timi hawih in sermon ka chim. Phun tampi in a sullam kan chim khawh ko nain, ka chimmi cu "Jesuh cu kan ruahchannak a si" (Jesus, our hope) timi a si (1 Tim 1:1).

Jesuh hi ruahchannak a ngeilomi caah kan ruahchannak tha bik a rak si ko. Bible zoh tik ah, miding le biaknak lei hruaitu hna nih, hlawtmi "misual" vialte caah Jesuh hi an ruahchannak a rak si. Cu mi hna cu ho te dah an si?

(1) Hlawhhlang nu
(2) Ngunkhuai khawl
(3) Tangdangpawm (va cung pa duh tbk)
(4) Zuding saei
(5) Mithat lainawng
(6) Mizaw phunphun (misual ah ruahmi an si)
(7) Awkhlawh
(8) Ngatlai (rian nauta tuanmi)
(9) Nuhmei le pahmei
(10) Sifak santlai lo
(11) Thawngtla
(12) Tluninn ngeilomi khual
(13) Rawltam ti halmi
(14) Rethei mi le khing ritmi
(15) Khuavang tuahmi
(16) Ngaktah buangro (Mary le Martha bantuk)

Hi Jesuh he naihniam ummi pawl vialte hi, Judah mipi deuh nih cun hlawtmi an si. Hnawnmi an si.

Sihmanhsehlaw, hi hna pawl nih vawlei lei ahcun ruahchannak an rak ngei bak lo nain, Jesuh cawnpiaknak an theih hnu ahcun, taksa-thinlung-thlarau damnak an rak ngei i, ruahchannak nganpi an rak ngei. Vancung ah an ruahchannak a rak ngan tuk tik ah, vawlei an nunnak ah an hna a rak ngam ko.

USA ah kum 22 khua ka sa cang. Tu chun December 31, 2019 tiang ah, "Meithal in a thimi cazin" ka zoh i, zanlei sang ah an tialmi cu, "1970 hnu ah 2019 hi meithal kah in minung tam bik an thih kum a si" ti a si. An zapite a thimi hi, 39,289 an si. Hi chung ah 15,197 cu minung thahnak in an thi; 24,090 cu mahthahnak in an thi" ti a si. Hma a pu i a thi lo mi hi, 29,460 an si ti a si. Hihi email le viber ah ka tial hnu ah, biakinn ah 2020 Kum Thar donnak ah, 7:00 Pm in kan um.

January 1, 2020 zinglei 12:45 Am ah inn kan phan. Kan nupa farual in, nuam tein caan kan hmang. Inn ka phak hnu 1:30 Am ah Gun Violence Archive 2020 cazin ka van zoh. January 1 cu suimilam pahnih hmanh a tling rih lo. Cu chung ah, USA ah minung 66 an mah tein an rak i that manh cang.

"Minung an tam tuk caah, an si awk a si ve ko" ti khi ruah sual a fawite. Asinain cucu a si theng lo. "Minung tam pat in, aa thatmi an tam awk a si" timi khi a si lem lo. Voi tam deuh cu, "lungthin damlonak ruang le, thinhun le ingpuan ruang le ritnak sii le zurit ruang ah aa thatmi deuh hi an rak si hna."

Phun dang in chim ahcun, an nunnak ah ruahchannak an ngeih lo caah, an nunnak kha an tuar kho ti lo. An awlok a chawng. An si a vang. An nunnak ah an thilrit an phur kho ti lo. An khing a rih tuk tik ahcun, a donghnak i an khingrihnak le an thilrit thumhnak cu, meithal i lak i kah kha a si ko cang.

Hriamnam vialte lak mahthahnak tuah a fawi bik mi cu, "meithal" hi a si. Minung nih hmeh hi a fawi tuk. Midang thahnak zong ah an hman cem i, mahthahnak ca zong ah an hman bikmi cu meithal a si. A ruang cu a mual a fak i, thih a fawi. Hmeh a fawi tuk fawn. Cucaah voi tampi cu, mah vennak le midang kahnak an cawk mi meithal hi, mahthahnak ah an tla theu tawn. Cucaah meithal hi ngeihnak in ngeihlo hi a tha deuh.

2020 cu suimilam 2 hmanh kan kal hlan ah, minung 66 cu an rak i that manh cang. Mah hna hi, lungdongh tuk ruang ah a cang deuhmi an si hrimhrim ko lai tiah ka ruat. Naite ah, Oklahoma ah kan mah Tiddim pa zong nih a fale a thah hna hnu ah, a mah zong aa that ve ko. A nunnak ah, lungretheih damlonak fak tuk in a ngeih tik ah, a nunnak kha fawi tein a lak ko. Midang nunnak zong a lak chih ko. Laimi zong hi, USA kan umnak ram hi fiang tein kan theihthiam a herh. Hi ram ah kan lung a dongh lo ding zong a herh. Tangka le chawva le rian zong hi, i ukter lo in, Jesuh le Pathian tu hi biapi ah chiah in, lungthin zaangdam te le khingrit lo tein nun khawh tu hi, a herh deuhmi a si.

Ka lawi hnu ah ka ruat. Suimilam pakhat fai ah aa thatmi minung 66 hna nih hin, Jesuh hi rak zum ve hna sehlaw, an nunnak ah ruahchannak an ngei hmanh maw? Mah thahnak zong in an luat hmanh maw timi ka ruat.

Zei si hmanh ah, vawleicung chawva, innlo, motor, catang le fimnak hna hi a hmun ding an si lo. Cu a hmunlo mi thil cu tlaihchan tuk ding an si lo. Cucaah 2020 ahcun Jesuh hi kan ruahchannak siter cio ko hna u sih. Cucu na ngeih hnu ahcun, zeidang zong hi chap chih na si ve ko lai. Ka si ve ko lai.

2020 Laimi kan caah Jesuh kan ruahchannak (Jesus, our hope) si hram ko seh!

2019 Hi USA Ah Mibu Meithal Kahnak A Tam Bik Kum A Si

Mirang nih "mass shooting" tiah an timi hi, Lai holh ahcun, "mibu meithal kahnak" ti a si. A tlawm bik ah minung pali (4)  cung meithal kah le meithal in thihnak a chuakmi hi, "mass shooting" tiah an ti. 

1970 hnu in, mibu kahnak hi a karh deuh ziahmah i, 2019 hi mibu kahnak tambik a chuah kum a si tiah Gun Violence Research group nih an ti. GVA nih riantuan an thawk kum 2014 in rel tikah, 2019 hi mithah laibawn vantawng in a karh kum a si tiah an ti. A karhnak cu a ruang tampi a um ko lai. 

Hi group nih an timi cu, meithal in mibu kahnak kong hlathlai an thawk kum 2014 in tuak tikah, 2019 hi mibu kahthatnak a tam bik kum a si an ti. FBI le palik tialmi ca zoh tik zong ah, 2019 hi mibu kahnak a tam bik kum a si timi kan hmuh.  

Christmas Ni (December 25) ni tiang ah,2019 chung ah ni 359 a um cang i, 2019 ah 'ni" a ummi nak in, "meithal in mibu kahnak hi voi tam deuh a um cang" ti a si. Christmas Ni tiang ah, US ah mibu kahnak voi 406 a chuak cang. 

2019 a dih zan December 31, zamtim tiang an van rel tikah, USA ah mibu kahnak hi 417 a chuak i, mibu thahnak hi 41 a chuak. Hi chungah voi (33) cu, mibu meithal kahnak a si. Hi a bu meithal kahnak ah hin, minung 210 an thi. 

2019 chung ah meithal kah in a thimi dihlak hi, 39,378 an si. Hi chungah midang kahnak in a thimi 15,381 an si. Meithal in mahthahnak tuahmi 24,090 an si. Meithal in hmapumi hi 29,568 an si. Cucaah 2019 hi USA ram ah, kum 40 chung ah, meithal in a thimi an tam bik kum a si.  

GVA tuaknak ah, 2014 in rel tik ah 2019 hi meithal kahnak in a thimi an tam bik kum a si caah, "mibu kahnak chan" tiah an ti phah. USA ah mibu kahnak a zual cem kum a si. 2019 ah hin, nikhat ah minung 100 tluk in, meithal kahnak in an thi.  

USA hi 1997 ah ka phan i, USA ka phanh hnu ah, 2019 tluk in mibu kahnak a tam kum hi, voi khat taktak zong a um bal lo. Ohio zong ah hin, mibu kahnak hi tu kum 2019 lawng ah a um. Ohio hi cu hlan cu a dai ngai nain, a tu hi ramdangmi remlonak zong a karh ziahmah ve cang tiah, Ohio cozah "hate crimes" ah an tial. 

Meithal in mibu kahnak a hlathlaitu hna Gun Violence Archive (GVA) hi NGO pakhat an si. Research an tuahka 2014 in cazin vialte zoh tik ah, 2019 hi mibu meithal kah a tam bik kum a si i, voi 29 cu "mibu thahnak" (mass murders) a si tiah an ti. Hi voi 29 hi mi tam bik an thihnak a si. 

2019 a dih zan tiang ah USA rampumpi, meithal kah in a thimi dihlak hi, 


Gun Violent Archive nih, 2014 kum in mibu kahnak kong hi an tuaktan i an hmuhmi cu hihi a si. A tam bik kum hna cu a tanglei bantuk in an si. 

(1) 2019 hi mibu kah (mass shooting) a tam bik kum a si i, December 25 tiang ah 406 a um cang. 

(2) 2016 ah mibu kahnak voi 382 a rak um. 

(3) 2017 ah mibu kahnak hi voi 346 a um. 

(4) 2018 ah voi 337 a rak um.  

2017 October 1 ah, Las Vegas khua ah, Hotel in Mirang pa nih hlasak zohmi pawl a rak kah hna i, minung 59 an thi. 869 hma an pu. Hi chung ah 413 cu meithal kuan nih a khenmi hna an si. Hihi USA ram tuanbia mibu kahnak ah, mi tambik an thih a si. 

2019 ah mibu tambik kahnak a chuahnak khua le mitthi cu a tanglei bantuk in an si:

1. Kosher Grocery, Jersey City, New Jersey; December 10

Store ummi minung (3) an thi; minung (3) hma an pu. Hma pumi ah palik pahnih an i tel. Meithal kaptu zong an kah le a thi ve.

2. New Orleans' French Quarter; December 1; 

Minung 11 fak taktak in hma an pu.

3. Saugus High School, Santa Clarita, California; November 14.

Siangngakchia tleirawl pahnih an thi; minung pathum hma an pu; a kaptu hna timi pa cu a mah le mah aa kap i a thi

4. Odessa and Midland, Texas; August 31.
Minung (7) an thi; 24 hma an pu.

5. Historic District, Dayton, Ohio; August 4
Minung (9) an thi; 27 hma an pu. Kum 10 ka umnak khua a si.

6. Wal-mart, El Paso, Texas; August 3

Minung 22 an thi; 24 hma an pu. 2019 chung ah minung tambik meithal kahnak in an thihnak a si. 

7. Municipal Building, Virginia Beach, VA; May 31

City riantuantu a rak simi nih a kah hna i minung 12 an thi; 4 hma an pu. 

2014 in 2018 tiang USA ah meithal kah in a thimi zat (Ref. gunviolencearchive.org)

A cunglei cazin zoh tik ah, 2014 in 2018 kar ah USA ramchung i, meithal kah kum khat hnu kum khat zeizat dah an thih timi kha a fiang ko lai. 2019 tu ahcun a dih deuh rih lo caah, 
USA mifim, doctors le psychologist nih an timi cu, an ram politics ruang ah minung thinhunnak hi a karh. Cu tik ah "mass shootings" hi a karhnak a si an ti. Meithal ngeimi zong an karh chin lengmang. Ramdangmi huatnak zong hi a karh chin lengmang ve. Cucaah kan mah Laimi zong hi ralring tein kan um a herh. Miphun dang huat-ral ding phun in, khuasak lo ding kan si.  

USA ah meithal ngei an karh bantuk in, meithal kahnak zong a karh chin lengmang. 1970 hnu deuh in tuak tikah, 2019 hi meithal in mibu kah a tam cem kum a si tiah usatoday.com ah an tial. Sianginn, mosque le biakinn zong an him ti lo. Motor chawhkanh le motor chung in, mi zoh ruang hmanh ah mikah an a hmangmi an um. Ralrin ding khi a tam tuk cang. 

Hi mass shootings ah mi tam deuh hi cu, an mah le mah aa theihngalmi an tam deuh ti a si. Lungtlin lonak le huatralnak ruang deuh ah a chuakmi an si. Ramdangmi hi an tlawmte ti a si. Mass shootings ah hin, Virginia Tech i Korea siangngakchia pa dah ti lo cu, Asian an i tel theng lo ti a si. 

Mithah hi miphun kip kar ah a um ko nain, Mirang tamnak ah a tam khun ti a si. Thah bik mi cu Minak an si. Mithahnak a sannak bik hi, Mirang tamnak lawngte deuh an si ko. USA ah mithah tam cemnak state pakhat cu Arkansas a si i, 77.0% Mirang an si; 15.4% hi Minak an si. USA ah mi tambik mibu kahnak umnak hmun hi, Mirang tamnak deuh an si ko hna. 

Cu nih a langhtermi cu, zei miphun chung paoh ah kahnak a um ko i, Mirang le Minak ko hi a zual deuhmi an si ko. Cucaah USA ah mikahnak hi, zei miphun chung paoh ah a cang ko timi kha a lang. Laimi zong aa that mi kan tam ngai ko cang. Cucaah meithal hi, ngeih lo hi a tha deuh. Cucu mah ca le mi caah him deuhnak ding a si lai. 



USA ah meithal in a thimi cazin (Ref. wikimedia.org)

-------------------------------------------------------------------

Zohchihmi Ca

1. By RCraig09 - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=72121545

2. There have been more mass shootings than in days this year
https://www.cbsnews.com/news/mass-shootings-2019-more-mass-shootings-than-days-so-far-this-year/

3. U.S mass killings hit a record high in 2019: This seems to be the age of mass shootings

https://www.usatoday.com/story/news/nation/2019/12/28/us-mass-shootings-killings-2019-41-record-high/2748794001/

4. Gun Violence Archive website ah tialmi capar hna

Kawlram Ah Cakeh Lei In Cavorh Lei An Motor Mawungh Thlennak Hi Kum 49 A Si Cang

Hlan deuh ahcun Kawlram ah hin, motor an mawngh tikah cakeh lei kap in mawngh a rak si. British Colony kan rak si caah British phung ning in motor mawngh a rak si. India le Kawlram hi, Mirang chan ahcun ram pakhat ah a rak kan chiah. Siangpahrang aiawh (Bayin-khan) nih a rak uk. Hi lio ahcun Bangladesh le Pakistan zong a rak um rih lo. Mirang uknak tang ah ram pakhat bantuk in a rak kan uk.

December 7, 1970 in U Ne Win nih cakeh lei in motor mawng ti lo in, cavorh lei in mawngh ding in phunglam a rak ser caah, nihin ni tiang cavorh lei in mawngh a si thai. Kawlram ah cavorh lei in motor mawnghnak hi kum 49 a si cang. India ahcun a tu tiang cakeh lei in an mawng peng ko rih.

U Ne Win nih hin, ramdang zei maw zat a rak tlawn hnu ah, cakeh lei mawnghnak in cavorh lei mawnghnak ah a rak thialter hna. A ruang cu ram tam deuh hi, cavorh lei in motor mawngmi an si caah, ramdang le Kawlram hi lamlian in pehtlaihnak ngeih tik ah, buaibainak um lo ding in tiah a rak ruah caah a si. An thlen ka ahcun a rak buai ngaingai lai.

Micheu nih an chimnak ahcun, U Ne Win nih hin kuttial zoh thiammi hna nih ruahnak an pek hnu ah, cakeh lei in motor mawnghnak in cavorh lei ah a thialnak a ruang cu, vanchiatnak lam kha mer taak i, vanthatnak lei lam ah kal a duh caah a si an ti. Kuttial zohtu hna nih, an rak chimmi cu "Socialist uknak lam tu kha mertak i democracy phung in uknak lam lei tu ah mer ding mi kha, U Ne Win nih aa palh caah, motor mawngh ning tu a mer a si" tiah an ti.

Cu he aa lo ngaimi thil pakhat ka lung ah a chuakmi a um. Na zumh le zum, na zumh lo le zum duh hlah.

U Ne Win kong hi kuttial zoh phun a uar ngai rua. Bia thluamthlam an rak chim tawnmi cu, "Kawlram in nitlak lei a ummi miphun nih Kawlram an uk lai?" tiah kutttial zoh thiam nih an rak ti. Cu tik ah, zei miphun dah an si lai tiah a hal hna tikah, Chin an si lai tiah an rak ti" ti a si. Cucaah cu bantuk in thil a can lo nak ding caah zeidah ka tuah lai?" tiah a hal hna an ti.

Kuttial zoh thiam nih an chimmi cu "Chin State in a chuakmi thil pakhatkhat hi, nangmah cungah chia in umter law, cu ti na tuah ahcun an minung taktak cu na cung an kai kho ti lai lo i, an in uk kho ti lai lo" tiah an rak ti. Chin State in thilchuak zeihmanh U Ne Win cungah chiah ding a um lo caah, Tonzang Peng in a chuakmi lungphel khi an lak i, Yangon ummi Pyithu Hlutdaw an sakmi inn cung di ah an rak cih" ti a si. Hihi college kan kai lio ah, Laimi tampi nih an chimmi a si. A bik in Kalaymyo hrawnghrang Laimi nih an rak chim tawnmi ka theihmi a si.

Vice-President Pu Henry Van Thio hna Kawlram pumpi Vice-President dirhmun a van phakmi le CNF hna an ummi le Laimi ramdang ah tampi kan phakmi hna hi, U Ne Win nih, "bedin" a rak chimter hna lio ah, an rak hmuhmi a si hnga dek maw? Cucu zeitin dah kan theih khawh rua hnga?

Kan theih khawhmi tu cu, Yangon ummi Pyithu Hlutdaw cung i aa cihmi lungdi khi Tonzang Peng in a chuakmi lungphel an si tiah an timi a si i, an tha ngaingai ve. Laitlang thil chuak hna Yangon khua ah aa hman ahcun Laimi caah i lawmh tuk ding kan si ve ko.

Zeipoh va si sehlaw, a fiangmi thil tu cu "Kawlram ah cakeh in cavorh lei motor mawngh a thawktu cu U Ne Win a si i, Pyithu Hlutdaw cungah Lairam lung a cih tertu zong U Ne Win a si" timi cu a fiangmi a si.
----------------------------------------------------------------

Chinchiah: A tanglei hi The Guardian, Rangoon, Monday, December 7, 1970 an chuahmi a si.

Websidte: https://www.irrawaddy.com/specials/on-this-day/day-myanmar-started-driving-right.html

The Dec. 7, 1970 issue of Myanmar’s Guardian newspaper with a report on the country’s switch from a left- to a right-hand traffic system the previous day.