Nihin ni ah Tuluk ram ah a chuak i, vawleicung pumpi a kan lauter ngaingaimi zawtnak rungrul, Coronavirus timi hi zei bantuk zawtnak dah a si?
Corona timi cu Latin biafang in a rami a si i, Mirang holh cun "crown" timi a si. Siangpahrang luchin tinak a si. Corona nih a chim duh taktakmi cu, "Nika le thlapa hna dawp nih a dolh tikah, a kam ah a pum hawih in siangpahrang luchin bantuk in a ceumi khi Corona ti a si."
Zei ca dah coronavirus an ti? A tu ah Tuluk ram ah a chuakmi coronavirus rungrul hi, durbing in an zoh tik ah, a pungsan hi a cunglei ka tialmi "corona" pungsan he aa lawh caah, "coronavirus" tiah an tinak a si. A rungrul hi a pum. Thei mu bantuk a si.
Minung nih kan ngeihmi coronavirus timi hi vawleicung hmunkip ah a chuak tawnmi damlonak pakhat a si. Coronavirus ti tik ah, phun (7) a um. Cu phun sarih nih cun minung taksa chung a luh tik ah a zawtter khawh hna. Coronavirus rungrul cheukhat cu an hmuhnak a sau ngai cang nain a cheu cu naite taktak lawng i a chuakmi rungrul thar an si.
 |
| SARS-CoV rungrul (Redf. Naked Science) |
Coronavirus nih hin a cheu cu din nawn tein a zawtter hna i, a cheu cu fak taktak in a zawtter hna i a thih zong an thi kho. Coronavirus phun hnih-MERS-Cov timi le SARS-Cov timi hi minung fak bik in a zawtter khotu an si. SARS hi voikhat cu Tuluk ram ah a rak chuak cang i, minung zong tam ngai an rak thi bal cang.
MERS-CoV timi "Middle East Respiratory Syndrome" tiah min an sak. Nichuah-laifang ram hrawng ah a chuakmi zawtnak a si. Hi zawtnak hi, betacoronavirus nih a chuahtermi a si i, papalak in a chuakmi a si an ti. Kalauk hna a zawtter tawntu zawtnak a si caah, "Camel flu" ti zong ah an auh.
SARS zawtnak hi, November 2002 in July 2003 karlak ah, Tuluk ram thlanglei ah a rak chuak hmasat i, ram 17 ah a karh i, minung 8,098 an rak zaw i, 774 an rak thi. MERS-CoV zawtnak hi 2012 ah Saudi ah a voikhatnak a rak chuak i, cu hnu ah ram 25 ah a rak karh. USA zong ah a rak chuak ve than. MERS-CoV a ngeimi hna cu, cuap lei damlonak a si i, an khuh; an tak a lin; an thaw a pit. 2014 ah USA ah minung pahnih lawng MERS zawtnak an rak ngei.
 |
| MERS rungrul (Ref. commons.wikimedia.org/w/index.php) |
Tutan i Tuluk ram a chuakmi Coronavirus hi "novel (new) coronavirus" ti a si. Hi rungrul nih hin, chuap lei he aa pehtlaimi damlonak a si, chonh a fawi taktakmi a si. A voikhatnak bik cu Tuluk ram, Hubei Province ummi Wuhan khua ah a chuak hmasat. Luklak ah Wuhan khualeng ah a chuak than colh. Cun Tuluk ram khuapi dang ah a karh i, cuticun USA ah a phan manh colh. CDC nih hin, catlo tein an ven. Tuluk ram in a rak tlungmi paoh an check dih hna.
Coronavirus hi, saram phunphun ah an rak zawt cio mi a si. Papalak le kalauk hna tiang zong nih an ngeihmi zawtnak a si. Cu saram hna an zawtnak in an van i thleng (evolve) i, minung ah an va chonh ve ti a si. Caite a chuakmi MERS-CoV le MERS-CoV hna hi, saram i a rak ummi coranavirus a van i thlengmi pawl an si. Hi rungrul pahnih hi, "papalak" (bats) kha an zaw hmasat i, cu papalak cung in minung cungah a hnu ah a va kaimi an si tiah an ti.
Tu tan a chuakmi "novel (new) coronavirus" hi, Tuluk ram Wuhan khua ah, ei din ding ah an zuatmi rul (snake) in minung ah a kaimi a si lai tiah an ruah. Zeicatiah coronavirus i a DNA le rul i a DNA kha aa khah caah a si an ti. A tu Tuluk ram a chuakmi coronavirus hi a thar a si i, SARS le MERS nakin an zawtnak a fak deuh ti a si. A karh zong a rang deuh ngaingai i, an tih ngaingai ko.
Tu tan a chuakmi "novel (new) coronavirus" hi, Tuluk ram Wuhan khua ah, ei din ding ah an zuatmi rul (snake) in minung ah a kaimi a si lai tiah an ruah. Zeicatiah coronavirus i a DNA le rul i a DNA kha aa khah caah a si an ti. A tu Tuluk ram a chuakmi coronavirus hi a thar a si i, SARS le MERS nakin an zawtnak a fak deuh ti a si. A karh zong a rang deuh ngaingai i, an tih ngaingai ko.
 |
| A tu lio Tuluk ram Coronavirus rungrul pungsan |
Coranavirus tam deuh cu saram cung lawng ah a tlung i, minung cungah a tlungmi an si lo. Asinain an rungrul sining aa thleng (evolve) a tuah kho i minung cungah zawtnak an chuahter khawh ti a si. Cucu a liamcia caan ah a cang bal cangmi a si. "Zei ruang ah dah coronavirus cheukhat lawng nih minung hi an zawtter khawh hnga?" timi hi mifimmi nih an thei kho rih lo. An hlat lio lawng a si rih.
Tu chun i a cangmi novel (new) coranavirus hi, cuap lei he aa pehtlaimi damlonak a si; an tak a lin; an thaw an dawp kho lo. An zawt hi a fah ngaingai caah an thi zau. Hi zawtnak hi December, 2019 ah an hmuh i, a tu thla khat fai a si. An hlo kho rih lo.
A karh ning zong a rang ngaingai i, "ebola" zawtnak bantuk in minung an thih ning a rang ngai. Tu zing ah, Tuluk ah minung 132 an thi cang i, 6000 leng a zawmi an um cang. An zaw tiah ruahmi hi tam ngai an um cang. A tambik cu Hubei Province ah an zaw. Tu zan ah thawngpang kan van zoh than tik ah, minung 170 an thi cang i, 7,700 an zaw cang ti a si.
A karh ning zong a rang ngaingai i, "ebola" zawtnak bantuk in minung an thih ning a rang ngai. Tu zing ah, Tuluk ah minung 132 an thi cang i, 6000 leng a zawmi an um cang. An zaw tiah ruahmi hi tam ngai an um cang. A tambik cu Hubei Province ah an zaw. Tu zan ah thawngpang kan van zoh than tik ah, minung 170 an thi cang i, 7,700 an zaw cang ti a si.
Cucaah zung zong ni (3) an khar chap. Mipi kha innchung ah um u tiah an ti hna. Ihkhun 1,000 tlummi sizung tiang an sak i, mah bantuk zawmi thlawpnak an tuah. Wuhan le a cheu khuapi cu tlawnlo ding in lam an kham. Tourist zong Tuluk ram luh lo ding in an kham. Ramdangmi nih an ram mi zong a rannak in kir than u tiah an ti hna.
UNO nih cun vawleicungpumpi huap cun "emergency" a si tiah ahcun an ti rih lo. Hong Kong nih cun Tuluk rampi chung luhchuah kha an phih chung. USA nih cun ramri khua ah, ramdang in a rami khual tlawng vialte ramri khua ah cheknak an tuah hna.
Nihin ni ah, zawtnak hi a kenkip ah a karh sualnak hnga lo, Hong Kong le Tuluk rampi karlak lam le tilawng dinhnak vialte an khar dih. Sianginn zong an khar dih hna. Khua tampi cu, minung hi innchung an um dih caah, Tuluk ram ve lo bang, khua chung hi a lawng ko.
USA zong CDC nih biatak tein ramdang in a rami vanlawng an tumnak airport kip ah zawt zohnak an tuah. A bik in Tuluk ram in a rami vanlawng khualtlung vialte an chek dih hna. Europe le a dang ram tampi hna nih, Tuluk ram i a ummi an ram minung pawl lak viar an timh lio hna a si. Singapore, Japan le a dang Asia ram pawl nih an minung an lak cuahmah lio hna a si.
Kawlram zong nih Tuluk ram i sianginn a kaimi le cozah aiawh in ram riantuanmi zong an lak hna. Tuluk le Kawlram ramri lam vialte an phih dih. Kawlram in thil zong Tuluk lei ah zuar le luhpi khawh asi rih lo ti a si. Kachin ralzam pawl zong, hi zawtnak in an i chonh sual lai ti an phan caah, hmai huhnak thawng tampi a hlut an khan lio a si.
US zong ah a zawmi pahnih cu an um cang ti a si. Kan mah Columbus khua zong ah, Tuluk ram in a rak tlungmi pahnih an um le an zaw. Coranavirus zawtnak he an sining aa lawh caah, a tu hi a dang tein an chiah hna i, CDC nih an thi an chek lio hna a si. An si sual ahcun Columbus zong ah a phan ve cang tinak a si hnga.
Tu chan cu vanlawng in khual tlawn a si. Minung nih vawleipumpi hi luklak ah hel le phak viar khawh a si bantuk in, zawtnak zong rang tuk in an kalpi chih ve. Cucaah coronavirus zong hrik zong hi a karh ning a ran tuk ve caah, tih a nung taktak. Japan zong ah minung pahnih an zaw cang ti a si i, tu chun ni tiang ahcun ram 19 ah mizaw an um cang ti a si. Ram tam ngai ah a karh manh cang i, an kham khawh lo ahcun vawleipumpi zong a cul sual lai timi phan a um ngaingai. A rummi ram ahcun an tei ko lai nain, Kawlram bantuk in a sifakmi ram hna a kan phanh sual ahcun, kan i veng kho lo men lai timi, phan a um taktak.
Hi zawtnak nih hi, Tuluk ram sipuazi hi tam tuk a tlakter lai ti a si. Tourist an tlawng ngam ti lo. Hotel tampi a lawng cang lai. Vanlawng ticket, tilawng ticket, nuamhnak park hna le rawldawr pawl tangka hmuhmi a zor taktak ti a si. Tuluk ram sipuazi a tlak deuhmi nih Taiwan stock zong 5% tiang a va tlakter ve ti a si.
Hihi an tei zok lo ahcun, Tuluk ram ca lawng si lo in, ramdang ca zong ah tih a nung ngaingaimi zawtnak a si. Asinain WHO (World Health Organization) nih cun, Coronavirus nih a chuahpimi zawtnak hi, vawleicungpumpi caah tihnungmi zawtnak tiah cun an thanh rih lo. An zoh cuahmah lio a si.
Nizan ah WHO nih cun "Emergency" ah an chia rih lo nain, nihin ni ahcun tih a nun ngai cang caah, "Global health emergency" ah an chiah cang. US zong ah State Department nih Tuluk ram hi tlawn lo ding in, an kham. Italy ram ahcun "false alarm" timi a diklomi hlirhhlauhnak an tuah sual caah, Tuluk ram vanlawng vialte an an letter dih hna. US ram ah minung pakhat cu fiang tein a zawmi a um cang ti a si. Minung 213 an thi i, 9,800 an zaw cang. Ram 18 ah zawtnak an hmuh. Coronavirus a karh deuh bantuk in, Tuluk miphun huatnak le duhlonak zong a karh chih ti a si.
Tuluk cozah nih Coronavirus dohnak caah, China's finance ministry le National Health Commission nih coronavirus teinak ding caah, US$8.74 billion kan hman lai an ti. Bill Gate Foundation nih Tuluk le Africa ram coronavirus dohnak ding caah US$10 million kan hlut lai tiah an rak timi kha a tu ahcun $100 million kan hman lai ti a si. Alibaba Company nih US$14 million an hlut ve. Hi bantuk harnak zawn ah hin, Bill Gate bantuk mirum hi vawlei nih a herh taktak ko. Bill Gate le Warren Buffet hi cu vawleicung mirum ahcun nun an siang taktak ko. Hi bantuk harnak caan nun an siang kho taktak.
Coronavirus hi, a tu ah ram tam ngai ah a karh cang. Nihin Nihnihni ah hin, Tuluk ram leng ah, minung 150 an zaw cang tiah WHO nih an ti. Zawtnak hrik hi, ram 60 ah a karh cang ti a si. Nikhat hnu nikhat an karh chin lengmang i, a tu lio a zawmi hi 24,800 an phan cang. China rampi chung ah minung 24,324 an zaw ti a si i minung 490 an thi cang. Vawleicung pumpi ah 492 an thi cang. A karh peng caah, dik tein a kong theih a har ngaingai.
Coronavirus ruangah Tuluk ram sipuazi zong tam ngai a tumter lai i, an GDP zong tam ngai a zor lai ti a si. Company cheukhat cu an sipuazi zong tampi a tla cang. Tahchunhnak ah Hong Kong le Shanghai khua i Disney Parks pawl an khar ruang ah, S175 millions (Shanghai ah $135 million le Kong Kong in $40 million) kan sung lai ti a si. Nihin ni ah khuapi tampi an khuachung lamcung ah minung aa chawkmi zong an um set lo. Motor zong aa chawkmi an um set lo. Minung le motor tet taktak in a rak ummi international airport lianlian hi, lawng herhuar pi in an um ko ti a si.
Mandalay khua ah Taiwan Tourist minung 229 zong, Kawlram cozah nih Taiwan lei zuangmi airlines an phih dih caah an kir kho lo i, an i taap ko ti a si. Hong Kong le Tuluk rampi karlak vanlawng le motor lam hi phit u tiah lamzulmi zong an rak um ve. Cu ti cun Cruise Ship in rili cung khual tlawng in, vanlawng, tlanglawng le motor khual tlawngmi tiang an zor cuahmah i, Tuluk lawng siloin vawleipumpi sipuazi zong coronavirus ruang ah tampi a tum lai tiah an ti.
Coronavirus hi tih a nung taktak ko. Coronavirus kong ah a pakhatnak bik tlang-autu (whistle blower) Dr. Li Wenliang (K.34) zong Tuluk ram caan Ningani ah ah coronavirus zawtnak in a thi ve. Amah hi Ophthalmologist (mitlei doctor) a si. Doctors dang nih an thlawp nain an damh kho lo. Amah hi Wuhan ah a ummi a si. Dr. Wenliang nih hin, Weibo (US i Twitter bantuk) ah, SARS he aa lomi zawtnak hrik in a zawmi minung (7) an um cang tiah January thla ah a rak tial. Cu hna cu "seafood market" in zawtnak an i thawkmi a si tiah ca a rak tial hmasat. Tuluk cozah nawlngeitu hna nih, "a diklomi na tial" tiah mawhphurhnak an rak tuah.
A liamcia suimilam 24 chungah Tuluk ram ah mizaw thar 3,100 an i chap i, mithi 70 leng an um. Minung 69 cu mizaw an tam cemnak Hubei Province ah an thi. A dang pakhat cio hi Julin, Henan, Guangdong le Hainan Provinces ah an thi. Cucaah Tuluk ram lawng ah minung 636 an thi cang i, mizaw 31,161 ah an phan cang. Mizaw chonh ning a rang taktak.
Philippines le Hong Kong zong ah mithi an um ti a si. Tuluk ram pengdang zong ah a thimi an um ti a si. A tu tiang ah Tuluk ram leng ah minung 200 an zaw cang ti a si. Rili cung khual tlawnnak tilawng Diamond Princess cruises ship zong ah minung 20 ah zawtnak an hmuh chap i, minung 42 hi zawtnak lunghrinh in khan dang te ah an hren chung hna. HI tilawng chungah minung 3,700 le tilawng riantuantu hna an um i, an zapi tein Japan tilawng dinhnak ah an hren chung hna. Cuka ahcun an zapite minung 61 hi an zaw cang ti a si.
USA zong ah, minung 12 an zaw cang. Wisconsin, California, Arizona, Massachusetts le Washington State hna ah an si. USA hi tohkuai a tamnak ram a si i, coronavirus hna a karh sual ahcun a har taktak kho ding kan si. Scientists pawl nih an ti lengmangmi cu, "tohkuai fak taktak nih USA hi a kan tlak te khawh men" tiah an ti tawn. Cucaah ngandamnak hi kan i ralrin cio a herh. Pumsa thianghlim tein um le khuacaan hawih in hrukaih thiam kan herh.
USA in Tuluk ram khual tlawn aa timmi vanlawng ticket khirhmi hi 500% an karh ti a si. Cucaah tourism lei in Tuluk ram sipuazi hi tam ngaingai a tla lai i, USA sipuazi le vawleipumpi sipuazi zong tam ngai a tumter ve lai tinak a si. Kawlram hmanh in Tuluk lei a lutmi motor lam an phih hna caah, Kawlram lo tuah pawl hmanh an tirawl tampi zuar khawh a si ti lo ti a si.
Tuluk rampi cozah le khua cio cozah nih sii le zawtnak dohnak caah $12.5 billions tluk an dih cang. Cozah nih leiba ngeimi pawl kha loan pek tlai deuh khawh a si tiah a ti hna. Innchung ah minung tam deuh an um caah, khuachung hmanh hi a king ngai ti a si. Dawr lianlian kha an phih hna i, eidin dawr zong an lawng. Tuluk ram airport tampi cu minung lutchuak an um ti lo ti tluk a si. Ram kip nih vanlawng zuan an phih. Sehzung tampi an khar. Market tampi an khar. Cucaah nikum ah Tuluk sipuazi hi 6.1% a karh i, tu kum hi 5.7% lawng a karh lai ti a si. Coronavirus ruangah Tuluk ram hi $62 billions an sung te lai tiah an tuak chung cang.
Coronavirus hi tih a rak nung taktak ko. Pathian nih aa rel lo a ti i, a hloh ahcun a lo ko lai. Nihin ni ahcun mizaw zong an karh i, mithi zong an karh cuahmah. Tuluk ram lawng ah minung 811 an thi cang i, SARS nih a thihtermi nakin an tam deuh cang. A tu ah 37.198 an zaw. Chonh a fawi i thih a fawi tuk caah tih a nung taktak ko. Tuluk ram Wuhan khua cu, mithla kawkbar in a king ti a si.
Wuhan ah a ummi American pakhat zong coronavirus in a thi ve cang. Wuhan khua in, British rammi tu chun ah a dihnak an thiar dih cang hna. Mizaw hlathlai an duh caah, France ram ahcun sianginn pahnih an khar cang.
Tuluk ram ah a nuam bikmi khua timi Wuhan cu, nihin ni ahcun chun hmanh ah chawh ngam lo ding bantuk in a king cang. King dimdiam tein a um. Minung le motor zong an i chawk ti lo. Cucaah "mithla khua" tiah an ti phah. Ngaihchia taktak a si. Communist cozah hi, Khrihfa zong an hrem hna. House Church zong tam ngai an hrawh hna. Hruaitu zong tam ngai an tlaih tawn hna. "Pathian a um lo" tiah a timi Tuluk Communist cozah hi, Pathian nih fim a chimhnak a si ko rua tiah a ruatmi zong an um ve. Cucu kan thei kho theng lai lo. Kan theih khawhmi cu, "Coronavirus cu mithmuh lo rungrul in a chuakmi a si caah, doh a har taktakmi ral pakhat a si ko" timi cu a fiang. Minung nih an tih tuk hringhran.
February Ni 9 (Zarhpini) ah, Tuluk ram ah nikhat chung ah minung 97 an thi i, cucu tam bik an thih a si. Nihin ni ah coronavirus zawtnak in, 908 renglo an thi cang. A zawmi dihlak 40,171 an si cang. Mizaw 3,281 cu an damh hna i, sizung in an chuak ve cang ti a si. Minung 187,518 hi "a zawmi an si rua" tiah zohmi an si. Pre. Xi Xinping zong, zawtnak a chuah ka tein nihin ni ceu ah, Beijing khuachung ah aa chawk i, sipungpi ah a va kal. TV in conference tuahnak zong a ngei.
Hi tining tein a kal ko ahcun, khuaci a mui dingmi zawtnak pakhat a si. WHO nih an timi cu, "Tuluk ram a tlawnglomi zong nih, hi virus an rak ngei ve ko" ti a si caah, nang le kei zong nih ngeih khawh kan si ve than timi a fiang. Tuluk cozah cu aa thupnawk ngaimi a si caah, WHO in mifimthiam pawl zong nihin ni ceu ah, Beijing khua ah an phan i, hi zawtnak kong ah biatak tein bawmh ding in, an i tim. Tuluk mipi zong zawtnak a chuahka in riantuan kho setlo in an um i, a tu cu duhsah tein rian ah an lut than cang.
Asinain vawleicung ramkip ah duhsah tein zawtnak cu a dai deng rih lo. A karh cuahmah rih ko. Japan rilikam i aa tapmi khualtlawngmi "Diamond Princess cruise" tilawng cung zong ah minung 130 an zaw cang ti a si. Cucaah minung sinak in ralrin zong a herh i, Pathiam vennak kan herh hringhran.
Kawlram tlun aa timi kan Laimi zong ralrin a herh. Tuluk le Hong Kong um lio ah zawtnak lak khawh a si. Vanlawng cungah lak khawh sual a si. Zawtnak lak sual ahcun, USA ah luh zong a fawi lo kho mi a si. Kan church ah a kan leng tawnmi, Kawlram ah missions rian a tuanmi, Rev. Mark le a hawi le zong Kawlram tlun an i tim. Thlacam zong a kan cah. An kal lai temmam ah, coronavirus ruangah USA cozah nih a kan kham sual lai ti kan phan caah, kan tlung than lo tiah an ti. An i let. Atu lio cu khuatuaktan bu tein tlunkal ah a thami a si.
China's National Health nih February 11 ah, Hubei Province ah mizaw thar 2,015 an hmuh chap hna i, Tuluk rampi ah coronavirus ruang ah minung 97 an thi chap tiah an ti. Nihin tiang a thimi dihlak 1,100 an si cang i, minung 44,000 an zaw ti a si.
Hubei Province nih an ti thanmi cu, minung a thimi 97 pin ah, pneumonia he aa lomi coronavirus phundang ruangah, a dang minung 94 an thi chap i cu zawtnak in a zaw tharmi minung 1,638 an um chap tiah an ti.
Coronavirus zawtnak hi a karh lei a panh rih. Tih a nung tuk nain, rungrul thar a si caah, min a ngei lo. A rungrul hi an hmuh balmi a si lo. Asinain coronavirus chuak tharmi a si an ti. Cucaah Hubei Province ah min an auhmi cu 2019-Novel Coronavirus (2019-nCoV) tiah min an rak auh chung. February 11, 2020 in WHO nih hi tihnung taktakmi zawtnak rungrul cu a min ah "COVID-19" tiah min an sak i, min dawhte a ngei cang.
WHO riantuantu director general Tedros Adhanom Ghebreyesus nih, a timi cu "CO" cu "Corona" tinak a si i, "VI" cu "virus" tinak a si. "D" cu "disease" tinak a si. 2019 ah a chuak tharmi rungrul a si caah, COVID-19 tiah min an saknak a si.
Covid-19 runrul nih a chuahpimi zawtnak hi, nihin ni ahcun tlawmte a fum deuh cang. Virus hi a caan ahcun a chuak i, a caan ahcun a lo ve than tawnmi a si. Rungrul thahnak sii hi a um lem lo. Thlawpbulnak tu in damnak an hmu. Rungrul hi "a ci" aa thleng tawn i, rungrul thar hna hi a chuah tawnnak a si. Covid-19 zong hi, rungrul thar a si i, thahnak sii le damnak sii an hmu kho lo. Khamnak sii zong an rak ngei cia lo. Vawleicung hi, zawtnak le fahnak a tam deuh chin lengmang i, hi pin zongah rungrul phundang zong a chuak than kho rih mi a si.
Tuluk ram chung ah, Covid-19 ruang ah nizan tiang a thimi dihlak hi, 1,100 an si i, nizan ah 97 an thi. Nihin ahcun a thimi dihlak 1,115 an si i, minung 15 lawng an thih caah, thanuam ngai a hung si. Mizaw thar zong an ai chap ve caah, a zawmi dihlak hi 44,653 an si cang. February 1 in, nihin hi zawtnak in a thimi le mizaw thar an tlawm cem ni a si.
Japan ram kam i an dirtermi Diamond Princess cruise ship cung ah, minung 39 an zaw cang. Hi tilawng chung minung hi, Japan ram chungah an luhter duh hna lo. Holland America's Line ngeihmi Westerdam tilawng cu, tlang ah an dinhter duh lo caah a tu lio ah harnak an tong. Nuamhnak kawl in khualtlawngmi 1,455 le tilawng riantuanmi 802 (an zate 2,257) tilawng chungah an um. hip cu, rili tilawng dinhnak hmun (5) nih tlangkam dinhnak nawl an pe lo i, zarh (2) chung bak rili ah aa chawk cang.
Feb 1 ah, Hong Kong tilawng dinhnak in a chuak. South China Sea in Manila ah dinh a hal hna i, an donh. Cun Taiwan ram Kaohsiung ah dinh a hal hna i, an donh. Japan ram Ishigaki ah dinh a hal i an donh. Cun a chuak than i, Guam ah dinh a hal i an donh than. Okinawa, Japan ah dinh a hal than hna i, an donh than. Cun chuk ah a zuang than i, Vietnam pawng in Thailand ram Bangkok ah dinh ding an nawl nain, Thailand cozah nih an duh lo caah, rili cung ah zarh hnih tluk a um cang. Tirawl le meiti cu a za in kan ngei rih ko tiah Holland America's Line nih an ti.
Covid-19 nih hin, Tuluk sipuazi zong tampi a tumter lai tiah an ti. Asinain Pre. Xi Xinping nih cun, kan i tinhmi phak ding cu kan i zuam thiamthiam lai tiah a ti. Naife ah Pre. Trump le Pre. Xi Xinping nih min an thut i, Tuluk nih US eidin le tirawl tam deuh cawk ding timi zong kha, an rak i kammi tluk in a caw kho te lai lo tiah US lei nih an ruah cang.
Covid-19 nih hin, vawleipumpi sipuazi hi tam ngai a tumter cang. A bik in, vanlawng, tilawng khualtlawngmi an zor pin ah, airport rian kha a tlawmter deuh. Tuluk ram airport tampi cu a lawnghuar ko ti a si. Vawleicung sipuazi tlak te hna hi a rak fawi taktak i, Covid-19 ruangah kan vawleipumpi lungrethei in um a si ko. Cucaah vawlei ah hin, hnangamnak taktak timi cu a um kho lo timi hi, Tuluk ram sining nih a langhter ko.
Ccovid-19 rungrul hi tih a rak nung ngaingai ko. Nizan ahcun mithi le mizaw an zor deuh nain, Nilini ahcun mithi le mizaw tam taktak an karh than. Hi zawtnak hi "tohkuai" (flu) bantuk a si. A rungrul aa dang. Nithumni zan kha an zual bik a si. Hubei Province ah minung 242 an thi than i, mizaw thar 14,840 an um. Cucaah vawleicungpumpi dihlak mithi hi, 1,357 an si i, minung pathum lawng hi Tuluk ramleng ah an si. Mizaw hrenmi zapite 60,000 leng an kai cang. Tuluk ram cozah nih, Tuluk ram chung lawngah mizaw thar 13,332 an um tiah an ti.
USA zong ah, mizaw 15 an um cang tiah CDC nih an ti. Khuacaan a lum deuh ahcun zawtnak a lo te ko lai tiah a ruatmi an um ve bantuk in, aa dang lai lo tiah a ruatmi zong an um ve hna. USA hi tohkuai phunphai a tam ngai nak ram a si. Kum chiar in minung hi a thawng in an thi zungzal. Hi Covid-19 rungrul a karh sual ahcun, USA zong i ven a har taktak ding a si. USA ah hin, kum chiar in tohkuai in minung 12,000-61,000 kar hi 2010 in kum chiar tein an thi tiah CDC nih an ti.
Diamond Princess tilawng cungah a ummi khualtlawng 2,666 cu tilawng riantuantu 1,000 nih an zohkhenh hna. Hi tilawng zong hi, tlang ah dinhter an duh lo i, rili ah ni 11 chung a um peng ko. Hi tilawng chungah minung 174 an zaw cang ti a si.
Thaizing hi Valentine's Day a si nain, Tuluk ram ahcun Covid-19 ruang i, mizaw le mithimi hna ruang ah Valentine's Day zong sunglawi in hmang kho ti lo in, lungrawk ngai in an hmang hna lai ti a si.
Covid-19 ruang ah vawleicung ah aa manh lo bikmi Chinese le Kong Kong airlines pawl cu, vanlawng tam tuk an cancel cang. Tuluk ram lawng silo in, vawleicung tourism zong tam ngaingai a rawk cang ti a si. Vawleipumpi in khual tlawng an zor caah, hotel le nuamhnak hmunhma pawl ke eidin dawr hi, an tangka lut a zor taktak ti a si. Taxi le tour bus zong hi an tangka lut a zor ti a si. Cu tik ah, meiti man a tum i, meiti company zong an tangka hmuhmi an tum ve ti a si.
Westerdam cruise ship zong ram (5) nih an donh i, rili cungah zarh hnih deng aa chawh hnu ah, Nilinia ah Cambodia rili tilawng dinhnak Sihanoukville tilawng dinhnak ah aa din kho cang. Minung 20 fak ngai in an zaw i, an hninsak hna tikah Covid-19 zawtnak an ngei lo ti a si caah, thawngtha ngai a si. Cambodia hi velngei hna hlah sehlaw, tilawng cung ummi minung 2,257 hi, zeitluk in dek harnak an va ton hnga? Tu tan i cruse ship in nuamhnak khualtlawng "tourist" pawl cu, an i ngaichih taktak ko lai. Minung hi nuam tein khual kan tlawng lai ti lio caan zong ah, harnak chungah ruah lo pi in va khumh a si tawn caah, Pathian thei bu tein nun hi a herh taktak timi cu, tu tan cruse ship khualtlawng pawl sining nih a fianter ko.
Nihin February 17 ni ahcun, COVID-19 zawtnak ruangah, Tuluk ram mithi cu 1,868 an phan cang. Hubei ah minung 93 an thi i, a dang ah minung (5) an thi. Mizaw zong tam deuhpi an karh than i, ram pumpi ah mizaw thar 1,886 an i chap. Tam bik cu Hubei Province ah a si i, ram pumpi mizaw hi 72,436 an phan cang.
Zawtnak tlangrai fak a chuah tik ah hin, sizung le sekhan riantuami caah hin tih a nung khun. February 14 I cozah chuahmi cazin ning cun, ngandamnak lei riantuanmi 1,716 an zaw cang tiah an ti. Beijing khua ummi tangka lei le thawngpang tialtu phu Caixin nih an tialnak ahcun, ngandamnak riantuanmi 3,000 tluk cu an zaw cang tiah cozah tialmi ca kip zoh in ti.
Tu chun February 18 ni lawngah, Convid-19 zawtnak in Tuluk ram ah minung 136 an thi chap i, an zapite 2,009 an thi cang. Tuluk ram chunglawngah, minung 75,00 an zaw cang. Comvid-19 zawtnak in a zawmi tam bik an thlawpnak hna Wuhan Wuchang Hospital i, director Liu Zhiming zong convid-19 nih a chuahpimi kiktlaih phun in a zaw doctors le nurse te an ngaih a chia tuk ti a si.
Convid-19 virus hi tohkuai (flu) phun khat a si ko, Kiktlaih phun in an zaw. Tohkuai sawhsawh nain, convid-19 cu a let 20 in thih a fawi deuh tiah an ti. Tih a nung tukmi rungrul a si caah, ralrin taktak a herh. Iran ram zong ah pahnih an thi cang ti a si.
Covid-19 zawtnak hi ram tam ngai ah a phan cang i, February 19 tiang ah hin vawleicungpumpi ah minung 2.120 an thi cang. A zualnak cem Hubei Province ah minung 108 an thi chap i, Hubei Province thimi dihlak hi 2,029 an si cang. Tuluk ram pumpi ah 2,112 an thi cang. Tuluk ram leng ah, Nithumni ah minung 8 an thi. Hong Kong le Iran ah pahnih veve an thi. Taiwan, Japan, Philippines le France ah pkhat cio an thi. Vawleipumpi a zawmi dihlak 76,262 an si cang.
Covid-19 virus hi a caan ah a zor i, a caan ah a karh. Chim awk a har ngaingai. Hmuhlomi rungrul doh cu a fawi hrimhrim lo. Tuluk ram caan in, February 22 ni ah, Tuluk rampi chungah mi zaw thar 397 lawng an um i a zor ngai nain, khatlei ah minung 109 an rak thi ve. Cu chungah 90 cu zawtnak a zualnak bik khua, Wuhan ah an thi. Cucaah Tuluk rampi ah mithi dihlak hi 2,345 an si cang si, mizaw dihlak hi 76,288 an si.
South Korea ahcun Convid-19 virus cu a karh ngaingai i, minung a zaw tharmi 142 an um chap i, an zapite 346 an zaw. Korean's Center for Disease Control and Prevention (KCDC) nih minung 2.5 million an umnak khua Daegu le minung 43,000 umnak Cheongdo County hna hi, a tu zawtnak a hleice tein zohkhenhnak area "special care zones" tiah an ti. A ruang cu mizaw an karhnak cem a si caah a si. Cheongdo Sizungpi ah minung 16 a zawmi an um i cucun chickkhatte ah minung 108 an zaw colh ve. Rang taktak in a karh caah an lau taktak ti a si.
Covid-19 hi chonh fawi taktak. Tahchunhnak ah, zawt a zual cemnak Wuhan khua in Tuluk nute kum 20 a simi kha chaklei meng 400 a hlatnak Anyang khua ah a va tlawng hna i, minung panga a va chonh hna i an zaw. Cu te cu a taksa ah zawtnak zeihmanh a langhnak a um lo ti a si. Cucaah scientist nih an timi cu, minung pakhat cu zawtnak zeihmanh lang lo bak in midang a va chonh khawh ko hna" tiah an ti. Cucu tih a nun khunnak a si than.
Convid-19 hi thlawpnak sii ngaingai an ser khawh rih lo caah, tih a nung bak. WHO zong nih an tih tuk i, a tu Pre. Trump cozah zong nih an tih taktak ko. An i ralring tuk ve nain USA zong ah karh ziahmah ve cang. Zeidah a lawh te lai ti bel theih khawh a si rih lo.
February 23 tiang zoh tik ah, Tuluk ram lengah Convid-19 virus tam bik a karhnak hi, Thlanglei Korea ah a si. Cun Italy zong a karh ngaingai. A karh taktak ve. Iran zong ah a karh ngai ve cang i, minung 43 an zaw i minung 8 an thi cang. Cucaah Turkey, Pakistan le Armenia ram hna nih, Iran ram tlawnkainak lam vialte an phih dih cang. Afghanistan ram zong nih Iran tlawnkai kha rihma an khiah ve than.
Tuluk President Xi Jinping nih Convid-19 zawtnak hi, Tuluk tuanbia ah a "liannganbikmi mipi zawtnak tlangrai a si" tiah a ti. "Tuluk nih a fak bikmi hniksaknak kan tonmi zong a si" tiah a ti rih. Cun "Kan doh ning zong kan i phazo hrimhrim lo" tiah a ti. WHO le a dang ramdang in mifim zong tampi an kal nain, nihin ni ahcun Tuluk ram cozah cu an tha a baa ko cang. Thlapa hmanh kai an i timh lio ah, Coronavirus fate in cun an I veng kho ti lo. Minung thawnnak hna hi, chim tlak taktak an rak si lo timi hi, a tu Tuluk ram a chuakmi coronavirus nih a fainter ko. A tu tiang ah minung 2,442 an thi i, minung 76,936 an zaw.
Nihin ni ah, zawtnak hi a kenkip ah a karh sualnak hnga lo, Hong Kong le Tuluk rampi karlak lam le tilawng dinhnak vialte an khar dih. Sianginn zong an khar dih hna. Khua tampi cu, minung hi innchung an um dih caah, Tuluk ram ve lo bang, khua chung hi a lawng ko.
USA zong CDC nih biatak tein ramdang in a rami vanlawng an tumnak airport kip ah zawt zohnak an tuah. A bik in Tuluk ram in a rami vanlawng khualtlung vialte an chek dih hna. Europe le a dang ram tampi hna nih, Tuluk ram i a ummi an ram minung pawl lak viar an timh lio hna a si. Singapore, Japan le a dang Asia ram pawl nih an minung an lak cuahmah lio hna a si.
Kawlram zong nih Tuluk ram i sianginn a kaimi le cozah aiawh in ram riantuanmi zong an lak hna. Tuluk le Kawlram ramri lam vialte an phih dih. Kawlram in thil zong Tuluk lei ah zuar le luhpi khawh asi rih lo ti a si. Kachin ralzam pawl zong, hi zawtnak in an i chonh sual lai ti an phan caah, hmai huhnak thawng tampi a hlut an khan lio a si.
US zong ah a zawmi pahnih cu an um cang ti a si. Kan mah Columbus khua zong ah, Tuluk ram in a rak tlungmi pahnih an um le an zaw. Coranavirus zawtnak he an sining aa lawh caah, a tu hi a dang tein an chiah hna i, CDC nih an thi an chek lio hna a si. An si sual ahcun Columbus zong ah a phan ve cang tinak a si hnga.
Tu chan cu vanlawng in khual tlawn a si. Minung nih vawleipumpi hi luklak ah hel le phak viar khawh a si bantuk in, zawtnak zong rang tuk in an kalpi chih ve. Cucaah coronavirus zong hrik zong hi a karh ning a ran tuk ve caah, tih a nung taktak. Japan zong ah minung pahnih an zaw cang ti a si i, tu chun ni tiang ahcun ram 19 ah mizaw an um cang ti a si. Ram tam ngai ah a karh manh cang i, an kham khawh lo ahcun vawleipumpi zong a cul sual lai timi phan a um ngaingai. A rummi ram ahcun an tei ko lai nain, Kawlram bantuk in a sifakmi ram hna a kan phanh sual ahcun, kan i veng kho lo men lai timi, phan a um taktak.
Hi zawtnak nih hi, Tuluk ram sipuazi hi tam tuk a tlakter lai ti a si. Tourist an tlawng ngam ti lo. Hotel tampi a lawng cang lai. Vanlawng ticket, tilawng ticket, nuamhnak park hna le rawldawr pawl tangka hmuhmi a zor taktak ti a si. Tuluk ram sipuazi a tlak deuhmi nih Taiwan stock zong 5% tiang a va tlakter ve ti a si.
Hihi an tei zok lo ahcun, Tuluk ram ca lawng si lo in, ramdang ca zong ah tih a nung ngaingaimi zawtnak a si. Asinain WHO (World Health Organization) nih cun, Coronavirus nih a chuahpimi zawtnak hi, vawleicungpumpi caah tihnungmi zawtnak tiah cun an thanh rih lo. An zoh cuahmah lio a si.
Nizan ah WHO nih cun "Emergency" ah an chia rih lo nain, nihin ni ahcun tih a nun ngai cang caah, "Global health emergency" ah an chiah cang. US zong ah State Department nih Tuluk ram hi tlawn lo ding in, an kham. Italy ram ahcun "false alarm" timi a diklomi hlirhhlauhnak an tuah sual caah, Tuluk ram vanlawng vialte an an letter dih hna. US ram ah minung pakhat cu fiang tein a zawmi a um cang ti a si. Minung 213 an thi i, 9,800 an zaw cang. Ram 18 ah zawtnak an hmuh. Coronavirus a karh deuh bantuk in, Tuluk miphun huatnak le duhlonak zong a karh chih ti a si.
Tuluk cozah nih Coronavirus dohnak caah, China's finance ministry le National Health Commission nih coronavirus teinak ding caah, US$8.74 billion kan hman lai an ti. Bill Gate Foundation nih Tuluk le Africa ram coronavirus dohnak ding caah US$10 million kan hlut lai tiah an rak timi kha a tu ahcun $100 million kan hman lai ti a si. Alibaba Company nih US$14 million an hlut ve. Hi bantuk harnak zawn ah hin, Bill Gate bantuk mirum hi vawlei nih a herh taktak ko. Bill Gate le Warren Buffet hi cu vawleicung mirum ahcun nun an siang taktak ko. Hi bantuk harnak caan nun an siang kho taktak.
Coronavirus hi, a tu ah ram tam ngai ah a karh cang. Nihin Nihnihni ah hin, Tuluk ram leng ah, minung 150 an zaw cang tiah WHO nih an ti. Zawtnak hrik hi, ram 60 ah a karh cang ti a si. Nikhat hnu nikhat an karh chin lengmang i, a tu lio a zawmi hi 24,800 an phan cang. China rampi chung ah minung 24,324 an zaw ti a si i minung 490 an thi cang. Vawleicung pumpi ah 492 an thi cang. A karh peng caah, dik tein a kong theih a har ngaingai.
 |
| Coronavirus ruangah Beijing vanlawngbual zong a lawng ko cang |
Mandalay khua ah Taiwan Tourist minung 229 zong, Kawlram cozah nih Taiwan lei zuangmi airlines an phih dih caah an kir kho lo i, an i taap ko ti a si. Hong Kong le Tuluk rampi karlak vanlawng le motor lam hi phit u tiah lamzulmi zong an rak um ve. Cu ti cun Cruise Ship in rili cung khual tlawng in, vanlawng, tlanglawng le motor khual tlawngmi tiang an zor cuahmah i, Tuluk lawng siloin vawleipumpi sipuazi zong coronavirus ruang ah tampi a tum lai tiah an ti.
Coronavirus hi tih a nung taktak ko. Coronavirus kong ah a pakhatnak bik tlang-autu (whistle blower) Dr. Li Wenliang (K.34) zong Tuluk ram caan Ningani ah ah coronavirus zawtnak in a thi ve. Amah hi Ophthalmologist (mitlei doctor) a si. Doctors dang nih an thlawp nain an damh kho lo. Amah hi Wuhan ah a ummi a si. Dr. Wenliang nih hin, Weibo (US i Twitter bantuk) ah, SARS he aa lomi zawtnak hrik in a zawmi minung (7) an um cang tiah January thla ah a rak tial. Cu hna cu "seafood market" in zawtnak an i thawkmi a si tiah ca a rak tial hmasat. Tuluk cozah nawlngeitu hna nih, "a diklomi na tial" tiah mawhphurhnak an rak tuah.
A liamcia suimilam 24 chungah Tuluk ram ah mizaw thar 3,100 an i chap i, mithi 70 leng an um. Minung 69 cu mizaw an tam cemnak Hubei Province ah an thi. A dang pakhat cio hi Julin, Henan, Guangdong le Hainan Provinces ah an thi. Cucaah Tuluk ram lawng ah minung 636 an thi cang i, mizaw 31,161 ah an phan cang. Mizaw chonh ning a rang taktak.
Philippines le Hong Kong zong ah mithi an um ti a si. Tuluk ram pengdang zong ah a thimi an um ti a si. A tu tiang ah Tuluk ram leng ah minung 200 an zaw cang ti a si. Rili cung khual tlawnnak tilawng Diamond Princess cruises ship zong ah minung 20 ah zawtnak an hmuh chap i, minung 42 hi zawtnak lunghrinh in khan dang te ah an hren chung hna. HI tilawng chungah minung 3,700 le tilawng riantuantu hna an um i, an zapi tein Japan tilawng dinhnak ah an hren chung hna. Cuka ahcun an zapite minung 61 hi an zaw cang ti a si.
 |
| Japan rilikam ah aa dirmi Diamond Princess Cruise Ship |
USA in Tuluk ram khual tlawn aa timmi vanlawng ticket khirhmi hi 500% an karh ti a si. Cucaah tourism lei in Tuluk ram sipuazi hi tam ngaingai a tla lai i, USA sipuazi le vawleipumpi sipuazi zong tam ngai a tumter ve lai tinak a si. Kawlram hmanh in Tuluk lei a lutmi motor lam an phih hna caah, Kawlram lo tuah pawl hmanh an tirawl tampi zuar khawh a si ti lo ti a si.
 |
| Tuluk ram ah a nuam bik timi khua Wuhan |
Coronavirus hi tih a rak nung taktak ko. Pathian nih aa rel lo a ti i, a hloh ahcun a lo ko lai. Nihin ni ahcun mizaw zong an karh i, mithi zong an karh cuahmah. Tuluk ram lawng ah minung 811 an thi cang i, SARS nih a thihtermi nakin an tam deuh cang. A tu ah 37.198 an zaw. Chonh a fawi i thih a fawi tuk caah tih a nung taktak ko. Tuluk ram Wuhan khua cu, mithla kawkbar in a king ti a si.
Wuhan ah a ummi American pakhat zong coronavirus in a thi ve cang. Wuhan khua in, British rammi tu chun ah a dihnak an thiar dih cang hna. Mizaw hlathlai an duh caah, France ram ahcun sianginn pahnih an khar cang.
 |
| King dimdiam tein a ummi Wuhan khua |
Ngaihchia tuk a simi cu, an khuapi hna king dimdiam tein an ummi hi a si. Hi tluk a hlunghlaimi khuapi nuam le khuapi dawh, a tu ahcun uico fir hmanh a vak ngam lai lo ti tluk in a king cang. Minung an i chawk ngam ti lo. Ngaihchia tuk a si. Ngaihchia khun a si mi cu, nu le pa tampi cu an fale an thih caah, telefa lo in a ummi an tampi cang lai tinak a si,. Zeicatiah Tuluk ram cu nau pakhat lawng ngeihnak ram a si caah a si.Coronavirus hi tih a rak nung taktak ko, Tuluk cu vawleicung ah rum ah pahnihnak a si. Thawn ah pahnihnak a si. Sipuazi cun vawleicung pumpi hmanh khuh zuahmah hmanh sehlaw, mit hmuh khawhlomi coronavirus cu a tei kho ve bak lo. Nihin ni ah fimnak, rumnak, thawnnak in a cak bik pawl asinain coronavirus cun aa veng kho ve ti lo. A him ti lo. Tuluk ram i coronavirus an tei khawhlomi ruah bak in, minung fimnak le thiamnak hi, zeite a rak si lo hme hi timi a fiang tuk cang. Cucaah Pathian bochan hi, a rak herh.
February Ni 9 (Zarhpini) ah, Tuluk ram ah nikhat chung ah minung 97 an thi i, cucu tam bik an thih a si. Nihin ni ah coronavirus zawtnak in, 908 renglo an thi cang. A zawmi dihlak 40,171 an si cang. Mizaw 3,281 cu an damh hna i, sizung in an chuak ve cang ti a si. Minung 187,518 hi "a zawmi an si rua" tiah zohmi an si. Pre. Xi Xinping zong, zawtnak a chuah ka tein nihin ni ceu ah, Beijing khuachung ah aa chawk i, sipungpi ah a va kal. TV in conference tuahnak zong a ngei.
Hi tining tein a kal ko ahcun, khuaci a mui dingmi zawtnak pakhat a si. WHO nih an timi cu, "Tuluk ram a tlawnglomi zong nih, hi virus an rak ngei ve ko" ti a si caah, nang le kei zong nih ngeih khawh kan si ve than timi a fiang. Tuluk cozah cu aa thupnawk ngaimi a si caah, WHO in mifimthiam pawl zong nihin ni ceu ah, Beijing khua ah an phan i, hi zawtnak kong ah biatak tein bawmh ding in, an i tim. Tuluk mipi zong zawtnak a chuahka in riantuan kho setlo in an um i, a tu cu duhsah tein rian ah an lut than cang.
Asinain vawleicung ramkip ah duhsah tein zawtnak cu a dai deng rih lo. A karh cuahmah rih ko. Japan rilikam i aa tapmi khualtlawngmi "Diamond Princess cruise" tilawng cung zong ah minung 130 an zaw cang ti a si. Cucaah minung sinak in ralrin zong a herh i, Pathiam vennak kan herh hringhran.
Kawlram tlun aa timi kan Laimi zong ralrin a herh. Tuluk le Hong Kong um lio ah zawtnak lak khawh a si. Vanlawng cungah lak khawh sual a si. Zawtnak lak sual ahcun, USA ah luh zong a fawi lo kho mi a si. Kan church ah a kan leng tawnmi, Kawlram ah missions rian a tuanmi, Rev. Mark le a hawi le zong Kawlram tlun an i tim. Thlacam zong a kan cah. An kal lai temmam ah, coronavirus ruangah USA cozah nih a kan kham sual lai ti kan phan caah, kan tlung than lo tiah an ti. An i let. Atu lio cu khuatuaktan bu tein tlunkal ah a thami a si.
China's National Health nih February 11 ah, Hubei Province ah mizaw thar 2,015 an hmuh chap hna i, Tuluk rampi ah coronavirus ruang ah minung 97 an thi chap tiah an ti. Nihin tiang a thimi dihlak 1,100 an si cang i, minung 44,000 an zaw ti a si.
Hubei Province nih an ti thanmi cu, minung a thimi 97 pin ah, pneumonia he aa lomi coronavirus phundang ruangah, a dang minung 94 an thi chap i cu zawtnak in a zaw tharmi minung 1,638 an um chap tiah an ti.
Coronavirus zawtnak hi a karh lei a panh rih. Tih a nung tuk nain, rungrul thar a si caah, min a ngei lo. A rungrul hi an hmuh balmi a si lo. Asinain coronavirus chuak tharmi a si an ti. Cucaah Hubei Province ah min an auhmi cu 2019-Novel Coronavirus (2019-nCoV) tiah min an rak auh chung. February 11, 2020 in WHO nih hi tihnung taktakmi zawtnak rungrul cu a min ah "COVID-19" tiah min an sak i, min dawhte a ngei cang.
WHO riantuantu director general Tedros Adhanom Ghebreyesus nih, a timi cu "CO" cu "Corona" tinak a si i, "VI" cu "virus" tinak a si. "D" cu "disease" tinak a si. 2019 ah a chuak tharmi rungrul a si caah, COVID-19 tiah min an saknak a si.
Covid-19 runrul nih a chuahpimi zawtnak hi, nihin ni ahcun tlawmte a fum deuh cang. Virus hi a caan ahcun a chuak i, a caan ahcun a lo ve than tawnmi a si. Rungrul thahnak sii hi a um lem lo. Thlawpbulnak tu in damnak an hmu. Rungrul hi "a ci" aa thleng tawn i, rungrul thar hna hi a chuah tawnnak a si. Covid-19 zong hi, rungrul thar a si i, thahnak sii le damnak sii an hmu kho lo. Khamnak sii zong an rak ngei cia lo. Vawleicung hi, zawtnak le fahnak a tam deuh chin lengmang i, hi pin zongah rungrul phundang zong a chuak than kho rih mi a si.
Tuluk ram chung ah, Covid-19 ruang ah nizan tiang a thimi dihlak hi, 1,100 an si i, nizan ah 97 an thi. Nihin ahcun a thimi dihlak 1,115 an si i, minung 15 lawng an thih caah, thanuam ngai a hung si. Mizaw thar zong an ai chap ve caah, a zawmi dihlak hi 44,653 an si cang. February 1 in, nihin hi zawtnak in a thimi le mizaw thar an tlawm cem ni a si.
Japan ram kam i an dirtermi Diamond Princess cruise ship cung ah, minung 39 an zaw cang. Hi tilawng chung minung hi, Japan ram chungah an luhter duh hna lo. Holland America's Line ngeihmi Westerdam tilawng cu, tlang ah an dinhter duh lo caah a tu lio ah harnak an tong. Nuamhnak kawl in khualtlawngmi 1,455 le tilawng riantuanmi 802 (an zate 2,257) tilawng chungah an um. hip cu, rili tilawng dinhnak hmun (5) nih tlangkam dinhnak nawl an pe lo i, zarh (2) chung bak rili ah aa chawk cang.
Feb 1 ah, Hong Kong tilawng dinhnak in a chuak. South China Sea in Manila ah dinh a hal hna i, an donh. Cun Taiwan ram Kaohsiung ah dinh a hal hna i, an donh. Japan ram Ishigaki ah dinh a hal i an donh. Cun a chuak than i, Guam ah dinh a hal i an donh than. Okinawa, Japan ah dinh a hal than hna i, an donh than. Cun chuk ah a zuang than i, Vietnam pawng in Thailand ram Bangkok ah dinh ding an nawl nain, Thailand cozah nih an duh lo caah, rili cung ah zarh hnih tluk a um cang. Tirawl le meiti cu a za in kan ngei rih ko tiah Holland America's Line nih an ti.
Covid-19 nih hin, Tuluk sipuazi zong tampi a tumter lai tiah an ti. Asinain Pre. Xi Xinping nih cun, kan i tinhmi phak ding cu kan i zuam thiamthiam lai tiah a ti. Naife ah Pre. Trump le Pre. Xi Xinping nih min an thut i, Tuluk nih US eidin le tirawl tam deuh cawk ding timi zong kha, an rak i kammi tluk in a caw kho te lai lo tiah US lei nih an ruah cang.
Covid-19 nih hin, vawleipumpi sipuazi hi tam ngai a tumter cang. A bik in, vanlawng, tilawng khualtlawngmi an zor pin ah, airport rian kha a tlawmter deuh. Tuluk ram airport tampi cu a lawnghuar ko ti a si. Vawleicung sipuazi tlak te hna hi a rak fawi taktak i, Covid-19 ruangah kan vawleipumpi lungrethei in um a si ko. Cucaah vawlei ah hin, hnangamnak taktak timi cu a um kho lo timi hi, Tuluk ram sining nih a langhter ko.
Ccovid-19 rungrul hi tih a rak nung ngaingai ko. Nizan ahcun mithi le mizaw an zor deuh nain, Nilini ahcun mithi le mizaw tam taktak an karh than. Hi zawtnak hi "tohkuai" (flu) bantuk a si. A rungrul aa dang. Nithumni zan kha an zual bik a si. Hubei Province ah minung 242 an thi than i, mizaw thar 14,840 an um. Cucaah vawleicungpumpi dihlak mithi hi, 1,357 an si i, minung pathum lawng hi Tuluk ramleng ah an si. Mizaw hrenmi zapite 60,000 leng an kai cang. Tuluk ram cozah nih, Tuluk ram chung lawngah mizaw thar 13,332 an um tiah an ti.
USA zong ah, mizaw 15 an um cang tiah CDC nih an ti. Khuacaan a lum deuh ahcun zawtnak a lo te ko lai tiah a ruatmi an um ve bantuk in, aa dang lai lo tiah a ruatmi zong an um ve hna. USA hi tohkuai phunphai a tam ngai nak ram a si. Kum chiar in minung hi a thawng in an thi zungzal. Hi Covid-19 rungrul a karh sual ahcun, USA zong i ven a har taktak ding a si. USA ah hin, kum chiar in tohkuai in minung 12,000-61,000 kar hi 2010 in kum chiar tein an thi tiah CDC nih an ti.
Diamond Princess tilawng cungah a ummi khualtlawng 2,666 cu tilawng riantuantu 1,000 nih an zohkhenh hna. Hi tilawng zong hi, tlang ah dinhter an duh lo i, rili ah ni 11 chung a um peng ko. Hi tilawng chungah minung 174 an zaw cang ti a si.
Thaizing hi Valentine's Day a si nain, Tuluk ram ahcun Covid-19 ruang i, mizaw le mithimi hna ruang ah Valentine's Day zong sunglawi in hmang kho ti lo in, lungrawk ngai in an hmang hna lai ti a si.
Covid-19 ruang ah vawleicung ah aa manh lo bikmi Chinese le Kong Kong airlines pawl cu, vanlawng tam tuk an cancel cang. Tuluk ram lawng silo in, vawleicung tourism zong tam ngaingai a rawk cang ti a si. Vawleipumpi in khual tlawng an zor caah, hotel le nuamhnak hmunhma pawl ke eidin dawr hi, an tangka lut a zor taktak ti a si. Taxi le tour bus zong hi an tangka lut a zor ti a si. Cu tik ah, meiti man a tum i, meiti company zong an tangka hmuhmi an tum ve ti a si.
 |
| Westerdam cruise schip |
Nihin February 17 ni ahcun, COVID-19 zawtnak ruangah, Tuluk ram mithi cu 1,868 an phan cang. Hubei ah minung 93 an thi i, a dang ah minung (5) an thi. Mizaw zong tam deuhpi an karh than i, ram pumpi ah mizaw thar 1,886 an i chap. Tam bik cu Hubei Province ah a si i, ram pumpi mizaw hi 72,436 an phan cang.
Zawtnak tlangrai fak a chuah tik ah hin, sizung le sekhan riantuami caah hin tih a nung khun. February 14 I cozah chuahmi cazin ning cun, ngandamnak lei riantuanmi 1,716 an zaw cang tiah an ti. Beijing khua ummi tangka lei le thawngpang tialtu phu Caixin nih an tialnak ahcun, ngandamnak riantuanmi 3,000 tluk cu an zaw cang tiah cozah tialmi ca kip zoh in ti.
Tu chun February 18 ni lawngah, Convid-19 zawtnak in Tuluk ram ah minung 136 an thi chap i, an zapite 2,009 an thi cang. Tuluk ram chunglawngah, minung 75,00 an zaw cang. Comvid-19 zawtnak in a zawmi tam bik an thlawpnak hna Wuhan Wuchang Hospital i, director Liu Zhiming zong convid-19 nih a chuahpimi kiktlaih phun in a zaw doctors le nurse te an ngaih a chia tuk ti a si.
Convid-19 virus hi tohkuai (flu) phun khat a si ko, Kiktlaih phun in an zaw. Tohkuai sawhsawh nain, convid-19 cu a let 20 in thih a fawi deuh tiah an ti. Tih a nung tukmi rungrul a si caah, ralrin taktak a herh. Iran ram zong ah pahnih an thi cang ti a si.
Covid-19 zawtnak hi ram tam ngai ah a phan cang i, February 19 tiang ah hin vawleicungpumpi ah minung 2.120 an thi cang. A zualnak cem Hubei Province ah minung 108 an thi chap i, Hubei Province thimi dihlak hi 2,029 an si cang. Tuluk ram pumpi ah 2,112 an thi cang. Tuluk ram leng ah, Nithumni ah minung 8 an thi. Hong Kong le Iran ah pahnih veve an thi. Taiwan, Japan, Philippines le France ah pkhat cio an thi. Vawleipumpi a zawmi dihlak 76,262 an si cang.
Covid-19 virus hi a caan ah a zor i, a caan ah a karh. Chim awk a har ngaingai. Hmuhlomi rungrul doh cu a fawi hrimhrim lo. Tuluk ram caan in, February 22 ni ah, Tuluk rampi chungah mi zaw thar 397 lawng an um i a zor ngai nain, khatlei ah minung 109 an rak thi ve. Cu chungah 90 cu zawtnak a zualnak bik khua, Wuhan ah an thi. Cucaah Tuluk rampi ah mithi dihlak hi 2,345 an si cang si, mizaw dihlak hi 76,288 an si.
South Korea ahcun Convid-19 virus cu a karh ngaingai i, minung a zaw tharmi 142 an um chap i, an zapite 346 an zaw. Korean's Center for Disease Control and Prevention (KCDC) nih minung 2.5 million an umnak khua Daegu le minung 43,000 umnak Cheongdo County hna hi, a tu zawtnak a hleice tein zohkhenhnak area "special care zones" tiah an ti. A ruang cu mizaw an karhnak cem a si caah a si. Cheongdo Sizungpi ah minung 16 a zawmi an um i cucun chickkhatte ah minung 108 an zaw colh ve. Rang taktak in a karh caah an lau taktak ti a si.
 |
| South Korea zong ah mit hmuh khawhlomi Convid-19 rungrul an doh lio |
Convid-19 hi thlawpnak sii ngaingai an ser khawh rih lo caah, tih a nung bak. WHO zong nih an tih tuk i, a tu Pre. Trump cozah zong nih an tih taktak ko. An i ralring tuk ve nain USA zong ah karh ziahmah ve cang. Zeidah a lawh te lai ti bel theih khawh a si rih lo.
February 23 tiang zoh tik ah, Tuluk ram lengah Convid-19 virus tam bik a karhnak hi, Thlanglei Korea ah a si. Cun Italy zong a karh ngaingai. A karh taktak ve. Iran zong ah a karh ngai ve cang i, minung 43 an zaw i minung 8 an thi cang. Cucaah Turkey, Pakistan le Armenia ram hna nih, Iran ram tlawnkainak lam vialte an phih dih cang. Afghanistan ram zong nih Iran tlawnkai kha rihma an khiah ve than.
Tuluk President Xi Jinping nih Convid-19 zawtnak hi, Tuluk tuanbia ah a "liannganbikmi mipi zawtnak tlangrai a si" tiah a ti. "Tuluk nih a fak bikmi hniksaknak kan tonmi zong a si" tiah a ti rih. Cun "Kan doh ning zong kan i phazo hrimhrim lo" tiah a ti. WHO le a dang ramdang in mifim zong tampi an kal nain, nihin ni ahcun Tuluk ram cozah cu an tha a baa ko cang. Thlapa hmanh kai an i timh lio ah, Coronavirus fate in cun an I veng kho ti lo. Minung thawnnak hna hi, chim tlak taktak an rak si lo timi hi, a tu Tuluk ram a chuakmi coronavirus nih a fainter ko. A tu tiang ah minung 2,442 an thi i, minung 76,936 an zaw.
A cunglei vawleicung map hi zoh tik ah, Convid-19 a zual biknak Tuluk cu a senmi a si i, a ennak ram pauh hi mi zaw an umnak ram an si. A cheu ram ahcun mithi zong an um cang. Convid-19 hi Ebola zawtnak tluk dengmang in tih a nung cang. Atu lio ah hin, kan Kawlram hi zeiti tein dek a him rih. Lunghrinhmi cu tam ngai an um i, sizung ah an chiah ve hna. Pathian sin ah thla kan cam cio a herh.
USA zong ah, Central Disease Control nih minung 35 an zaw cang tiah Nizan ah an ti. USA hi a kihnak ram a si. Flu le Pneumonia a tamnak ram a si caah, Convid-19 virus hi a karh ahcun a fawi ding a si lo. Mipi tam taktak an zawt khawhnak ram a si. US cozah hi an i ralrin tuk caah, ninin ni tiang ahcun tih tuk ding le thinphan ding dirhmun cu kan phan rih lo. H1N1 a rak chuah lio zong ah, Mexico cu tam taktak a karh i, mithi zong an um len nain, USA cu an rak i veng manh ko. Tu tan zong ah an i veng kho ko lai tiah ruahchannak cu a um ko. Asinain ralrin cu kan herh ko hna.
Zawtnak a zualnak bik Hubei Province ah February 24 ni ah minung 71 an thi chap. Tuluk ram ah minung zapite 2,662 an thi cang i, doctors pahnih-Xia Sisi (29) le Xiaogan Central Hospital i doctor lutlai bik Huang Wenjun (42)-zong sau ngai an zawt hnu ah an thi ve. A pawi taktak a si. Nihin ni ah 77,600 an zaw cang ti a si.
Tuluk cozah nih kum khat voikhat tuah tawnmi i, National People's Congress meeting lian taktak zong an thawn. Hihi zarh hnih chung bak tuah a si tawn i, Beijing khua ah ramchung upa tampi an ra tawn. Ram tam tuk nih, Tuluk ram tlawn an khap. Tuluk cozah nih ramsa ningcang lo in le cozah nawlpeklo in zuar lo ding in nawlbia an chuah. Tuluk sipuazi zong tam ngaingai a tla cang i, Tuluk ram mipi cu "an lau ko" ti a si. An khua lianlian hna hi, king dimdiam tein an um i, "mithla khua" bantuk ah aa chuah ti a si.
Europe ah Covid-19 zawtnak tambiknak, Italy ram ahcun minung 229 an zaw i, 7 an thi cang. Minung 50,000 tluk umnak Italy ram chaklei khuapi 10 cu luhchuah an khap cang.
Thlanglei Korea ahcun mizaw thar 231 an i chap i, a zapite 833 an zaw cang. Cozah nih hi chonh khawhmi zawtnak hi tihnung taktak a si tiah, a sangbik mipi ralrin peknak an tuah. Samsung Telephone sertu company zong an khar i, minung tampi rian lo in an um.
Mizaw thar tam nawn cu, Daegu khuapi ah a si i, a tam bik cu biakinn ah rak i pummi kum 61 nu ruang ah a si tiah an ruah. Cu nu cu an hniksak tikah a tak ah rungrul a rak um i, an i pumhnak minung kha a chonh hna ti a si. Cucu "Patient 31" tiah min an sak i, an ram ah minung 8 an thi cang. Ralkap 13 cu an zaw cang i, 350 cu zawt dawh an si an ti caah khan dang te ah an chiah hna.
Iran ahcun minung 47 an zaw cang i 12 an thi cang. A tam bik cu biaknak khualipi a si mi Qom timi ah a si. An khualipi Tehran in meng 75 a hlatnak ah a um.
Kawlram le Tuluk ram karlak i sipuazi zong ah US$ 200 million tluk sunghnak a chuak cang ti a si. Kawlram ahcun mibu puai tuah paohpaoh kha an khap chung. A ruang cu zawtnak a karh tuk sual lai ti an phan caah a si.
Stock Market zong tu chun ahcun an tla viar ti a si. Khualtlawn a tlawm tuk deuh caah meiti man a tum tuk i, meiti lei company cheukhat cu rian a fum deuh ngai cang ti a si.
Ram 28 ah zawtnak cu a karh cang. A zawmi zong an tam deuh chin lengmang ko nain, WHO nih cun Covid-19 hi puul zawtnak (pandemic) taktak cu a phan rih lo nain, ram kip i bawmh le a karhlo nak ding in khuakhan le zuam cu a herhmi zawtnak a si tiah an ti. Covid-19 rungrul khamnak si hi chuahnak ding caah, thla 18 hrawng kan rau rih lai tiah an ti. Cu chung ah rungrul hi a loh lo ahcun, minung zeizat remruam dek an thi te lai i, zeizat remruam dek an zaw te hnga?
India ram a tlawn lio ah, Pre. Trump nih "Coronavirus hi USA ahcun tha tein kan kilven khawh ko" tiah a ti nain, a karh lei a panh ceumau. Vawleicungpi le bang ahcun a karh ngaingai. "Coronavirus khamnak si zong ka chuah khawh dengmang cang" tiah a ti nain, coronavirus kong a theimi hna nih cun "khamnak si chuahnak ding caah thla 18 aa duh rih lai" tiah an ti. Pre. Trump nih "Coronavirus hi a lo zau ko lai" tiah a timi zong hi, a dikmi lo men lai. Scientist nih cun sau ngai a rau kho tiah an ti.
Coronavirus hi a karh ngaingai rih. Nihin February 25 ni ah, USA ah minung 57 an zaw cang. CDC nih cun Covid-19 zawtnak hi tihnung tuk cu a si lo nain, American hi kan i ralrin bak a herh tiah an ti. Tuluk ram ahcun 80,238 an zaw cang i minung 2,700 an thi cang. Thlanglei Koea ahcun 977 an zaw i 10 an thi cang. Sehzung zong tam ngai an khar cang. Biakinn pumhnak zong an khar. Mizaw hi an karh lei an panh.
Covid-19 rungrul ruangah Tuluk ram ah mizaw an zor deuh nain, ram dang ahcun an karh deuh ngai. Nihin ni ahcun ram 42 ah mizaw an um cang. Minung 2,770 an thi cang. A tam bik cu Tuluk ram ah a si. Vawleicungpumpi ah 81,252 an zaw. Covid-19 rungrul zawtnak in a zwmi 30,311 cu tha tein an dam ve. Dam khawh a si ko caah tih tuk ding cu a si lo. Ralrin cu a haumi a si.
Nihin cu CBCUSA BD Meeting ah Dallas, Texas ka tlawng ve. Vanlawng cu kan khat taktak. Coronavirus kong ruah ahcun, thin a phang nain, minung cawlcanghnak ka zoh tikah phannak an ngei lo riah ka ruah. A thinphangmi tu cu Stock Market riantuanmi pawl an si. An mawh lo. Zeicatiah Coronavirus ruangah vawleipumpi sipuazi hi a zor ngai cang. US Stocks zong ni 3 chung pehtlai in a tla cang thluahmah. Stocks hi 2011 hnu ah a tu hi a tlak bik a si ti a si. Meiti man zong 4% bak a tla i, meiti cotu company tampi an sipuazi a tum ngaingai.
Tu chun February 27 ahcun, ram 48 ah zawtnak a um cang. Ramkip zapite zawmi dihlak hi 83,000 an si cang. Tuluk ram lawng ah 78,000 renglo an zaw. Tuluk ram ahcun mizaw a tlawm deuh cang nain Tuluk ram leng ah a karh cuahmah. Tuluk ram leng ah, ka dang ram i tambik a zawmi ram hna cu, South Korea ah 1766 an zaw i, Italy 655 an zaw cang. Iran ah 245 an zaw i, Japan ah 214 an zaw cang. Vawleipumpi ah Minung 2,810 an thi cang.
USA zong an lau ngaingai. Cucaah Vice.Pre. Mike Pence cu hi zawtnak kong ah tuanvo laktu ah President nih tuanvo a pek. Amah nih zeizongte tuanvo a lak lai. USA cozah zong nih hin, a tu biatak tein doh ding tuanvo an lak caah lunglawmhnak a si.
California State ahcun minung 8,400 hi an lunghrinh in an zohkhenh cuahmah lio hna a si. US Politics hmanh ah, "coronavirus politics" tampi a um. Cucaah Coronavirus hi "Trump Virus" a timi zong an um ve. President cu mawhphurh ding a si lem lo nain, hi zawtnak hi biapi tuk ah tuan ah a chiahlomi tu hi, mipi nih an mawhchiatnak a si. "Zawtnak a lo zau ko lai? Khamnak si zong kan chuah khawh deng cang; hihi tih ding a si lo; stocks zong tlakter ding a si lo" tiah a timi ruangah mawhchiatnak aa huah. Cun Coronavirus dohnak caah 2.5 billion lawng a chuahmi zong a tlawm tuk ti a si. A za naisai lo ti a si. A ruang cu hi zawtnak hi a fah ngaingai caah, kakuaise chuah hi a herh taktak.
Covid-19 Virus zawtnak hi, a tum ho rih lo. Nihin ni ah hin, a zawmi dihlak hi 84,000 an si cang i, minung 2,800 renglo an thi cang. Tambik cu Tuluk, South Korea, Italy le Japan ah an si. February 27 ni ah, Tuluk ram ahcun mizaw thar 439 an um i, minung 29 an thi. Italy ah mizaw 800 leng an kai. February 28 ah South Korea ahcun mizaw 2,300 an phan cang. Tu chun ni ah ram 56 ah zawtnak an hmuh. USA i California State le Oregon State ahcun "Khawika in dah zawtnak an i lak hnga?" tiah aa thawknak hngalh khawhlomi mi zaw pakhat veve an um.
Covid-19 hi chonh a fawi i, a rang taktak in chonh khawhmi zawtnak a si caah, an tih khunnak a si. A cheu cu an zawt ning a fak lo. A cheu cu a fak. An chimnak ahcun tih a nung tuk ko nain, dam khawhmi zawtnak a si ko. Amah belte cu ralrin a haumi cu, ngakchia le tar le a derthawmmi caah tih a nung khun.
Covid-19 rungrul hi saram chungah a rak um tawnmi virus a si tiah an ti i, an pumi saram tampi a um. Hong Kong ah uico chung ah an hniksak i, uico chung zongah "coronavirus rungrul an hmuh" tiah WHO nih an fehter. Cucu tihnung taktak a si. Zeicatiah Tuluk le Hong Kong ahcun uico cu an sa thaw bik eidin ah a tla. Cun minung he naih tuk in a ummi an si caah a si.
Hi bantuk in minung lungthin chung ah tihnak le phannak a um caah, vawleicungpumpi in sipuazi a tla ziahmah. Kawlram tiang in thil thitnak sehzung an rawk pah ziahmah cang. Tuluk ram ah eidin a kuatu company tam nawn rawh an i tim cang. Thailand le Kawlram ramri zong an phih cang.
US zong ah Wall Street ca ahcun an zarh a chiat bik kum a si. 2007-2008 lio i, US sipuazi a tlak hnu ah tu kum hi stock an sungh cem kum a si. Ninga chung bak ah, US stock in $3.18 trillions an sung. An sungh ning a fak taktak. Cucaah Coronavirus zong a ho sin dah a phak lai le a hod ah a zaw te lai ti kan theih khawh lo bantuk in, US stock le sipuazi zong thaizing zeidah a lawh te lai timi cu, theih khawh a si rih lo.
Nihin cu February 29 a si. CBCUSA BD meeting kan dih hnu ah ECBC, Texas ah mithi ruak thlahnak ah kan va kalta ve. Mipi nih Coronavirus kong ah, "Kut tlaih lo ding ti a rak si. Kan kut tum lawng in kan I tong hna. Kuttum va tongh ko ahcun virus cu aa kham kho hnga dek maw?" timi a ka ruahter ngai. Dallas ahcun case khat hmanh aum rih lo nain, tihnak in kan khat. Kan I zoh ah kan lung a hring bantuk in kan um. A nuam lo ngai. Ruah awk ummi cu hi hi a si. Dallas ahcun case khat hmanh a um rih lo nain tihnak in kan khat. An I ralring tuk. Thil tha a si. Asinain case khat hmanh a um lem rih lo caah, tihphan tuk lehpek ding cu a si hnga dek maw? Ralrin tuk cu a tha nain, tih tuk lehpek zong hi, zumtu caah tha hnga dek maw?
3:30 PM ah DFW airport ka phan. Minung cu an tam taktak. A hmai aa hupmi pakhat lawng ka hmuh. Mipi nih an tih tuk rih lo timi ka hmuh. Asinain Stock Market cu a tla taktak ko I, USA sipuazi cu tam ngai a tumter cang lai timi a fiang ko. The DOW stock market zong zarh khat chung ah 3,600 points an sung i, 2008 hnu in fak bik an tlak a si. Stock Market dang zong tam deuh cu 2008 in an sunghmi a tam bik an si ti a si. Mirum tampi cu an lung a rawk ngaingai.
USA ram Washington State ah "Min chim lem lo mi nu pakhat cu hi virus ruang ah a thi cang. Cucu Coronavirus ruang ah a hmasat bik a si" ti a si. President Trump zong nih cucu a chim ve.
Thawngtha ngai a si mi cu, "Israel cozah nih Coronavirus khamnak hi kan chuah khawh cang lai. A zarh lawng in kan rau lai" tiah an ti. Lunglawmh awk taktak a si. An chuah kho taktak lai maw timi cu chim awk a tha rih lo. Nihin ni ah vawleicung ram 60 ah mizaw an um cang. USA zong ah state 7 ah mizaw an um cang ti a si. Zeitluk ven zong ah a karh lei cu a panh ciahmah rih.
Hi rungrul hi hmuh a har taktakmi a si. Minung nih I ven awk a har ko. Cucaah "Himnak hmuh duh ahcun Cung Nung Bik Pathian tu hi fuh ko hna u sih. Kan hna ngam ko she. Kan lungthin dai ko she." Minung lei kap tu cun ralrin kan herh. Zuam kan herh. Asinain khawika in dah a rat I, khawika dah um ti theihlomi ral in I ven cu a har taktak. Cucaah Pathian tu bochan in nifatin nun kan herh ko. A tu lio hi, "Zumtu hna kan zumhnak caah hneksaknak nganpi kan tonmi ni le can a si."
March 2, 2020 sining zoh tikah, Coronavirus hi kham khawh lo in a karh cuahmah rih. A tu lio ahcun Tuluk ram chung i a karhmi nakin Tuluk ram leng ah a karh ning hi a rang deuh cang. A tanglei map ah hin, zeitluk in dah vawleicung ah a karh cang timi kha zoh khawh a si. Pathian sin ah thlacam kan herh. Minung sinak in ralrin zong a herh taktak ve ko cang.
Nihin ni ah, USA ah minung 75 an zaw cang i, 2 an thi cang. An pahnih ning tein Washington State ah a si. Vawlei cung pumpi ah 87,000 renglo an zaw i, 3,004 an thi cang. Ram 60 renglo ah mizaw an um cang. US stocks zong tam tuk a tla cang i, 2008 hnu in stock tambik a tlak a si. Vawleipumpi stocks hi $5 trillion thiang cikcek in a hloh cang. Hi tining tein Covid-19 hi an tei khawh lo ahcun Tuluk cozah ngunkhuai hi August thla ahcun 50% an tum lai ti a si. Hi Tuluk ram sipuazi a tlami le ramdang sipuazi tlami nih, vawleipumpi sipuazi a tlakter lai tiah sipuazi thiammi nih an ruah.
Tuluk ram in thilri cawk chawm in rian a tuanmi Kawlram, Cambodia, Vietnam le a dang Asian ram zong hi tampi an sipuazi a tum lai ti asi. Kawlram i thilthitnak sehzung zong an khar pah cang i, micheu cu rian lo in an um cang ti a si.
Covid-19 zawtnak hi, tu zanlei tiang ahcun Tuluk ram lengah a karh cuahmah rih. USA ah minung (6) an thi cang i, an zapi tein Washington State ah an si.
South Korea ahcun Covid-19 in a zawmi hna pawl an cheknak ah rian a tuan ve mi pa cu, a khingrih celh lo ruang maw a si hnga, tiva ah a zuang i a mah le mah aa that. Korea miphun hi, lungretheih an celh tuk lo ti a si. Harnak le ngaihchiatnak an ton tik ah, an tuar kho lo i, mi zaza zong an i that theu tawn. Coronavirus ruangah mahthahnak a tuah hmasatmi cu a mah a si.
South Korea ah, minung 22 an thi cang i, 4,212 an zaw. Hi tluk in mizaw an karhnak le mithi an tamnak a ruang bik cu, Daegu khua ummi members 210,000 leng um, Shincheonji Church of Jesus timi buainak a chuahpimi Khrihfabu members ruangah a si tiah an ti caah, Korea cozah nih "zawtnak in mithahnak hmuh" in taza an cuai hna. An mah church members hi, Tuluk ram an va tlawng i, cu cun zawtnak an rak tlunpi. An tlun hnu zongah, cozah nawlpekmi zul lo in, an um caah taza an cuainak hna a si. Hi bu hi, cozah nih "kalsual" (cult) ah an ruahmi hna a si.
US le Asia ahcun stock market tlawmte a van sang deuh i, lung aa lawm ngai. Asinain fek tein a um kho rih lo. Meiti man a tum. US tourism zong tampi a tum. Hotel zong miriak an zor i, sipuazi hi hmun kip in a tum deuh ti a si.
March 3 sining zoh tikah, Covid-19 ruangah vawleipumpi ah minung 93,092 fai an zaw cang i, 3,201 tluk an thi cang. US ah minung 108 an zaw i, cu chungah 45 cu Diamond Princess cruise tilawng cung khualtlawngmi an si, an mah cu Japan ram ah an rak hrenmi hna kha an si. Pathum cu Tuluk ram ah an va lakmi hna an si. Minung 60 cu US ram chungah a zawmi an si. Minung 9 an thi cang. An zate in Washington State mi an si.
Tuluk ram lawng ah 80,270 an zaw i 2,981 an thi cang; Korea ah 5,328 an zaw i 32 an thi. Italy ah 2,502 an zaw i 79 an thi; Iran ah 2,336 an zaw i 77 an thi. Hi ram hi mizaw tambik an umnak ram an si.
Covid-19 le Flu timi influenza zawtnak hi CDC nih an epchun tik ah, kum chiar tein flu in American minung hi thawng tampi an zaw ti si. American minung 10 ah 1 cu flu in an zaw an ti. October 2019 in nihin ni tiang ah USA ram chungah flu in a zawmi hi 32 million an si cang ti a si. Cucaah Covid-19 nakin USA flu a zawmi hi a let in an tam ti a si.
Thanuam awk ngai a simi cu World Bank nih Covid-19 dohnak caah US$12 billion bak kan chuah colh lai an ti. US cozah zong nih an ram chung i Covid-19 dohnak caah $7.5 billions kan hman lai tiah an ti ve.
Nizan ah stocks cu a van tha deuh nain, tu chun ahcun an tla viar than. Vawleicung gambling khualipi timi Macao (China) i Casino gambling cu an sipuazi 87.8% a tla. An tangka vialte a lo dih cang ti tluk a si. Casino hi cu Satan hleithawinak thil bantuk a si i, an sungh ziar zong ah a tha mi a si ko tiah a ruatmi an tampi. Atu tiang ahcun Covid-19 hi a dai ruam lo i, a kai lam a panh cuahmah ko rih.
Nihin ni March 18 cu, Covid-19 ruang ah minung 219,136 an zaw i, 8,965 an thi cang. 85,673 an dam ve cang. A pawimi cu a dammi hi zawt than khawh a si ko ti a si. USA ah hin, 9,413 an zaw i 154 an thi cang. USA zong ah an zawt ning le thihning a rang ngaingai. New York State ah tam bik an zaw i, 3,074 an zaw. Kan umnak Ohio zong ah 89 an zaw cang i, restaurant, bars, sianginn le library, gym le zeidang mibu tonnak poh an khar dih. Minung 100 cung nan i tong kho lo ti a si. Biakinn zong tampi an khar cang. Honda sehzung cu zarh khat chung thilri kan chuah lai lo ti a si.
USA cu minung an thin a phang tuk i, dawr ah eidin tirawl cawk ding hi a um set lo. Zunput caku le bang cu an i cuhnak ah an buai taktak khi a si. Tii hmanh cawk ding a um lo. Stock market a tlak tuk cang caah, Pre. Trump biakamnak a tuah cangka in a rak kaimi stock vialte kha nihin ahcun ek viar in a lo dih cang ti a si.
Minung tam ngaingai rian lo in an um cang caah, rian ngeilomi bawmhnak (unemployment benefit) tuah ding le American mipi upa bawmhnak caah $1 trillion kan hman lai tiah US cozah nih an ti. A pawimi belte cu cozah leiba 1 trillion a kai ve than lai ti nak a si.
Seattle Khuapi ah Covid-19 khamnak si minung ah an hniksak cang i, a tha lai maw tha lo timi cu theih khawh a si rih lo. Tuluk ram Wuhan ahcun mizaw thar pakhat hmanh an i chap lo caah, an tha a nuam tuk. Wuhan khua i Covid-19 mizaw thlawpnak caah sakmi sizung zong an khar cang ti a si.
Nihin ni ah Covid-19 zawtnak hi, Tuluk ram ah a zualhma bik a rak sinak in, Nitlaklei ram ah aa thial i Italy hi a zual cem an si. Nihin ni tiang ah minung 35,713 an zaw i, 2,978 an thi cang. Mithi hi nizan nakin 19% an karh deuh ti a si. Mizaw hi 13.35% an karh ti a si. Suimilam pakhat chungah minung 475 an thi. Hi tluk an thihmi hi cakuak an zuk tumi a ruang pakhat a tiah scientist nih an ti.
WHO nih an rak timi cu, Covid-19 i "Epic Center" cu Tuluk in, Italy ah aa thial. Italy in USA ah aa thial lai tiah an rak ti. Cucu February ah an rak chimmi a si. March thla chuakka ah USA ah minung 100 hrawng lawng an rak zaw. Cozah nih thinphan awk ah an rel lo.
Kan President zong hi a lau lo. Mipi zong kan rak lau lo. Kan President nih a ti tawnmi cu, "Wuhan virus, Chinese Virus, Foreign virus" ti in nisawh bia sawhsawh hna in, capo bantuk in a chim tawn. Miphun thlanglamhnak bia zong khi a si ko. Cun "Kan sipuazi a thawng tuk. Hi virus nih cun, zeiti hmanh in a rawk kho lai lo. Kan i deady. Kan kham khawh ko lai" tiah hnangamnak ngai in a chim lengmang.
Asinain Covid-19 cu USA ah a khulrang tuk in a karh. A karhning a rang tuk leh pek i, April zarh khatnak ahcun vawleicung ah tam bik hmun ah a cang. WHO chimmi kha 100% in a dik. USA ah hi tluk rang in a karhnak a ruang bik cu, USA cu Democracy ram a si i, Communist bantuk kan cozah nih a kan reng kho lo. Chimh ngailomi an rak tam tuk. Beach ah ngaknu tlangval tam tuk an kal. Khual an tlawng. Conservative Khrihfabu cheukhat hmanh pumh lo ding ti bu ah an rak i pum. Phung buarmi an tam tuk caah, a karhnak a rannak a si. Pre. Trump nawlbia chuahmi zong an ngai lo. Chimh ngailomi college siangngakchia hi an rak tam tuk. Hi hna hi Covid-19 karhnak bik a ruang pakhat a si.
A bik in minung tamnak New York State cu a van thuat taktak i, an i veng kho ti lo. Sii zong an i daih lo. Sizung ihkhun zong an i za lo. Mizaw hi sizung nih a tlum hna lo. Doctors le Nurses le sizung riantuantu zong an i phazo lo. An baa taktak. Nunkhamhnak seh "ventilators" zong an i tha bak lo. Seh pakhat hi minung pakhat ca hmanmi hmanh minung pahnih an hromh cang hna. Zawtnak an ngei maw ngeilo timi hniksaknak thilri zong a za in an ngei lo. Pumpak runvennak thilri (PPE) pawl zong a za in an ngeih lo. Cucaah Russia le Tuluk tiang nih PPE le Ventilators an rak bawmh hna.
Hi bantuk a si caah, USA ahcun March thla chuakka ah minung 100 tlinglo an rak zawtmi kha a hnu thla khat a rauh, April 5 ahcun 311,886 an zaw i, 8,493 an thi tiah WHO nih ca an tial. Cucaah vawleicung Covid-19 in a zawmi dihlak i, cheuli cheukhat kha USA ah an si. April 1 ah, ni khat te ah minung 1,000 bak an thi. Ngaih a chia tuk.
New York State lawng ah 113704 an zaw i, 3,565 an thi. Kan umnak Ohio State hmanh ah, 3,739 an zaw i, 102 an thi cang. Ohio cozah cu an i rep tuk. An i ralrin tuk caah, a zawmi an tlawm. Minung tam ah 11 nak kan si nain, mizaw tam ah 15 nak ah kan um. Inn ah a kan hren dih. A herh taktakmi lawng ah leng kan chuak kho. Thaizing ah hin zeidah kan lawh timi hi theih khawh a si lo.
USA ah Covid-19 hi a karh ning a ran tuk caah, a ra laimi zarh hnih April thla chung hi cu mizaw an karh bik caan le mithi an tam bik caan a si lai ti a si. Cucaah Pre. Trump zong nih, "Hi caan chung ah hin mithi tampi an um lai" tiah a ti ve cang.
Sehzung, sianginn, cozah zung, sekhan, hotel, eidin-dawr, lakphak le coffee dawr vialte an khar dih. Puai paohpaoh an hrawh dih. Biakinn pumh vialte an cancel dih. Vanlawng airlines 50% cu an zuang ti lo. USA sipuazi cu a tla taktak. Minung riantuanmi 10 million hi zarh hnih chungah rian an ban hna. Riantuan khomi rian ngeilo hi, 17,000,000 an si cang ti a si. Cozah nih 2.2 trillion bawmhnak a tuah lai ti a si nain, cucu rilcat pehnak lawng a si. Minung tampi nih inn an up than te kho men. Chungkhar tampi cu thaizing hi, zeitindah bill kan i pek lai? Zeidah kan ei lai tiah a timi tampi an um cang.
Nihin ni ah, ram tam nawn nih khamnak sii an ser. Covid-19 khamnak sii hi phun (20) tluk an ser cang nain, "a tha i, hman awk tlak" timi sii a um rih lo. Zei tik ah dek an serchuah khawh te lai theih a si rih lo. Nihin ni ahcun hi zawtnak le harnak hi a karh lei a si rih. Zei tik tiang dah a si lai timi theih khawh a si rih lo. Cucaah nihin ni tiang ahcun, USA hi thinphannak le tihphannak nganpi tangah kan um ko. Thaizing ah USA hi Covid-19 ruang ah zei dah kan lawh te lai?
Nihin cu April 12 zan a si. Vawleipumpi Covid-19 zawmi hna cu 1,853,393 an si i, a rauh hlan ah 2 million an phan cang lai. Mithi 114,253 an si cang. Luklak ah 200,000 an phan lai tiah ruah a si. Cucaah Covid-19 hi chan thar zawtnak ah minung tam bik zawttertu le thihtertu a si te lai tiah scientist nih an ti. Nihin ni tiang khamnak sii le damnak sii a um kho taktak rih lo. Sii phun (20) cu an ser cang nain, FDA nih an cohlanmi taktak cu a um rih lo.
Nihin cu Ningani, April 17 a si. Vawleicung ram 2.1 million an zaw cang. Minung 147,000 an thi cang. Cun a dammi zong hi an rak um ve 500,000 tluk an dam cang. Sii zong hi phun 70 an ser cang i, an hniksak cuahmah lio a si. USA hi minung a zawmi le thimi an tam biknak ram a si , 684,678 an zaw. Nihin tiang ah 35,468 an thi cang. Nilini nikhat bak ah, minung 4,591 an thi. Ngaihchia tuk le lungfak tuk khi a si. Covid-19 ruangah cawlcangh ngamlo bak in kan um ko hna. Mit nih a hmuh khawhlomi rungrul cun ven awk a rak har tuk ko.
----------------------Zawtnak a zualnak bik Hubei Province ah February 24 ni ah minung 71 an thi chap. Tuluk ram ah minung zapite 2,662 an thi cang i, doctors pahnih-Xia Sisi (29) le Xiaogan Central Hospital i doctor lutlai bik Huang Wenjun (42)-zong sau ngai an zawt hnu ah an thi ve. A pawi taktak a si. Nihin ni ah 77,600 an zaw cang ti a si.
Tuluk cozah nih kum khat voikhat tuah tawnmi i, National People's Congress meeting lian taktak zong an thawn. Hihi zarh hnih chung bak tuah a si tawn i, Beijing khua ah ramchung upa tampi an ra tawn. Ram tam tuk nih, Tuluk ram tlawn an khap. Tuluk cozah nih ramsa ningcang lo in le cozah nawlpeklo in zuar lo ding in nawlbia an chuah. Tuluk sipuazi zong tam ngaingai a tla cang i, Tuluk ram mipi cu "an lau ko" ti a si. An khua lianlian hna hi, king dimdiam tein an um i, "mithla khua" bantuk ah aa chuah ti a si.
Europe ah Covid-19 zawtnak tambiknak, Italy ram ahcun minung 229 an zaw i, 7 an thi cang. Minung 50,000 tluk umnak Italy ram chaklei khuapi 10 cu luhchuah an khap cang.
Thlanglei Korea ahcun mizaw thar 231 an i chap i, a zapite 833 an zaw cang. Cozah nih hi chonh khawhmi zawtnak hi tihnung taktak a si tiah, a sangbik mipi ralrin peknak an tuah. Samsung Telephone sertu company zong an khar i, minung tampi rian lo in an um.
Mizaw thar tam nawn cu, Daegu khuapi ah a si i, a tam bik cu biakinn ah rak i pummi kum 61 nu ruang ah a si tiah an ruah. Cu nu cu an hniksak tikah a tak ah rungrul a rak um i, an i pumhnak minung kha a chonh hna ti a si. Cucu "Patient 31" tiah min an sak i, an ram ah minung 8 an thi cang. Ralkap 13 cu an zaw cang i, 350 cu zawt dawh an si an ti caah khan dang te ah an chiah hna.
Iran ahcun minung 47 an zaw cang i 12 an thi cang. A tam bik cu biaknak khualipi a si mi Qom timi ah a si. An khualipi Tehran in meng 75 a hlatnak ah a um.
Kawlram le Tuluk ram karlak i sipuazi zong ah US$ 200 million tluk sunghnak a chuak cang ti a si. Kawlram ahcun mibu puai tuah paohpaoh kha an khap chung. A ruang cu zawtnak a karh tuk sual lai ti an phan caah a si.
Stock Market zong tu chun ahcun an tla viar ti a si. Khualtlawn a tlawm tuk deuh caah meiti man a tum tuk i, meiti lei company cheukhat cu rian a fum deuh ngai cang ti a si.
Ram 28 ah zawtnak cu a karh cang. A zawmi zong an tam deuh chin lengmang ko nain, WHO nih cun Covid-19 hi puul zawtnak (pandemic) taktak cu a phan rih lo nain, ram kip i bawmh le a karhlo nak ding in khuakhan le zuam cu a herhmi zawtnak a si tiah an ti. Covid-19 rungrul khamnak si hi chuahnak ding caah, thla 18 hrawng kan rau rih lai tiah an ti. Cu chung ah rungrul hi a loh lo ahcun, minung zeizat remruam dek an thi te lai i, zeizat remruam dek an zaw te hnga?
India ram a tlawn lio ah, Pre. Trump nih "Coronavirus hi USA ahcun tha tein kan kilven khawh ko" tiah a ti nain, a karh lei a panh ceumau. Vawleicungpi le bang ahcun a karh ngaingai. "Coronavirus khamnak si zong ka chuah khawh dengmang cang" tiah a ti nain, coronavirus kong a theimi hna nih cun "khamnak si chuahnak ding caah thla 18 aa duh rih lai" tiah an ti. Pre. Trump nih "Coronavirus hi a lo zau ko lai" tiah a timi zong hi, a dikmi lo men lai. Scientist nih cun sau ngai a rau kho tiah an ti.
Coronavirus hi a karh ngaingai rih. Nihin February 25 ni ah, USA ah minung 57 an zaw cang. CDC nih cun Covid-19 zawtnak hi tihnung tuk cu a si lo nain, American hi kan i ralrin bak a herh tiah an ti. Tuluk ram ahcun 80,238 an zaw cang i minung 2,700 an thi cang. Thlanglei Koea ahcun 977 an zaw i 10 an thi cang. Sehzung zong tam ngai an khar cang. Biakinn pumhnak zong an khar. Mizaw hi an karh lei an panh.
Covid-19 rungrul ruangah Tuluk ram ah mizaw an zor deuh nain, ram dang ahcun an karh deuh ngai. Nihin ni ahcun ram 42 ah mizaw an um cang. Minung 2,770 an thi cang. A tam bik cu Tuluk ram ah a si. Vawleicungpumpi ah 81,252 an zaw. Covid-19 rungrul zawtnak in a zwmi 30,311 cu tha tein an dam ve. Dam khawh a si ko caah tih tuk ding cu a si lo. Ralrin cu a haumi a si.
Nihin cu CBCUSA BD Meeting ah Dallas, Texas ka tlawng ve. Vanlawng cu kan khat taktak. Coronavirus kong ruah ahcun, thin a phang nain, minung cawlcanghnak ka zoh tikah phannak an ngei lo riah ka ruah. A thinphangmi tu cu Stock Market riantuanmi pawl an si. An mawh lo. Zeicatiah Coronavirus ruangah vawleipumpi sipuazi hi a zor ngai cang. US Stocks zong ni 3 chung pehtlai in a tla cang thluahmah. Stocks hi 2011 hnu ah a tu hi a tlak bik a si ti a si. Meiti man zong 4% bak a tla i, meiti cotu company tampi an sipuazi a tum ngaingai.
Tu chun February 27 ahcun, ram 48 ah zawtnak a um cang. Ramkip zapite zawmi dihlak hi 83,000 an si cang. Tuluk ram lawng ah 78,000 renglo an zaw. Tuluk ram ahcun mizaw a tlawm deuh cang nain Tuluk ram leng ah a karh cuahmah. Tuluk ram leng ah, ka dang ram i tambik a zawmi ram hna cu, South Korea ah 1766 an zaw i, Italy 655 an zaw cang. Iran ah 245 an zaw i, Japan ah 214 an zaw cang. Vawleipumpi ah Minung 2,810 an thi cang.
USA zong an lau ngaingai. Cucaah Vice.Pre. Mike Pence cu hi zawtnak kong ah tuanvo laktu ah President nih tuanvo a pek. Amah nih zeizongte tuanvo a lak lai. USA cozah zong nih hin, a tu biatak tein doh ding tuanvo an lak caah lunglawmhnak a si.
California State ahcun minung 8,400 hi an lunghrinh in an zohkhenh cuahmah lio hna a si. US Politics hmanh ah, "coronavirus politics" tampi a um. Cucaah Coronavirus hi "Trump Virus" a timi zong an um ve. President cu mawhphurh ding a si lem lo nain, hi zawtnak hi biapi tuk ah tuan ah a chiahlomi tu hi, mipi nih an mawhchiatnak a si. "Zawtnak a lo zau ko lai? Khamnak si zong kan chuah khawh deng cang; hihi tih ding a si lo; stocks zong tlakter ding a si lo" tiah a timi ruangah mawhchiatnak aa huah. Cun Coronavirus dohnak caah 2.5 billion lawng a chuahmi zong a tlawm tuk ti a si. A za naisai lo ti a si. A ruang cu hi zawtnak hi a fah ngaingai caah, kakuaise chuah hi a herh taktak.
Covid-19 Virus zawtnak hi, a tum ho rih lo. Nihin ni ah hin, a zawmi dihlak hi 84,000 an si cang i, minung 2,800 renglo an thi cang. Tambik cu Tuluk, South Korea, Italy le Japan ah an si. February 27 ni ah, Tuluk ram ahcun mizaw thar 439 an um i, minung 29 an thi. Italy ah mizaw 800 leng an kai. February 28 ah South Korea ahcun mizaw 2,300 an phan cang. Tu chun ni ah ram 56 ah zawtnak an hmuh. USA i California State le Oregon State ahcun "Khawika in dah zawtnak an i lak hnga?" tiah aa thawknak hngalh khawhlomi mi zaw pakhat veve an um.
Covid-19 hi chonh a fawi i, a rang taktak in chonh khawhmi zawtnak a si caah, an tih khunnak a si. A cheu cu an zawt ning a fak lo. A cheu cu a fak. An chimnak ahcun tih a nung tuk ko nain, dam khawhmi zawtnak a si ko. Amah belte cu ralrin a haumi cu, ngakchia le tar le a derthawmmi caah tih a nung khun.
Covid-19 rungrul hi saram chungah a rak um tawnmi virus a si tiah an ti i, an pumi saram tampi a um. Hong Kong ah uico chung ah an hniksak i, uico chung zongah "coronavirus rungrul an hmuh" tiah WHO nih an fehter. Cucu tihnung taktak a si. Zeicatiah Tuluk le Hong Kong ahcun uico cu an sa thaw bik eidin ah a tla. Cun minung he naih tuk in a ummi an si caah a si.
Hi bantuk in minung lungthin chung ah tihnak le phannak a um caah, vawleicungpumpi in sipuazi a tla ziahmah. Kawlram tiang in thil thitnak sehzung an rawk pah ziahmah cang. Tuluk ram ah eidin a kuatu company tam nawn rawh an i tim cang. Thailand le Kawlram ramri zong an phih cang.
US zong ah Wall Street ca ahcun an zarh a chiat bik kum a si. 2007-2008 lio i, US sipuazi a tlak hnu ah tu kum hi stock an sungh cem kum a si. Ninga chung bak ah, US stock in $3.18 trillions an sung. An sungh ning a fak taktak. Cucaah Coronavirus zong a ho sin dah a phak lai le a hod ah a zaw te lai ti kan theih khawh lo bantuk in, US stock le sipuazi zong thaizing zeidah a lawh te lai timi cu, theih khawh a si rih lo.
Nihin cu February 29 a si. CBCUSA BD meeting kan dih hnu ah ECBC, Texas ah mithi ruak thlahnak ah kan va kalta ve. Mipi nih Coronavirus kong ah, "Kut tlaih lo ding ti a rak si. Kan kut tum lawng in kan I tong hna. Kuttum va tongh ko ahcun virus cu aa kham kho hnga dek maw?" timi a ka ruahter ngai. Dallas ahcun case khat hmanh aum rih lo nain, tihnak in kan khat. Kan I zoh ah kan lung a hring bantuk in kan um. A nuam lo ngai. Ruah awk ummi cu hi hi a si. Dallas ahcun case khat hmanh a um rih lo nain tihnak in kan khat. An I ralring tuk. Thil tha a si. Asinain case khat hmanh a um lem rih lo caah, tihphan tuk lehpek ding cu a si hnga dek maw? Ralrin tuk cu a tha nain, tih tuk lehpek zong hi, zumtu caah tha hnga dek maw?
3:30 PM ah DFW airport ka phan. Minung cu an tam taktak. A hmai aa hupmi pakhat lawng ka hmuh. Mipi nih an tih tuk rih lo timi ka hmuh. Asinain Stock Market cu a tla taktak ko I, USA sipuazi cu tam ngai a tumter cang lai timi a fiang ko. The DOW stock market zong zarh khat chung ah 3,600 points an sung i, 2008 hnu in fak bik an tlak a si. Stock Market dang zong tam deuh cu 2008 in an sunghmi a tam bik an si ti a si. Mirum tampi cu an lung a rawk ngaingai.
USA ram Washington State ah "Min chim lem lo mi nu pakhat cu hi virus ruang ah a thi cang. Cucu Coronavirus ruang ah a hmasat bik a si" ti a si. President Trump zong nih cucu a chim ve.
Thawngtha ngai a si mi cu, "Israel cozah nih Coronavirus khamnak hi kan chuah khawh cang lai. A zarh lawng in kan rau lai" tiah an ti. Lunglawmh awk taktak a si. An chuah kho taktak lai maw timi cu chim awk a tha rih lo. Nihin ni ah vawleicung ram 60 ah mizaw an um cang. USA zong ah state 7 ah mizaw an um cang ti a si. Zeitluk ven zong ah a karh lei cu a panh ciahmah rih.
Hi rungrul hi hmuh a har taktakmi a si. Minung nih I ven awk a har ko. Cucaah "Himnak hmuh duh ahcun Cung Nung Bik Pathian tu hi fuh ko hna u sih. Kan hna ngam ko she. Kan lungthin dai ko she." Minung lei kap tu cun ralrin kan herh. Zuam kan herh. Asinain khawika in dah a rat I, khawika dah um ti theihlomi ral in I ven cu a har taktak. Cucaah Pathian tu bochan in nifatin nun kan herh ko. A tu lio hi, "Zumtu hna kan zumhnak caah hneksaknak nganpi kan tonmi ni le can a si."
March 2, 2020 sining zoh tikah, Coronavirus hi kham khawh lo in a karh cuahmah rih. A tu lio ahcun Tuluk ram chung i a karhmi nakin Tuluk ram leng ah a karh ning hi a rang deuh cang. A tanglei map ah hin, zeitluk in dah vawleicung ah a karh cang timi kha zoh khawh a si. Pathian sin ah thlacam kan herh. Minung sinak in ralrin zong a herh taktak ve ko cang.
Nihin ni ah, USA ah minung 75 an zaw cang i, 2 an thi cang. An pahnih ning tein Washington State ah a si. Vawlei cung pumpi ah 87,000 renglo an zaw i, 3,004 an thi cang. Ram 60 renglo ah mizaw an um cang. US stocks zong tam tuk a tla cang i, 2008 hnu in stock tambik a tlak a si. Vawleipumpi stocks hi $5 trillion thiang cikcek in a hloh cang. Hi tining tein Covid-19 hi an tei khawh lo ahcun Tuluk cozah ngunkhuai hi August thla ahcun 50% an tum lai ti a si. Hi Tuluk ram sipuazi a tlami le ramdang sipuazi tlami nih, vawleipumpi sipuazi a tlakter lai tiah sipuazi thiammi nih an ruah.
Tuluk ram in thilri cawk chawm in rian a tuanmi Kawlram, Cambodia, Vietnam le a dang Asian ram zong hi tampi an sipuazi a tum lai ti asi. Kawlram i thilthitnak sehzung zong an khar pah cang i, micheu cu rian lo in an um cang ti a si.
South Korea ahcun Covid-19 in a zawmi hna pawl an cheknak ah rian a tuan ve mi pa cu, a khingrih celh lo ruang maw a si hnga, tiva ah a zuang i a mah le mah aa that. Korea miphun hi, lungretheih an celh tuk lo ti a si. Harnak le ngaihchiatnak an ton tik ah, an tuar kho lo i, mi zaza zong an i that theu tawn. Coronavirus ruangah mahthahnak a tuah hmasatmi cu a mah a si.
South Korea ah, minung 22 an thi cang i, 4,212 an zaw. Hi tluk in mizaw an karhnak le mithi an tamnak a ruang bik cu, Daegu khua ummi members 210,000 leng um, Shincheonji Church of Jesus timi buainak a chuahpimi Khrihfabu members ruangah a si tiah an ti caah, Korea cozah nih "zawtnak in mithahnak hmuh" in taza an cuai hna. An mah church members hi, Tuluk ram an va tlawng i, cu cun zawtnak an rak tlunpi. An tlun hnu zongah, cozah nawlpekmi zul lo in, an um caah taza an cuainak hna a si. Hi bu hi, cozah nih "kalsual" (cult) ah an ruahmi hna a si.
US le Asia ahcun stock market tlawmte a van sang deuh i, lung aa lawm ngai. Asinain fek tein a um kho rih lo. Meiti man a tum. US tourism zong tampi a tum. Hotel zong miriak an zor i, sipuazi hi hmun kip in a tum deuh ti a si.
March 3 sining zoh tikah, Covid-19 ruangah vawleipumpi ah minung 93,092 fai an zaw cang i, 3,201 tluk an thi cang. US ah minung 108 an zaw i, cu chungah 45 cu Diamond Princess cruise tilawng cung khualtlawngmi an si, an mah cu Japan ram ah an rak hrenmi hna kha an si. Pathum cu Tuluk ram ah an va lakmi hna an si. Minung 60 cu US ram chungah a zawmi an si. Minung 9 an thi cang. An zate in Washington State mi an si.
Tuluk ram lawng ah 80,270 an zaw i 2,981 an thi cang; Korea ah 5,328 an zaw i 32 an thi. Italy ah 2,502 an zaw i 79 an thi; Iran ah 2,336 an zaw i 77 an thi. Hi ram hi mizaw tambik an umnak ram an si.
Covid-19 le Flu timi influenza zawtnak hi CDC nih an epchun tik ah, kum chiar tein flu in American minung hi thawng tampi an zaw ti si. American minung 10 ah 1 cu flu in an zaw an ti. October 2019 in nihin ni tiang ah USA ram chungah flu in a zawmi hi 32 million an si cang ti a si. Cucaah Covid-19 nakin USA flu a zawmi hi a let in an tam ti a si.
Thanuam awk ngai a simi cu World Bank nih Covid-19 dohnak caah US$12 billion bak kan chuah colh lai an ti. US cozah zong nih an ram chung i Covid-19 dohnak caah $7.5 billions kan hman lai tiah an ti ve.
Nizan ah stocks cu a van tha deuh nain, tu chun ahcun an tla viar than. Vawleicung gambling khualipi timi Macao (China) i Casino gambling cu an sipuazi 87.8% a tla. An tangka vialte a lo dih cang ti tluk a si. Casino hi cu Satan hleithawinak thil bantuk a si i, an sungh ziar zong ah a tha mi a si ko tiah a ruatmi an tampi. Atu tiang ahcun Covid-19 hi a dai ruam lo i, a kai lam a panh cuahmah ko rih.
Nihin ni March 18 cu, Covid-19 ruang ah minung 219,136 an zaw i, 8,965 an thi cang. 85,673 an dam ve cang. A pawimi cu a dammi hi zawt than khawh a si ko ti a si. USA ah hin, 9,413 an zaw i 154 an thi cang. USA zong ah an zawt ning le thihning a rang ngaingai. New York State ah tam bik an zaw i, 3,074 an zaw. Kan umnak Ohio zong ah 89 an zaw cang i, restaurant, bars, sianginn le library, gym le zeidang mibu tonnak poh an khar dih. Minung 100 cung nan i tong kho lo ti a si. Biakinn zong tampi an khar cang. Honda sehzung cu zarh khat chung thilri kan chuah lai lo ti a si.
USA cu minung an thin a phang tuk i, dawr ah eidin tirawl cawk ding hi a um set lo. Zunput caku le bang cu an i cuhnak ah an buai taktak khi a si. Tii hmanh cawk ding a um lo. Stock market a tlak tuk cang caah, Pre. Trump biakamnak a tuah cangka in a rak kaimi stock vialte kha nihin ahcun ek viar in a lo dih cang ti a si.
Minung tam ngaingai rian lo in an um cang caah, rian ngeilomi bawmhnak (unemployment benefit) tuah ding le American mipi upa bawmhnak caah $1 trillion kan hman lai tiah US cozah nih an ti. A pawimi belte cu cozah leiba 1 trillion a kai ve than lai ti nak a si.
Seattle Khuapi ah Covid-19 khamnak si minung ah an hniksak cang i, a tha lai maw tha lo timi cu theih khawh a si rih lo. Tuluk ram Wuhan ahcun mizaw thar pakhat hmanh an i chap lo caah, an tha a nuam tuk. Wuhan khua i Covid-19 mizaw thlawpnak caah sakmi sizung zong an khar cang ti a si.
Nihin ni ah Covid-19 zawtnak hi, Tuluk ram ah a zualhma bik a rak sinak in, Nitlaklei ram ah aa thial i Italy hi a zual cem an si. Nihin ni tiang ah minung 35,713 an zaw i, 2,978 an thi cang. Mithi hi nizan nakin 19% an karh deuh ti a si. Mizaw hi 13.35% an karh ti a si. Suimilam pakhat chungah minung 475 an thi. Hi tluk an thihmi hi cakuak an zuk tumi a ruang pakhat a tiah scientist nih an ti.
WHO nih an rak timi cu, Covid-19 i "Epic Center" cu Tuluk in, Italy ah aa thial. Italy in USA ah aa thial lai tiah an rak ti. Cucu February ah an rak chimmi a si. March thla chuakka ah USA ah minung 100 hrawng lawng an rak zaw. Cozah nih thinphan awk ah an rel lo.
Kan President zong hi a lau lo. Mipi zong kan rak lau lo. Kan President nih a ti tawnmi cu, "Wuhan virus, Chinese Virus, Foreign virus" ti in nisawh bia sawhsawh hna in, capo bantuk in a chim tawn. Miphun thlanglamhnak bia zong khi a si ko. Cun "Kan sipuazi a thawng tuk. Hi virus nih cun, zeiti hmanh in a rawk kho lai lo. Kan i deady. Kan kham khawh ko lai" tiah hnangamnak ngai in a chim lengmang.
Asinain Covid-19 cu USA ah a khulrang tuk in a karh. A karhning a rang tuk leh pek i, April zarh khatnak ahcun vawleicung ah tam bik hmun ah a cang. WHO chimmi kha 100% in a dik. USA ah hi tluk rang in a karhnak a ruang bik cu, USA cu Democracy ram a si i, Communist bantuk kan cozah nih a kan reng kho lo. Chimh ngailomi an rak tam tuk. Beach ah ngaknu tlangval tam tuk an kal. Khual an tlawng. Conservative Khrihfabu cheukhat hmanh pumh lo ding ti bu ah an rak i pum. Phung buarmi an tam tuk caah, a karhnak a rannak a si. Pre. Trump nawlbia chuahmi zong an ngai lo. Chimh ngailomi college siangngakchia hi an rak tam tuk. Hi hna hi Covid-19 karhnak bik a ruang pakhat a si.
 |
| Florida i Spring Break kalmi pawl hi Covid-19 karhtertu an si (Ref. Daily Mail) |
Hi bantuk a si caah, USA ahcun March thla chuakka ah minung 100 tlinglo an rak zawtmi kha a hnu thla khat a rauh, April 5 ahcun 311,886 an zaw i, 8,493 an thi tiah WHO nih ca an tial. Cucaah vawleicung Covid-19 in a zawmi dihlak i, cheuli cheukhat kha USA ah an si. April 1 ah, ni khat te ah minung 1,000 bak an thi. Ngaih a chia tuk.
New York State lawng ah 113704 an zaw i, 3,565 an thi. Kan umnak Ohio State hmanh ah, 3,739 an zaw i, 102 an thi cang. Ohio cozah cu an i rep tuk. An i ralrin tuk caah, a zawmi an tlawm. Minung tam ah 11 nak kan si nain, mizaw tam ah 15 nak ah kan um. Inn ah a kan hren dih. A herh taktakmi lawng ah leng kan chuak kho. Thaizing ah hin zeidah kan lawh timi hi theih khawh a si lo.
 |
| New York khua Central Park i puan sizung sak chungmi |
Sehzung, sianginn, cozah zung, sekhan, hotel, eidin-dawr, lakphak le coffee dawr vialte an khar dih. Puai paohpaoh an hrawh dih. Biakinn pumh vialte an cancel dih. Vanlawng airlines 50% cu an zuang ti lo. USA sipuazi cu a tla taktak. Minung riantuanmi 10 million hi zarh hnih chungah rian an ban hna. Riantuan khomi rian ngeilo hi, 17,000,000 an si cang ti a si. Cozah nih 2.2 trillion bawmhnak a tuah lai ti a si nain, cucu rilcat pehnak lawng a si. Minung tampi nih inn an up than te kho men. Chungkhar tampi cu thaizing hi, zeitindah bill kan i pek lai? Zeidah kan ei lai tiah a timi tampi an um cang.
Nihin ni ah, ram tam nawn nih khamnak sii an ser. Covid-19 khamnak sii hi phun (20) tluk an ser cang nain, "a tha i, hman awk tlak" timi sii a um rih lo. Zei tik ah dek an serchuah khawh te lai theih a si rih lo. Nihin ni ahcun hi zawtnak le harnak hi a karh lei a si rih. Zei tik tiang dah a si lai timi theih khawh a si rih lo. Cucaah nihin ni tiang ahcun, USA hi thinphannak le tihphannak nganpi tangah kan um ko. Thaizing ah USA hi Covid-19 ruang ah zei dah kan lawh te lai?
Nihin cu April 12 zan a si. Vawleipumpi Covid-19 zawmi hna cu 1,853,393 an si i, a rauh hlan ah 2 million an phan cang lai. Mithi 114,253 an si cang. Luklak ah 200,000 an phan lai tiah ruah a si. Cucaah Covid-19 hi chan thar zawtnak ah minung tam bik zawttertu le thihtertu a si te lai tiah scientist nih an ti. Nihin ni tiang khamnak sii le damnak sii a um kho taktak rih lo. Sii phun (20) cu an ser cang nain, FDA nih an cohlanmi taktak cu a um rih lo.
Nihin cu Ningani, April 17 a si. Vawleicung ram 2.1 million an zaw cang. Minung 147,000 an thi cang. Cun a dammi zong hi an rak um ve 500,000 tluk an dam cang. Sii zong hi phun 70 an ser cang i, an hniksak cuahmah lio a si. USA hi minung a zawmi le thimi an tam biknak ram a si , 684,678 an zaw. Nihin tiang ah 35,468 an thi cang. Nilini nikhat bak ah, minung 4,591 an thi. Ngaihchia tuk le lungfak tuk khi a si. Covid-19 ruangah cawlcangh ngamlo bak in kan um ko hna. Mit nih a hmuh khawhlomi rungrul cun ven awk a rak har tuk ko.
1. Coronavirus kong tam deuh theih na duh ahcun, Centers for Disease Control and Prevention (CDC) website ah rel khawh a si. https://www.cdc.gov/coronavirus/index.html
2. SARS timi cu Severe Acute Respiratory Syndrome ti a si. An hrawm a fak. An thaw an dawp kho lo. An thaw a pit.
3. MERS timi cu Middle East respiratory syndrome ti a si. Fak ngai zawmi an um. Dinte zawmi an um. An tak a lin; an khuh; an cumpi; an chung a tlik hna; an thaw a pit. An cuaplam a zawmi an si. MERS-CoV hi "bacacoronavirus" timi nih a chuahpimi a si i, papalak in aa thawkmi a si an ti.
4. MERS rungrul hmanthlak hi, mah website ah lakmi a si.
5. DNA suggests snake may be the source of coronavirus our break
3. MERS timi cu Middle East respiratory syndrome ti a si. Fak ngai zawmi an um. Dinte zawmi an um. An tak a lin; an khuh; an cumpi; an chung a tlik hna; an thaw a pit. An cuaplam a zawmi an si. MERS-CoV hi "bacacoronavirus" timi nih a chuahpimi a si i, papalak in aa thawkmi a si an ti.
4. MERS rungrul hmanthlak hi, mah website ah lakmi a si.
| By Scinceside - Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=33035795 |
