Independence A Khelmi Miphun Hna

Ram a ngei i, holh, ca le nunphung a ngeimi miphun caah a tha bikmi cu mah tein zalawng tein i uk le hruai hi a si. Cu zalawnnak (independence) cu ram le miphun thanchonak ah a herh bikmi hrampi a si. Miphun pakhat cu, miphun dang nih an uk i, cu a uktu miphun duh ning le a sermi phunghram in aa hruai chung paoh cu, a thancho hnga tluk in a thangcho kho bal lo. Cucaah vawlei cung ram tampi nih, ram rum le ram fim tang um kha an duh hlei lo i, mah tein uk ding caah thisen le thlanti chuak in zalawnnak kha an rak khel. Cuticun nihin ni zongah zalawnnak lak aa timmi miphun tampi an um.

Pennak Ram Kuainak

Vawlei tuanbia hlun zoh tikah, vawleicung pennak, uknak, ram le minung sining aa thleng peng. Hlanlio ah a rak cak ngaingaimi miphun lianlian hna kha an rawk i, an tuanbia aa thleng ve. Vawlei tuanbia ah pennak hlun bik a simi hna-Egyptian Empire, Assyria Empire, Babylonian Empire, Greek Empire, Roman Empire, Ottoman Empire, Mogolian Empire, Russian Empire, Portugal Empire, Spanish Empire le British Empire te hna an rak chuak. Culawng siloin kan mah chan chung bak ah Soviet Union te hna kahpathir bantuk  in a khohchomi uknak an um ko. Hi hna hi an mah le chan ahcun an thawng tuk cio hna i, a kuai kho ding in ruah an rak si lo.

Sihmanhsehlaw chan tiluan nih a van kalpi. Thil sining, minung thil hngalh ning le sining aa thleng. A kuaiman kho lo in ruahmi pennak ram lianliann Empire lianlian cu an kuai, an man i, mah tein a ukmi zalawnnak ram tampi an chuak hna. Cuticun India le Kawlram tibantuk le Pacific le Atlantic Rilipi cung ram fatete nih zalawnnak an hmu hna. Kan mah chan bakah, kahpathir bantuk in a hakmi Soviet Union te hna an kuaiman i, ram 15 ah an i chuah. Hi ram 15 chung ummi ramkulh cheukhat cu, nihin ni zongah zalawnnak hmuh ding in an i zuam cuahmah.

Kum tam nawn an i kah hnu ah, Kosovo timi ram fate zong Serbia ram in zalawnnak an hmu. Russia le Tuluk nih cun an theihhngal lo nain, UN member tampi nih an theihhngalh cang. East Timor te hna zong nih a cak taktakmi Indonesian cozah kut in zalawnnak an hmu ve. A hnu bik ah South Sudan ram hna nih Sudan ram in zalawnnak an hmu.

Cuticun vawlei cu pakhat lawng asinain cu vawlei pakhat chung ah ram pakhat hnu pakhat an chuak i, vawleicungah ram a karh chin lengmang i, UN chungtel zong an karh chin lengmang ve. South Sudan hi UN chungtel ah a hnu bik a lutmi ram a si i, amah he ram 193 an si cang. Hmailei zongah an karh than rih lai.

Independence Hmuh Aa Zuammi Hna

Nihinni vawlei ah, miphun kip nih an phan bikmi cu "Kan miphun le ram a lo lai" timi a si. Hihi miphun te cu chim lo miphunpi hmanh nih an phanmi a si. Cu phannak nih cun, nunphung le sining aa dangmi miphun fatete nih mah te in ram ngeih le uk kha an duh cio cang hna. An ram, an miphun, an nunphung (ca, holh, lamkui le sining) kha kilven le nunter an duh chin lengmang hna.

Cucaah tu chun ni ah hin, vawleicung hmun zakip hmun 134 hrawng ah miphun fatete nih zalawnnak hmuh ding in an cawlcang cuahmah hna. Zalawnnak hmuhnak ding caah, a cheu cu kum sawm in an rau lai i, a cheu cu kum 100 in an rau kho. A cheu cu vawlei dongh tiang zong a hmu lo dingmi an um kho men. A cheu cu zalawnnak hmu thai lo in an miphun ci tu a mit te lai i, an ram a lo lai. Cuticun an tuanbia hi vawlei tuanbia (world history) in a tlau te dingmi miphun zong tampi an um.

Atu lio ah zalawnnak hmuh aa timi ramkulh fatete tampi a ummi chung ah zalawnnak a hmu te ko lai tiah ruah bikmi miphun hna le an umnak ram hna cu a tanglei bantuk in an si:

1. Palestine                           (Israel)
2. Greenland                         (Denmark)
3. Quebec                              (Canada)
4. KRG/Kurdistan                 (Iraq)
5. Tibet                                  (China)
6. Donetsk People's Republic(Ukraine)
7. Jamur & Kashmir              (India)
8. Chechen Republic             (Russia)
9. West Papua                        (Indonesia)
10. Republic of Uyghurstan  (China)
11. Basque Country               (Spain & France ram)
12.  Scotland                          (UK)
13. Northern Ireland              (UK)
14. Nagaland le Manipur       (India)

Hi a lar bikmi ram 14 chungah Kurdistan (Iraq) hi tuan bik ah independence a hmu kho men tiah ruahmi a si. Atu an i tim cuahmah. Scotland hi mipi nih duh ahcun hmuh colh bak ding a si.

USA ram chung hmanh ah, Alaska, Hawaii, Puerto Rico le Texas te hna hmanh hi independence hmuh an duh rih. Zalawnnak hmuh ding hi an thinlung ah a nung rih. Nihin ni thil sining ahcun harnak tampi a um ko rih lai nain, Russia le China hna zong ah independence ram an i chap lai lo ti khawh a si lo. Empire Pennak ram lianlian an tlu ko hna i, United States zong hi, hi tining in a si peng lai timi cu, a ho  hmanh nih chimngam a si lo.

Nihin ni vawlei hi aa thleng chin lengmang. Cucaah ram fatete zong nih mah te uk an duh chin lengmang i, an cawlcang ngaingai hna. Nihin ni ah, UNO zong nih theihhngalh lo in ram pakhat hnih lawng nih theihhngalhmi zalawnnak a thanh cangmi ram zong an um hna.

Cu chungah Georgia ram chung ummi, Abkhazia cu ral an tho i 1993 ah Georgia ralkap vialte an ram in an dawi dih hna. Republic of Abkhazia tiah min an i sak i "zalawngmi ram kan si" tiah an ti. UN chungtel ram pangani nih an theihngalh hna. South Ossetia zong 1991 ah ral an tho i, Georgia he an i kap than. 2008 ah "Zalawngmi ram kan si" tiah an thanh ve i, Russia le a dang UN chungtel ram pali nih an theihhngalh than hna.

2014 ah Ukraine nichuahlei ummi Donetsk People's Republic zong "Ukraine in ka chuak" tiah an ti ve. Nikhatkhat ah zalawnnak an hmu lai lo tiah chim khawh a si lo. Scotland cu "Zalawnnak kan la lai maw la lo?" timi mipi vote peknak an rak tuah i, lak a duhlomi nih tlawmte an tei deuh hna i, UK ram ah an um rih. Nikhatkhat ahcun independence an la lai lo ti khawh a si lo.

Hi vialte hmunhma 134 tluk ah independence an khel cuahmah i, hi chungah Kurdish Regional Government (KRG) timi hi September 25, 2017 ah Independence kan la lai maw la lo timi mipi duhnak lak ding an i tim. KRG hi tuan ah independence a hmu dingmi an si lai tiah ruah an si. An hmuh ding zong hi an caah thi tha a si. Thnapek ding a si. Iraq i an i benhnak cha cun, an mah kong an mah te nih an i caihkhan i, an mah tein an uk le tawlrel kha a let tamtuk in thil tha ding a si.

Zalawnnak Man

Vawleipumpi area cu a karh ti lo. Cucaah vawlei le ram hi i cuh chin lengmang. Ram kau taktak a ngeimi Russia hmanh nih "Crimea" cu a lak duh rih ko. Tuluk le India cu zeihmanh a umlonak tlangcar an i cuh peng rih ko. South China Sea ah, Tuluk nih rili a chilh i tikulh tamlak a ser chap ko hna. Cu ruangah innpa ram he huatnak le remlonak zong tampi a chuak. Cutluk cun vawlei ramfim hna nih, vawlei acre khat caah raltuk an ngamh cang.

Vawlei area aa chap ti lo nain zalawnnak ram cu aa chap chin lengmang. Hi pin lei zong ah aa chap peng rih ko lai. A ruang cu miphun fatete nih "Mah nunphung, biaknak, kokek sining, holh, ca le mah sining te kha zohkhenh le kilven an duh. Mah tein zalawng tein i uk le hruai an duh chin lengmang caah a si."

Cucaah, a cunglei kan tialmi zalawnnak a hmumi ram hna nih hin, fawi tein zalawnnak an rak hmu bal hna lo. Minung nih harnak tam tuk an tuar. Thlanti a put, thisen a luang. Nunnak tam tuk a liam hnu le khuaram rawhralnak tam tuk a um hnu ah, zalawnnak hi an hmuh cio hna. Cucaah "Zalawnnak cu a man a fak tuk" tiah an tinak a si. Zalawnnak cu a cawk in cawk a hau. A man pek dingmi cu, "thlanti, thisen le nunnak" a si. Nunnak thaap lo in zalawnnak a um kho lo.

Tahchunhnak ah, Mahattama Gandhi le India mipi nih Mirang kut in zalawnnak hmuhnak ding caah harnak tam tuk an rak tuar. Aung San le Kawlrammi nih Mirang kut in zalawnnak hmuhnak ding caah, Japan tiang an rak i rawih hna i harnak phun zakip tuar hnu ah Kawlram cu zalawnnak a hmu. Pu Laldenga nih, Union Territory in State dirhmun a phanhnak ding caah Mizomi nunnak tam ngai a liam. Zalawnnak ngaingai hmanh an hmu thai lo. Cutluk cun zalawnnak hi a man a fak.

Cucaah zalawnnak cu a man fak taktak in cawk a hau. Ngakchia, nu le tar tiang nih a man cawi a hau. Cu ti a man cawi hnu lawngah zalawnnak hmuh a si. A man a cawi kho lomi le cawi duhlomi nih zeitik hmanh ah zalawnnak hmuh khawh a si lo i, an donghnak ah an miphun an tlau i an tuanbia vawleicung in a lo tawn. Cu bantuk miphun a lomi hna cu Baibal Biakam Hlun chan-Edom, Canaan, Moab, le Israel phun (10) zong-an tlau thai ko. Hi vawleicung ah miphun tlaumi an tam tuk cang timi kha, vawlei tuanbia ah hmuh khawh a si.

Bia Donghnak

Laimi cheukhat cu Kawl cozah thluak le lungput nih a kan tei tuk. Cucaah federal hmanh khi a tihmi le duhlomik le ralchia mi kan um rih. Cucu thil pawi taktak a si. Kan lungput zeitluk in dah a niam i, a ral a chiat timi kha cu nih cun a langhter ko.

Federal hmanh kan tih ahcun zalawnnak he cun kan i hlat tuk cang. Laimi cheukhat nih ca an tialmi ka rel tawn. "Chin State cu independence hmuh ding kan i tlak lo? Kan si a fak tuk? Leicung leitang thil chuak kan ngei lo? Lamsul a chia tuk. Hmunrawn kan ngei lo? Leikuang kan ngei lo? Khawidah rawl kan lak lai? Zeitindah kan i cawm khawh lai?" tiah a timi ka hmuh len hna.

Hi tluk in vawleicung ah an va hmuh pek, hmuh lo pek ah independence hmun 134 hrawng ah an khel lio mi hna hi teh zeidah an si hlei? An ram hi Lairam nak in a tha deuh hlei maw? A rum deuh hlei maw? Thilchuak a tam deuh hlei maw?" timi ruah a hau. Independence a hmu cangmi ram tampi hna hi teh Lairam nakin an rum deuh le that deuh caah maw zalawnnak hmuh? Hi hna zalawnnak an hmuh ve ko ahcun, Lairam zong nih a si kho ve ko hnga lo maw?" timi hi kan ruah taktak a herh.

Cucaah vawleicung ah ram tam tuk nih zalawnnak an rak hmuh cang bantuk in a tu lio zongah a khel cuahmahmi tampi an um lio caan ah, "Kan nih Chin State hi teh zalawnnak hmuh a phu ve maw?" Hihi a phi ruah ding caah "Chin State hi independence hmuh a phu maw?" timi capar rak rel than te law tiah kan sawm.