Vawleipumpi Lumnak le Khuacaan Thlennak

Nihin ni ah UNO le Scientist tampi nih an buaipi bikmi cu "Vawleipumpi lumnak nih a chuahtermi  khuacaan thlennak le ralzammi kong" hi a si. Vawleicung scientist sangsang an i ton caan paoh ah "Global warming" hi an buapi bikmi a si zungzal. A ruang cu tu chun i, raltuknak, ralzammi an tam tuknak te hna hi, pawngkam a rawh caah a chuakmi harnak nih a chuahtermi a si an ti caah a si.

Vawleipumpi lumnak timi hi, hmunhma pakhat i khuacaan (local weather) in tuakmi a si lo. Zeicatiah hmunhma pakhat i khuacaan cu, thli a hran ning, ruah a sur ning, vur a tlak ning, khua a dawm ning hawih in aa thleng khomi a si. Vawleipumpi lumnak timi cu, vawleicungpumpi huap in tuakmi a si.

Vawleicung khuacaan tahnak an ser hnu ah, a linh bik kum 10 an thim tik ah, 2007 in 2017 kar nih a linh bik kum an si ti a si. 2015, 2016 le 2017 hi a linh bik kum an si. Hi lakah 2016 hi a lin bik. 2018 zong hi a linh bik kum pakhat ah aa tel lai ti a si. Vawleipumpi lumnak a kai rualrual in, vawleicung khuacan hi a lum chin lengmang i aa thleng thluahmah ve cang.

Vawleipumpi a linh cem kum 10 (Rf. climatecentral.org)

Vawleipumpi a linh bantuk in, USA zong a lin chin lengmang ve. Cucaah California le Colorado lei hna cu tiva ti an car i, tibual zong an zor taktak. Tiva carmi zong tampi a um. Cucu hawhra a tlami a zor caah le khua a hrem tuk caah an si.

US ah hin, Arizona, Nevada, Texas, Florida le California hi a lin bikmi an si. Tahchunhnak ah, June 20, 2017 ah Phoenix cu degree 117 F a rak phan. Arizona State i Bullhead City cu 2017 June 22 ni ah degree 126 F a phan. 2017 kum ah hin, Dallas le Jacksonville hna zong an lin ngai ve. Dallas cu a caan ahcun degree 100 F cung zong a kai ve tawn. 2017 July 28 ah degree 102 F a phan. Hi bantuk a linh caan ahcun Phoenix he, Dallas he vanlawng zong an zuanter lo ni a rak um len.

Ohio zong a lin chin lengmang. Ohio khuacaan zoh bak in vawleipumpi hi a lum chin lengmang timi hmuh khawh a si. Hawhra a tlawm chin lengmang. Khuasik caan a tawi deuh ngai cang. Khuasik tlak a har deuh cang. Falls timi thinghnah tilh lio caan ah, thinghnah an an hrin ning a sau chin lengmang i, thinghnah tilh hi a tlai deuh chin lengmang. Cucaah cinthlak caan a sau chin lengmang. Cucu a thatnak pakhat cu a um ve. Hlan deuh ahcun May thla chuakka hrawng lawngah thingram bir hram an i thawk. Pangpar par hram an i thawk i, a tu ahcun April thla chuakka ah thingram an hring tuk cang. Pangpar zong an par thluahmah cang. Hlan ah May 15 ah cinthlak thawk a si i, a tu ahcun April thla canceu cun cinthlak thawk khawh a si pah tawn.

Khuaruahhar a simi cu, February 20, 2017 Columbus linh ning cu degree 73(F) a si. A cheu sang ahcun degree 77 (F) a phan. Ohio ahcun June thla chuahka tiang khi, "Aircon" thlah a hau lo nain, ni thum chung cu February ah aircon thlah a rak hau. Tu zarh (September 4-5) ah a linh ngai caah Columbus School District ummi sianginn 110 cu an khar hna. Acheu cu aircon a um lo caah a si. Ohio i kum 20 khua ka sak chung ah a lum tuk ruangah September ah sianginn an khar ka thei bal lo i February ah aircon chuah hau in a lum zong ka thei bal lo.

California lampi cung i ram meikang nih a kanghmi motor hna

Vawleipumpi lumnak nih a chuahpi cuahmahmi le chuahpi te dingmi hna cu:

(1) Ramtang mei kanghnak
(2) Thlicia tam deuh le fak deuhdeuh
(3) Tornado tam deuhdeuh le fak deuhdeuh
(4) Ruah sur tuknak le tilian
(5) A cheu hmun ah khuahremnak (drought)
(6) Thingram thihnak
(7) Riliti kainak (rising sea level)
(8) Tlang tiva, cerh carnak
(9) Tlangcung tibual carnak
(10) Cinthlakmi rawhralnak (thei, eidin le thlaikheu rawhnak) le eidin harnak
(11) Saram le minung caah zawtfah langrai karhnak

Atu lio bak ah a chuahpi cuahmahmi cu "rili ti a kai ngaimi le ram mei kanghnak" hi tihnung bikmi an si. AD 2100 ahcun rili ti hi pe 6 a kai lai tiah an ti. Cu tikah rili tikulh ram tam nawn cu chuahtak an hau lai i, Miami Beach tibantuk hna cu an rawk lai ti a si. A tu lio kan vawleipumpi ah, tikhal tlang lianlian an ti cuahmah i rilikam khua hna le tikulh tampi cu harnak an tong chin lengmang. Thlichia (hurricane, tornado, typhoon, cyclone tbk) zong an tam chin lengmang.

Hi chungah a tu lio ah a buai bikmi cu, ramtang mei kangmi a si. Europe, USA, Canada ah tam taktak a kang cuahmah. Lairam zong hi, mei kan i ralrin bak a hau. Kan nih le bang cu inn a pinh tuk i, a kangh taktak ahcun a kan hlawm viar kho ding a si.

Hlan ah a dai ngai tiah ruahmi Europe ram hmanh hi a lin tuk cang i, mei kangh a tam chin lengmang. Naite ah Sweden in a kan tlawngmi Pu Za Vung nih, "Sweden zong ram mei a kang tuk le thla kan campi ve u" tiah kan biakinn ah thlacam a cah. Norway zong ah tam ngai a kang. Tu kum July le August thla ah, Greek ram meikang ruangah minung 91 an thi i minung 176 renglo fak ngai in hma an pu. Inn 2,000 renglo a kang i, minung zamnak an ngeih lo caah tibual chung ah an zam.

A dai ngai ah ruahmi, Germany hna zong tu kum cu a linh tuk caah Ralpi Pahnih lio i Hitler nih a rak sakmi vawleitang inn ah mi tampi an i dor ti a si. Irael ram zong a liamcia kum ah mei kanghnak an tong i, sunghbaunak tampi an huah. Australia te hna zong hi kum fatin in mei kangh fak ngaingai an tuar lengmang.

British Columbia Fire (Canada)

A dai ngai tiah ruahmi Canada ram zong degree 104(F) tiang a lin. A linh tuk caah a tu lio ah, ram tangmei hi hmun 560 ah  kangh lio a si. April 1, in atu tiang ah hin British Columbia timi ramkulh ah hin voi 1,823 a kang cang. Tupi thatha le Thingkung thatha, million in a kangh caah sungh taktak a si. 2017 ah Canada ah voi 1,216 mei a kang i, nikum he epchun ah cun tu kum cu a tam tuk deuh ti a si. Tangka million tam tuk man an sung cang. Nihin ni ah, mei kanghnak in meng 100 hlatnak, Vancouver cu thli a hnomh tuk caah, "thaw hmanh dawp khawh a si lo" an ti. Lentecelh hmanh hi, innchung lawng ah an celhter hna.

USA zong mei kangh a zual chin lengmang. California cu a rocar tuk caah 2017 ah mei 9,133 a kang. Thingram acres 1,381,405 a rak kang. California tuanbia ah meikangh fak bik voi (5) hi 2017 chung ah a cang ti a si. California hi USA ah a rum bik ramkulh a si. Innlo man a fak tuk. Hi bantuk in mei a kangh lengmang ahcun, hi hnu kum 20-50 kar ahcun rum lei ah Texas nih a tei te khawh men.

Atu zong ah California chaklei kap ah Delta Fire timi a kang cuahmah, Acre 40,903 a kang cang. Hi pin ah zeizat dah a kang rih te lai? Nizan zan khat lawng ah acre 4,000 tluk a kang manh. Delta Fire ruang ah, Mexico in Canada tiang a kalmi Highway I-5 hi meng 45 chung an khar. Cu ruang hmanh ah, USA le Canada le Mexico cozah an sungh dingmi hi million thawng tam ngai a si cang lai. Motor zong tampi lam ah an i taap thup ko. Meihmittu 2,000 nih mei an hmih lio a si.

Hell mei bantuk a simi Delta Fire (Ref. kiem-TV.com)

2018 chung ah hin California lawng ah voi 6,004 mei a kang cang i, acre 1,435,263 (5,008.30 square km) a kangh cang. Atu Delta Fire hi an tuak chih rih lo. Minung 8 a kangh hna. Mendocino Complex Fire tiah an timi hmun hi a kau bik a kangmi hmun a si i, acres 459,000 a kangh i USA meikang tuanbia ah a kau bik a kanghmi a si. Inn 8,800 hi a zapite asiloah zeimawzat a kangh hna. Riantuannak innlo 329 a kangh chih.

Mei hmihnak caah $1.066 billion a dih i, meiruangah a zapite rawhralnak a chuahpimi he $2.566 billion man sunghnak a chuahpi cang ti a si. Delta Fire nih a kanghmi man an tuak kho rih lo. Mei kangh ning a fah tuk caah le meizik a ran tuk caah "tornado" timi thli bantuk in meizik a chuak i, cu meizik cu a ran tuk ah hin, suimilam pakhat ah meng 143 tluk rang in aa zi ti a si. A cheu meizik cu pe 300 sang a kai ti a si. Mi pakhat nih motor an mawngh lio ah, high way cung ah a van kangh hnawh hna i tih a nun tuk caah, "Hell mei bak a si ko" tiah a ti.

Hi vialte innlo, motor le ram a kanghmi a hrampi buainak cu "vaweleipumpi lumnak a san chinmi ruang le minung tampi kha USA nitlaklei ah an pem i mei kangh a fawi ngai nak hmun ah innlo an khuar caah a si" tiah an ti. Mirang zong hi an mak tuk. "Mei kangh a tam, lihninh a tam, ti a lian, thli a tam" timi an theih ko zongah an duh phawt ahcun innsak hi an hrial lo. Cucaah harnak an ton khunnak a si tawn.

2017 California ram meikang nih khua a kangh lio

Hi bantuk in kan vawleipumpi a linh a karhnak a ruang bik cu, sehzung, motor, tlanglawng, tilawng, aircon le zeidang meikhu kip nih a chuahtermi Carbon Dioxide (CO2) ruang bik ah a si. Pathian thil ser ning ah hin, vawlei cung thilri hna hi, an mah le mah i mersan i, ruang te le ningcang te um ding hi a rak si ko. Asinain minung tuahsernak nih Pathian thil sermi hi an i rawk tawn.

Pathian nih thil a ser tik ah, hi tin a ser. Carbon Dioxide hi thingkung ramkung dawp ding in a rak ser. Thinkung nih minung le saram herhmi Oxygen kha a chuah than ve. Minung kan karh i, innlo, leikuang, dumhau, lamsul le khuaram sersiamnak caah thingkung tam tuk an hau i, Carbon Dioxide dawptu a tlawm chin lengmang. Khalei ah minung kan karh caah minung caah a herhmi sehzung le motor phunphai khu kha a tam chin lengmang i, kan vancung a sannak pi ah khin Carbon Dioxide cu aa tap (trap) i, vawlei a lutmi lumnak kha, ni a linh tikah innchung a pitmi a lumnak a karh bantuk in, vawleipumpi kha puanzual tuam in a tuam i, a lumnak a kainak a si ti a si.

Cucaah vawleipumpi lum zorternak ding caah, sehzung khu, motor, tlanglawng, vanlawng, tilawng le zeh khu tlawmter deuh le a herh. A herh tuk lo ahcun motor zong mawnghlo in, ke le cycle umkal zong hman a hau. Cun mei duah lo ding le meikhu tam tuk chuah lo cio kan herh. Kan umnak khua le ram cio ah thingkung tampi cin kan herh. Cuti kan tuah cio ahcun, kan vawlei khuacaan hi tampi kan remh khawh ko lai timi ruahchannnak a um.

Asinain pumpak lawng cun a si kho lo. Cozah nih biatak tein policy in a chiah lawng ah a tlam a tling kho ding a si. Abik in thli hnawmtam tambik chuahtu Tuluk, USA, India, Russia, Japan le Brazil tibantuk hna nih an thumh hrimhrim a herh. A pawi ngaimi cu, Carbon Dioxide tambik a chuahtu ram pakhat USA hna nih, Paris Agreement hna i aa tellomi cu vawleicungpumpi caah thil pawi taktak a si.

Thli a hnomhtertu sehzung meikhu

EU nih cun, vawleipumpi lumtertu dat (emission) hi 2030 ahcun 40% tiang kan thumh lai an ti. Cu tluk in EU nih khua an ruah lio ah, USA nih "Paris Agreement in kan chuak" a timi cu, a mak in a mak lawlaw. "Hruh dang lawng, fim dang lawng" an ti bang, ram fim ciocio zong an hruhnak le fimnak aa lo lo. Hmailei a ra laimi chan tampi caah vision an ngeihmi aa thlau taktak. 

EU le a dang ramthangcho vialte nih, Carbon Dioxide thumh ding an ti lio le Tuluk le India hman nih min an thut lio caan ah, US cu thli thurhnawm hi,  a karh tu in karhter aa tim. Lungmeihol zong tam chinchin in chuah ding an ti. Hlan cozah nih thli thianternak policy an ngeihmi vialte zong an hrawh pah dih ngawt cang. Hi tining tein a kal ahcun, USA hi "thli le tii" (air and water) kha an hnawm lai i, minung zawtnak a tam deuh lai i nunkhua zong a tawi deuh kho mi a si. Zeicatiah minung nunnak ah, "a thiangmi tii le thli dawp" hi a rak biapi tuk.

California Department of Forestry and Fire Protection lei zong nih an ram a kangh tukmi a ruang bik pakhat cu "vawleipumpi lumnak a kai tuk ruang le a rocar tuk ruang ah a si" tiah an ti lio ah, kan President Donald Trump nih cun, vawleipumpi a lum chin lengmang timi hi, "phuah cawpmi lih" (hoax) a si a ti i, tha an pe lo taktak.

Vawleicung pumpi hruaitu bantuk a simi US President hna nih, scientist pawl chimmi bia ngai lo in, a mah duhmi bia paoh ningcanglo le tuaktan lo in a chimmi zong hi thil pawi taktak le rawhralnak chuahpitu bia pakhat a si. Hmeilei techin fapar chan tiang in khua a ruat lo i, hi bantuk hruaitu hi ram an hruaimi hi thil pawi ngaingai a si. 

Cucaah, vawleipumpi a lum chin lengmangmi duhnak ding caah, UNO hruainak in tuahmi Paris khua UNO climate meeting i hnatlaknak-Paris Agreement- timi hmanh in US cu an chuak. Obama chan ah tel ding an rak timi kha an hrawh than. Cu zong cu thil pawi taktak a si. 

Paris Agreement ah hin, UNO member vialte nih min an thut dih i, vawleipumpi ah USA lawnglawng a chuakmi a si. A sual tuk kan timi, Syia le North Korea hmanh nih min an thutmi thil in, USA chuah timi cu, thil khuaruahhar a si. Hi bantuk lungput le ruahnak a ngeimi hruaitu hi cu, USA caah tha hmanh sehlaw vawleipumpi caahcun a tha hrimhrim lo. Hi bantuk hruaitu cu "vawleipumpi caah zo hchunh tlak hruaitu cu a si hrimhrim lo." Cucaah Ramdang hruaitu he zong an i rem lo phah. Hi policy hi cu president dang an chuah ahcun an thlen thiamthiam te lai. Zeicatiah hawi a zawng lomi policy cu caan sau a nguh bal lo.  

Paris Agreement min thumi le thulomi hna (2015)

A taktak le a ngaingai tiah cun, UNO pi hmanh hi, thil tha lei ah US President nih hruai ding a si nain, nihin ni ah a mah tu hawi zawng lo in a um tikah, thil pawi taktak a si. Cucaah atu kan president chan ah hin USA hi ramdang nih an upat ti lo. President tlin duh ruang rumro hna i, scientist chimmi heh tiah va doh le Ramdang he hawizawng lo um zong thil thalo taktak a si. 

Pathian nih minung a ka ser tik ah, "Adam cu Eden zum zohkhenhtu ah ser" (Gen 2) bantuk in, kan vawleipumpi sermi thil zohkhenh ding ah, minung hi tuano a kan pek. Kan i tlaknak ram cio ah a kan chiah caah, kan ram cio zohkhenh ding hi tuanvo kan ngei. A bik in Krihfa hi tuanvo kan ngei khun. 

"Ka lawng in Pathian, Pathian" ti tung i, Pathian sermi thil "thingram le pawngkam zohkhenhnak zong biapi in ruah lo in, sipuazi le tangka lawngte kong a ruatmi hruaitu cu, hruaitu tha an si lo." Pathian a thei taktakmi nih cun, "Minung thlarau kong zong an ruat i, Pathian kut chuak sermi thil vialte hi an upat i zohkhenh an duh zungzal." Ram hruaitu nih, tangka le sipuazi lei lawng biapi ah chiah i khatlei ah pawngkam runvennak tha an pek lo ahcun, khatlei ah sunghnak tam tuk a rak chuak ve than i, hmailei ca pi tiang in tuak ahcun, miakmi nakin sunghmi a let in a tam deuh te lai lai timi ruah chung khawh a si.

Hi bantuk in vawleicung pumpi lumnak dohnak ding caah, USA hna aa tel lo tik ah thil pawi taktak a si. Zeicatiah amah hi thli a hnomhtertu bik ram pakhat a si ve. USA hna aa tel ve lo ahcun, vawleipumpi khuacaan cu thatlei nakin chiatlei a panh kho mi a si. Kan mah chan chung hmanh ah hin, thil tampi chiatnak lei ah aa kal kho. A bik in ramtang meikangh, tilian, thlichia hran hna hi kan tong chin lengmang kho men i, cu thil hna nih nangmah le keimah lila zong harnak a kan pe lai timi cu a ho nih dah a chim khawh rua hnga?
                     
    -------------------------------------------------------------

Zohchihmi ca hna

1. https://www.cbsnews.com/news/delta-fire-redding-california-shuts-major-freeway-burns-some-rigs-crisp/

2. California Wild Fire (www.wikepedia.org)

View image on Twitter

3. Paris Agreement hi, vawleicung Khuacaan a lum chin lengmangmi kong he pehtlai in, UNO hruainak in vawleicung scientist le politicians tampi tel in, Japan ram Tokyo khua ah an tuahmi Tokyo Protocol timi I a pehpar a si. Paris Agreement hi, November 2016 in UNO nih a taktak in zulh cio ding in an hnatlakmi a si.

Nihin ni ah, vawleicung ah independent ram 197 a um. Hi chung ah UN member hi 193 an um. Palestine le Vatican hi UNO ah Permanent observers an si. Cu hna rel chih in ram 195 khan an chiah hna. A dang ram pahnih-Kosovo hi ram 111 nih an theihngalh i, Taiwan hi ram 22 nih an theihhngalh ve. Hi vialte tel in ram 197 an tinak a si.

Hi UNO tuahmi United Nation Convention on Climate Change ah hin, ram 197 chung ah hin 195 nih min an thut. Obama chan ah USA zong nih a rak thut ve. Nicaragua le Syria lawng nih an rak thu lo.

Nicaragua nih thut duhlonak cu, "Thli a hnomhtertu bik a simi ram pical hna nih biatak tein an tuah an I timh lo caah ka lung a tling lo" a ti caah a rak thu duh lo. Syria cu ramchung kahnak fak tuk um caah a thut lo mi a si.

Obama nih Paris Agreement cu min a rak thut nain, Pre. Trump nih a duh lo caah, 2017 ah an chuak than. 2017 ah Syria le Nigragua nih an thut than, USA lawng a tu lio ah min thu lo mi a si. Ram sual tuk ah ruahmi-North Korea le Syria-hmanh nih min an thutmi UNO Paris Agreement ah US tello cu, tuanbia a chia tuk hringhran.

Hnatlakmi an va zulh tal zulh lo tal le an va tuah tal, tuah lo tal ah, UNO pi nih tuahmi i US aa tel lo timi cu, "Ningzak zong a si. Zochia zong a si. Thil dawh lo taktak le hawi zawn lo khi a si ko." US President Trump hi a mawh tuk tiah ka ruat. 

Indianapolis: US ah (10) Nak Tihnung Bikmi Khuapi

Indianapolis khua hi khua dawh le khua tha ngai a si. Lampi lianlian I-70; I-74; I-69 le I-65 an i tonnak khua a si caah, "Crossroad of America" tiah an ti i, a min a thang ngaingaimi khua a si. Indy 500 Motor Tlikzuamnak zong a um caah a min a thang khun.

Laimi zong thawng tam ngai an um caah, "Chin khualipi" tiah timi a si. Laimi upa deuh cu Indianapolis a phan lo mi an tlawm men lai. Laimi caah a thatnak cu, CBCUSA Headquarter zong a umnak a si. Laimi zong dawr le innlo tha ngei an tam cang. Laimi mifim cathiam zong an tam ngai nak khua a si caah, Laimi caah kan i zohchunmi khuapi a si. Lai tamnak a si caah, Indianapolis kal hi kan duh ngai ciomi khua a si.

Indianapolis (Ref: Matrix Technologies)

Indianapolis hi a khua a rawn. Warehouse timi riantuannak inn a tam i rian zong a tam caah, Laimi caah hmunhma tha ngai le khuasak tuntuknak a rem ngaimi khua a si. Khatlei ah a pawi ngaimi cu, Indianapolis hi vuakden, inn-bauh, mithah lainawn, tlaihrem le ritnak-sii tawngthammi le zuding an karh ngai caah, sualnak (crime) a tam bikmi khua pahra chung ah aa tel ve. Cucu thil pawi taktak a si.

August 3, 2018 ah Indianapolis kong ah, INDIANAPOLIS (WTHR) news nih hi tin an tial:

Indianapolis hi USA ram pumpi "tihnung bikmi khua 10 nak ah a um" tiah SafeWise timi sualnak kong a hlathlaitu nih an hmuhmi thil kha hngatchan in an chimmi a si. 

"Sualnak zeitluk in dah a tam?" timi hi, minung 1,000 ah sualnak zeizat dah a chuak timi hawih in an tuakmi a si. Cu sualnak ahcun-"vuakden, mithah lainawn, tlaihhrem, inn-bauh le thilri fir"-hna hi biapi an FBI nih an zohmi hawih in tuak a si. Hi FBI nih an hlatmi khua vialte lak ah hin, 2016 ah khua chung ah minung 300,000 cung a ummi khua lawng an hlatmi a si. 

Cu khuapi vialte lakah Detroit hi tihnung bikmi ah an chiah i, minung 1,000 ah fakpi in sualnak tuahnak hi 20 a um ti a si. A dang tihnung bikmi khuapi No.2 cu "St. Louis i, No.3 cu Memphis a si" tiah an ti. Indianapolis cu minung 1,000 ah sualnak fak 13 cung deuh a um ti a si. 

FBI chuahmi cazin zoh tikah, Indianapolis hi mithah lainawn zong kum khat hnu kum khat a karh ning a rang ngai. 2016 ah lainawnnak 144 a chuak i, 2017 ahcun 175 a chuak. Minung tambik an thahnak hna cu Nichuahchaklei ah a si i thahmi dihlak i 32% cu, cu sang ahcun an thah hna. Zatuak ah 23% cu Chaklei sang ah a chuak i, 17% cu khua in Nichuahthlanglei ah a chuak i, 12% cu Nitlakthlanglei ah a chuak.

Ref. 13 WTHR Local News (Aug 2nd, 2018)

Khuakip ah hin sualnak le mithah lainawnnak hi, a tam deuhnak sang an um i, Indianapolis zong ah, hi sang (4) hi hrial a herh. A bik in zanglei sang le zan ah hrial a herh khun.Vanchiat ahcun motor chung zong ah kahthat khawh a si caah, hi sang pawl hi hrial ah a tha. Inn hrimhrim cu cawk lo ding a si. Hi bantuk ahcun ritnak si-ai, hlawhhlang, zu le zeidang sualnak zong hi a tam khun.

Indianapolis i Laimi umnak area hi cu mithah lainawn a tlawm deuh nak hmun a si. Asinain Laimi nih Laimi inn lila hna an bauh, dawr hna an bauh, mi motor le thilri an firmi ruang ah, an innlo le thilri a himbawm lo ngai ve. Lai sui-dawr zong Laimi lila nih naite ah an bauh piak hna i, an sui tam ngaite an fir ti a si. A pawi taktak.

Indianapolis cu Laimi kan khualipi a si ve caah, a ruang phun kip ah, kan kal lengmang dingmi khua a si. Nihin thil sining zoh ahcun, Indianapolis ummi he khual he, Laimi kan ca zong ah ralrin a herhmi khua pakhat a si. A ruang cu ngakchia tleirawl aa rawkmi an tam ngai caah a si. 2016 ah Columbus zong minote 4-5 nih, caan zeimawzat cu harnak ngaingai a rak kan pek bal. Khua, Krihfabu le chungkhar he  kan i bawm i, kan i veng manh.

Indianapolis i hruaitu pakhat nih a chimmi cu, "Laimi chung zong in kum tling lo nau pawimi; ritnak si tawngthammi; zuding-saei; innlo ngeilo vaakmi; riantuan huamlo in fir vakmi; inn bauh hmangmi le gangstars zong tam ngai an um. Ngaknu cheukhat cu pa he duh paoh ummi zong an um i miphun dang gangstars he aa pehtlaihmi nu hna an um" tiah a ti. US kan phanhnak hmanh kum kuahra lawng a si rih lio ah, mah tluk in Laimi kan rawk manhmi hi khuaruahhar a si.

Ruah lengmang ah, nulepa nih "Kan tlolhmi le lanhtakmi" a um ko rua. Riantuan, tangka kawl, innlo le motor tuktak lawng ah kan ruat tuk sual maw?" timi hi chek ngai kan hau hna. Hihi ruah a hau:

"Nunnak a ngeilomi chaw le va ruang ah nunnak a ngeimi kan fanu fapa hna kan thlau dingmi hna cu a pam tuk."

Indianapolis ummi Laimi mino zong hi aa rawkmi an tam tuk ve cang caah, Indianapolis i sualnak a karh timi zong ah hin, Laimi nih tampi kan chap ve lai timi kha a fiang ko. Laimi ruang ah zeizat dah "sualnak a karh?" timi zong hi, Laimi nih hlathlai a phu ngai ve cang.

Indianapolis hi minung an karhning zong a fum ngai. Indianapolis i pastor pakhat nih a chimmi cu, "Indianapolis cu minung a rak lutmi le a chuakmi hi an i zat hrawng a si an ti" tiah a ti.

Hi bantuk sualnak (crime) a karhnak paoh cu minunng an zor lo hmanh ah, an karh ning a fum. Ohio ah Cleveland khuapi cu US ka phanh ka ah khua lian bik a si nain, sualnak a tam i sipuazi a tlak caah minung an zor i, a tu ahcun Ohio ah pathumnak ah a tla. 2018 ah USA ah "Murder Capital of USA" ah an telh ve mi ah aa cang. Detroit te hna hi, USA ah khuapi min thang a rak si nain, sualnak a tam tuk caah mirum pawl nih duhsah tein an chuah tak i, a hnu ahcun an khua cozah hmanh "bankruptcy" tiang a phan.

USA sining zoh tik ah, "Sualnak le sipuazi le fimcawnnak hi aa pehtlaimi an si" timi kha an hmuh. Sualnak a karhnak paoh ah, fimcawnnak a chia i, sipuazi a tla. Sipuazi a tlaknak paoh ah, sualnak a karh ve than i, fimcawnnak a zor.  Fimcawnnak a zornak paoh ah sualnak a karh pin ah sipuazi a tla. Cucaah sualnak teinak ding caah ah hriamnam thabik cu "fimcawnnak a si" ti a si.

Indianapolis zong USA ah minung tam ah 14 nak hi kum tampi a rak tlaih. Tu chun ahcun 16 nak ah a tla cang. An karh ning a fum ngaingai cang. Laimi le bang rak pem hlah u sih law, minung an zor ngaingai kho men. Hi pin zong ah sualnak a karh peng ahcun, a tla chin lengmang khomi khua a si caah, Indianapolis Laimi vialte zong Indianapolis thatnak le thanchonak ding caah, tuanvo an ngei ve.

Ruah le nunpi a haumi cu hihi a si. Ralzam dirhmun in USA kan rak phan hna. Krihfa deuh lawngte kan si. Kan phanhnak ram ah thiltha chuahpitu siloin thil chia a chuahpitu le khingrit phurtu kan simi cu thil pawi taktak. Nihin ni thil sining ah, Indianapolis Laimi mino cheukhat cu, kan umnak ram ca ah thatnak pakhat te hmanh tuah lo in, an caah chiatnak le harnak tu a chuahpi tampi an um. Hihi kan miphun nih biatak tein kan i ralrin lo ahcun, hmailei ah harnak nganpi kan tong kho. 

Cucaah, Indianapolis ummi Laimi zong kan umnak khua caah, thil chuahpi khotu kan si khawhnak ding caah, a tanglei thil hna hi biapi taktak in kan ruah a herh:

(1)  "Christian ethics" (Krihfa nunzia) hi biakinn cio ah biatak tein kan i cawnpiak a herh. Aruang cu sualnak timi hi thlarau issue lawng siloin social, environmental le pyschological issue hna an i tel chih tawn caah a si.

(2) Kan fale hi rian le tangka kawl ah tha pe lo in, fimcawnnak ah thazaang pek a herh. Zeicatiah "sualnak le fimcawnnak" hi aa tlaimi an si ti a si.

(3) Nunnak a ngeilomi tangka, innlo, chawva, motor le suingun ruangah fale umpilo le chonhkhianh lo tiang in riantuan hi kan i ralrin a herh. Fale sin ah kan um le biaruah deuh a hau.

(3) Kan fale hi Pathian he aa pehtlaimi lam le cawnpiaknak ah kan kalpi lengmang a herh.

(4) Ngakchia kha an ngakchiat lio tein, dinfel le biatak chimnak in lam kan hruai hna a herh.

(5) Fale hi pawngkam tha kan ser piak hna a herh (Psalm 1:1-3). Hawikom chia le hawikom sual he an i komh suallo nak ding caah kan mit in cat lo in ven an herh.

(6) An no lio ah tangka duh tuknak thinlung an ngeih sualnak hnga lo le drug le gambling an tuahnak hgna lo zoh peng an herh. Zeicatiah "Tangka hi sualnak viale hrampi a si caah a si" (1 Tim 6:10).

---------------------------------------------------------------------

Zeitin Dah Chin Mino Hna Hi Krihfa Biaknak Ah Kan Hruai Kkhawh Hna Lai?

Zeitin dah kan Chin mino hna hi kan biaknak ah kan hruai khawh hna lai?

CBCUSA Central Area Ministers’ Seminar

Presented by. Pastor David Lal Thawmlian (CCC, IN)

August 30, 2018

Brown County State Park, IN

THINPHAN DAI LO KAN SI KO

US ram ah Chin miphun hi mipem dirhmun in kan rak phan. Mipem dang he ruah cun kan pemnak a tawi ngaingai hrih. Generation pakhat hmanh kan lonh hrih lo. Asinan kan mino (Kum 18 cung le tang) hna le tthang thar ding kan fale zoh tik ah hnangam tuk awk a tha lo. Indianapolis ah kan Chin mino tampi nih an ton mi a tam ngaingai. Sii an zu. Sii an zuar (distribute). Thil an fir. Inn an boh. Police case an ngei. Court an kai, thawnginn an phan. Lungzawtnak (mental illness) an ing cuahmah. USA Chin mino huap in kan chim cun khuazakip ah kan mino nih piahtana tampi an tong. Mah ten nunnak an I la, khawi kom an I that. Meithal an I ngeih.[1] Hi vialte kan theih mi thawngpang nih hin lungthin dai le hnangam in a kan um ter kho lo. Hi bantuk a tong cuahmah mi kan mino hna hi kan biaknak lei ah zei tin dah kan hruai khawh hna lai ti hi ruah lo awk a tha lo. 

TIMH TUAH NING CANG

Zeitin dah kan hruai khawh hna lai ti mi kong ah presentation tuah ka timh tik ah kei mah hmuhnak (perspective), hmuhtonmi (experience) le research (academic work) lei hawih deuh in chimrel ka tim. Pastor kum riat ka tuannak ah mino tampi ka hmuh ton hna. Bia ka ruah hna. Mino kong study ka rak tuah ngai ve. Kei mah hrimhrim zong kum 20 in US ka phak caah US mino tiah ka ruah nak zawn a um len ve. Chin mino kong Master of Theological Studies ah Thesis ka rak tial. Chin (Hakha/Thantlang/Falam) mino 50 leng, Khrihfabu 15 leng leh State 9 leng Chin mino interview ka rak tuah hna. Ka langhter duh mi cu hi capar hi ruahnak tial mi ti nak in research a phi chuak (result) deuh an si lai. [2]

CBCUSA Central Area Ministers nih hi bantuk in a biapi tuk mi kong ah paper chuahpi ding in nan ka fial caah ka lawm tuk hrinhran. A kau tuk mi tlangtar a si caah a kaa ka khen mi nak in ka nganh mi a tam deuh lai. Cucaah a tha bik le a hman bik ti cu ka ruat lo. Khat le khat biaruah ter tu (dialogue) chuah ter tu tal ah santlaihnak um ko seh ti hi ka saduhthah a si.

BIAHALNAK

A hmasa ah biahalnak tuah ka duh. A tang lei baihalnak hi chim cio ding.

Biaknak hruaitu, pastors, upa, nu le pa nih kan fa le caah a tanglei 4 ah kan duh piak bik mi pakhat in thim si seh law zei dah nan thim cio lai? Zei ruang ah?

(i)     Biakinn phak ter? (Religion)  

(ii)   Biaknak zulhphung peh zulh ter? (Tradition)

(iii)  Pathian/thlarua/Bible tbk. konglam zumh/theih ter? (Spirituality)

(iv)  Khrih zum tu siter? (Christianity)

‘Chin mino hna biaknak lei ah zei tin kan hruai lai?’ ti mi cu zei bantuk dah siter kan duh ti mi nih lai a rel (decision) a tuah ngai tiah ka ruah. Sikho seh law a cung lei a pa 4 ning in kan mino hna cu si ter kan duh dih ko lai. Asinan ‘One-size-fits-all’ – si dih hi a a rak har ngiangai. Pakhat an si cun a dang pakhat si chih awk a har. Phun dang chim cun Biakinn phak le phak lo (Religion) nih khin Khrih zum tu tha tha lo (Christianity) a si ter lem lo. A thlarau (Spirituality) tiah ruah mi khi biaknak zulhphung (Tradition) a zul dih mi zong an si lo kho men. Nunphung le zulhphung (Tradition) a uar ngai mi zong khi zumhnak  (Spirituality) lei a derthawm mi zong a si kho men. Cucaah cun kan mino kong ah cun a nak, lo cun a rang lai (either white or black) ti awk an tha lo. Biakinn an phak lo khi kaa dang biakinn an phak caah zong a si kho men, Eg. College an kai nak. Kan thawngtha an ngaih lo khi midang thawngtha an ngaih zong a si kho men, Eg. Media/Internet/Youtube in. Spiritual, but not religion ti mi a uar ngai mi zong an tam ngaingai. Cucu a suallam cu Religious institutions, Church rituals, le professional clergy pawl tel lo in mah pumpak ten Pathian cu pehtlaih le chonh biak khawh a si ko ti mi ruahnak asi.  Kan theih kan hngalh piak khawh lo mi a rak tam ngaingai hrih, aruang cu an tthan nak US ah kan tthang ve lo caah asi bik. Ka langhter duh mi cu upa nih saduh kan thah mi, hi tin um hna seh, hi hi tuah hna seh (mouth) ti nak in zei dah an duh, zei dah an dirhmun a si ti ngeih piak hmasa (ears) a hau tiah ka hmuh.

KAN TLAU TE KO LAI

Kan duh lo ngai lai nan a tawinak in chim ko ah cun kan mino, ka fale, techin fapar (coming generations) ah cun kan miphun sinak le biaknak ah cun an tlau hrim te ko lai.[3]

Mipem miphun dang he tuak cun a population lei zong in kan tlawm tuk. Chin aa ti mi hi a tam lei in USA 50,000 hrawng kan um. Cu hmanh cun kan I khahnak (commom ground) nak in kan I dannak aa hmu kho deuh mi kan si. Holh, phunglam, pengtlang, denominations,value, tbk. in kan I dannak a tam. Mipem mi phun dang cu million in an hun phan, community an tthawng, common ground an I ngeih, mifim cathaim an tam. Cu bu hmanh cun an tlau thiam. 

 ‘Tlau’ ti mi a suallam fainternak

Biaknak le miphun sinak in “tlau” ti mi biafang hi duh a nung lo ngaimi a si. Cheukhat nih miphun sinak le pipu biaknak a kal tak cang mi khi “tlau” an ti. Cheukhat nih generation pa hra hnu zong ah ratnak, khuaram, le pipu biaknak a theih (not practice) tal in theih ko ah cun tlau a si lo an ti ve. Sullam dang tampi a um rih nan hi capar caah cun mah biaknak a kaltak bak mi hi ‘tlau’ ti in sullam ka rak ngeih ter lai. Lai holh le nunphung kong tu hi cu a tu lio kan fa le tete hmanh nih an thiam ti lo mi a si caah a ruah hlan ah an philh, an tlau hrim ko lai.

Aruang

US ram miphun vailte hi Native American ti lo cu mirang thok in mipem an si dih. Mipem community research an tuah tik ah chan thum in identity (miphun sinak) hi an thlau I chan nga nak ah cun an ratnak holh, nunphung le an rak I pempimi biaknak kha an kaltak ti a si. Europe ramlei mipem, Asian ramlei mipem le ram dangdang mipem hna an tuanbia kan zoh tikah chan khatkhat ahcun an tlau zungzal. Miphun dang cio zong nih an rat pi mi nunphung le biaknak cu fak pin kilven an rak zuam cuahmah ko bu ah an te fa chan cun an tlau tthiamtthiam ko. Italian, Italy ram in nunphung fek le biaknak puitling Roman Catholic asi mi cu US ah an rak pem I an chan li nak ah an tlau. [4] Italian miphun ka langhter theng nak cu mifim an tam, cathiam an tam, upper class an si, zumhnak a fek bak mi an si. Biaknak phung (rituals) ah extreme tak mi an si. An milu zong an rak tam ngaingai. Sihmanh seh law 4^th generations (kum 100) hlan ah cun an tlau thiamthiam ko. Korean, Vietnamese, Chinese, Hmoung pawl cu chim awk a um lo chinchin, Italian he tahchun hmanh ah.

RUAHCHANNAK A UM KUN MAW?

Ruahchan ding pakhat belte a um. Ka hmuh mi mino, fale hna tal cu tlau lo ding in lam kan hmuhsak khawh tiah ka hmuh. Cu lam cu hi capar ah nih a muru langhter ka duh mi cu a si. A tu lio  hruaitu, pastors, nu le pa hna nih zeibantuk lam dah kan sialpiak khawh hna lai ti hi ruah tti ngaingai le khuakhan tti ngaingai a hau mi cu a si.  

Tahchunnak pakhat in ka langhter lai. Voikhat ah hawi kom pahnih nga sio ah an kal. Pakhat nih ngarawl ah cangcel a ken. Pakhat nih McDonald Burger french-fries a ken. Chunnitlak nga cu an sio. Cangcel a tarhtu nih nga cu a sio lengmang nan french-fires a tarhhtu nih pakhat hmanh a sio lo. Zei ruang dah a si hnga? A mah ei mi in nga sio a timh caah a si. [5] Nga sio duh cun nga rawl hman a hau. Laitlang a tthangmi nu le pa nih US a tthangmi kan fa le hruai cu a har ngaingai. A ruang cu nu le pa duhmi tuahtawnmi kal tak riang mang I fale duhmi in hruai cu thil har ngai a si. Tahchunnak ah laitlang ah cun Evolution Theory hi Bible study ah cawn ding ah kan rak ruat lo. Kan zumhnak zong ah hnahnawhnak a kan pe lo. Chim ngam hmah a rak si lo. Asinan US ah cun sianginn an cawn mi si caah Church ah discuss tuah pi ve an hau. Evolution Theory cu a palh a hman ti nak in an interest mi va ceih pi kha ngarawl tarh cu asi. Drum cu upa caah hnachet luri asinan mino caah biaknak hmun I an I express khawhnak a lam asi ve caah Drum cu ngarawl tarh a si. Picnic le sport cu upa caah cun a vawlei tuk ko nan mino caah biakinn chung nak in an nih khawh deuh nak hmun a si caah ngarawl tarh cu asi.

 Biaknak, Khrihfabu chung ah mino hna hi Christmas tamhnak (decorative) bantuk in kan hmuh lo a biapi ngai. Ram leng mission, mission!! thlarau tlau caah!! tiah kan au cuahmah lio ah kan fale an rak tlauh cuahmah. Upa duhning camping, crusade, kan ti lio ah an lung a um cu retreat, youth camp deuh a si. Church phan hna seh ti kan duhpiak hna bantuk in an soccer chuihnak hmun hmun va phak pi ve khi an duh ve mi asi. Program paoh ah ttamhmawihtu bantuk men si lo in khuakhan lairelnak system chung taktak ah luhpi le awaan ngeihter hi abiapi tuk hrinhran.  System chung taktak ah ti mi cu tahchunnak in ka langhter lai. US ah sifak miharsa/ kutdawh pawl rawl va pek khi sifahnak (poverty) doh a si lo. (Feeding the poor will not demolish poverty). US economic control tu the wealthy top 1% ti mi hna an lung va thlen khi sifah doh a si deuh. Wealthy Top 1% ti mi cu US mirum bik ti mi hna an si. US population hi 100 si u si law mirum 1 nih mi 99 nunak pawcawmnak a contral dih mi system khi a si. US Business vialte cu an kut ah a um dih. Hi hna nih pumpak miak duhnak, hakauhnak ngeih lo in zawnruah zangfahnak an ngeih cun an control mi economic hi a system an mer khawh I sifahnak (poverty) hi a tlau kho ti asi. Phundang chim cun corrupt system kha constructive system in thlen khawhnak nawl an ngei. Asinan an sungh I kaltak mi tampi an ngeih cu a hau ve. Church a control tu cu pastors/hruaitu upa kan sin. Kan khuakhan lairel nak ah kan tlaihchanmi pawl sungh ngam in mino hna hmunhma kan pek tik ah kan mino hna cu zumtu tha ah kan ser khawh hna.

HRUAITU/PASTORS NIH MINO CUNG LUNGPUT NGEIH DING

Adonghnak ah Kan mino biaknak ah kan hruai khawhnak ding ah cun hruaitu/pastors hna nih tuah awk tiah ka ruah mi 10 in ka rak langhter ter..  

1.      Pulpit hi soiselnak si lo in cohlannak hmun ah ser ding.  

2.      Mino ttih mi ah si lo in mino hawi si I zuam ding. 

3.      Church hi miding mi umnak si lo in misual mi umnak a si tiah langhter ding.  

4.      Pastors/hruaitu nih mi chanbau, mitlamtling lo kan si ve ti hi I cohlan khawh ding.

5.      Cawnnak santuk le experience tamtuk ko zong ah mino sin ah cun saya I tlai ter tuk lo ding. “ka thei lo” ti hi tam deuh chim thiam ding. 

6.      Mino biapi kan chiah ti mi cu upa meeting hmun lawng ah si lo in an I tonnak hmuh ah va langhter khawh I zuam ding.

7.      Church cawlcanghnak pawl khi program-orient si lo in people-orient si ter ding.  

8.      Ramdang mission caah phaisa kuat len nak in kan mino hna mission kal ter ding.

9.      “Tuah/tuah hlah” ti mi command nak in ‘Zeitin na ruah’ ti mi dialogue style in mino va fuh ding.

10.  Zumtu tha siter nak in zultu tha ah ser I zuam ding.

---

[1] Kei mah pumpak kan riantuannak ah ka hmuh ka ton mi an si. Min chim awk a tha lo. Ruah dap a si lo.  Min chim awk a that lo caah min ka langhter lo.

[2] Christian Theological Seminar, Indianapolis, Library ah “Voices of the Burmese-Chin younger generations” ti in rel khawh a si. Kei mah sin zong ah pumpak in hal khawh thiam a si.

[3] Hihi cu kei mah pumpak (personal) in ka hmuntonmi/ research vialte fonh in tlang ka khomh mi asi.  Ka Thesis ah hihi biapi ngai in hmuh khawh a si. 

[4] Orsi, Robert Anthony. The Madonna of 115th Street: Faith and Community in Italian Harlem, 1880- 1950, New Haven: Yale University Press, 1985

[5] Hi tahchunnak hi United Methodist nih chuah mi Circuitrider Megazine in lak mi  asi.

---------------------------------------------

Chinchiah

Hi capar hi CBCUSA Central Area "Pastoral Retreat" kan tuahnak ah, Pastor David Lal Thawmlian, Pastor, CCC, Indianapolis, nih presentation a kan tuah piakmi cpar a si. Capar tha taktak a si. Pastor le biaknak upa nih rel phu taktak a si caah, catialtu nawlpeknak in ka blog ah ka tarmi a si.